Braczkowska B i wsp 2008,b89(3): 359-366
Probl Hig Epidemiol . Pro lemy zdrowotne młodzieży szesnastoletniej  uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu 359
Problemy zdrowotne młodzieży szesnastoletniej  uczniów
szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu
Health problems of sixteen year old adolescents  students of high schools in Oswiecim
BOGUMIA
A BRACZKOWSKA 1/, WIOLETTA CYRAN 2/, RYSZARD BRACZKOWSKI 3/, MAA
GORZATA KOWALSKA 1/
1/
Katedra i Zakład Epidemiologii, Wydział Lekarski, Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice
2/
Zakład Lecznictwa Ambulatoryjnego, Oświęcim
3/
Katedra Zdrowia Publicznego, Wydział Zdrowia Publicznego, Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice
Wprowadzenie. AnalizujÄ…c efekty funkcjonowania Narodowego Programu Introduction. Analysis of the effects of the National Health Program
Zdrowia, którego realizacja zakończyła się w 2005 r., stwierdzono, że stan completed in 2005 showed that health status of children and adolescents,
zdrowia dzieci i młodzieży oraz opieki nad nimi jest niezadowalający, co as well as the level of health care are unsatisfactory. It was reflected in target
zostało zaznaczone w 13 celu Projektu Narodowego Programu Zdrowia na lata No. 13 of the Project of National Health Program for the years 2006-2015.
2006-2015. Najliczniej obserwowanymi problemami zdrowotnymi w populacji The most frequent health problems observed in school children are: visual
szkolnej są: wady wzroku, próchnica zębów, choroby alergiczne, stres, nerwice impairment, dental caries, allergy, stress, school neuroses, musculoskeletal
szkolne, zaburzenia statyki ciała, wady zgryzu, nadwaga i otyłość. dysfunctions, malocclusion, overweight and obesity.
Cel. Poznanie stanu zdrowia młodzieży szesnastoletniej  uczniów szkół Aim. Assessment of health condition of sixteen year old students of high
ogólnokształcących. schools.
Materiał i metoda. Epidemiologiczne badanie przekrojowe objęło Materials and methods. The study was conducted as an epidemiological
populację szesnastolatków (rocznik 1989)  uczniów wybranych szkół cross-sectional study, and covered a population of sixteen year old students
ogólnokształcących w Oświęcimiu. y
ródłem danych były wtórne materiały (year of birth 1989) of chosen high schools in Oswiecim. Research data
statystyczne  tak zwana  Karta Profilaktycznego Badania Lekarskiego were derived from a  Prophylactic Card of Medical Examination of 1st grade
Ucznia Klasy I Szkoły Ponadgimnazjalnej MZ-06 . Analiza dotyczyła student of high school registered as MZ-06 . This card contains information
następujących problemów zdrowotnych: zaburzenia w rozwoju somatycznym, about somatic status, musculoskeletal dysfunctions, visual impairment,
wady i schorzenia narzÄ…du ruchu, wady i schorzenia narzÄ…du wzroku, hypertension, asthma and alergies, and chronic diseases. Occurrence of
występowanie nadciśnienia tętniczego, schorzenia stomatologiczne, alergia, health problems with description of types of health disorders, sex and
astma oraz inne choroby przewlekłe. Analizowano występowanie problemów place of residence of examined students was analyzed.
zdrowotnych z uwzględnieniem rodzaju zaburzeń zdrowotnych, płci, i miejsca
Results. The study group included 758 students aged 16 years of whom
zamieszkania badanych.
61% were girls, and 56.1% lived in urban areas . The most frequently
Wyniki. W badaniu uczestniczyło 758 uczniów w wieku 16 lat. Większość diagnosed disorders were musculoskeletal dysfunctions (347 students,
badanych (61,0%) stanowiły dziewczęta oraz mieszkańcy miast (56,1%). 45.8%), and visual impairment (203 students, 26.8%). There were more
Najczęstszym problemem zdrowotnym były wady i schorzenia narządu ruchu health problems in girls than in boys (74.9% vs 71.9%), but this difference
i dotyczyły 347 uczniów (45,8%) a następnie wady wzroku i zaburzenia was not statistically signifi cant. Health problems more often affected
widzenia barw  203 uczniów (26,8%). Problemy zdrowotne nieco częściej students living in urban than rural areas, however the differences were
występowały w grupie dziewcząt niż chłopców (odpowiednio 74,9% not statistically significant.
i 71,9%), lecz zaobserwowane różnice nie były statystycznie znamienne.
Conclusions. Health status of sixteen years old students of high schools
Częściej dotyczyły one uczniów zamieszkałych w mieście niż na wsi
in Oswiecim is unsatisfactory. To improve this situation, it is necassary to
a występujące różnice nie były statystycznie znamienne.
provide continuous monitoring of health status, as well as improve the
Wnioski. Stan zdrowia 16-letnich uczniów szkół ogólnokształcących preventive care system for school students.
w Oświęcimiu jest niezadowalający. Dla poprawy tego stanu rzeczy
Key words: health problems, adolescents, prophylactic study
należy kontynuować działania zmierzające do monitorowania problemów
zdrowotnych oraz do poprawy istniejÄ…cego systemu profilaktycznej opieki
nad uczniami.
Słowa kluczowe: problemy zdrowotne, młodzież, badania profilaktyczne
© Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 359-366 Adres do korespondencji / Address for correspondence
Dr n. med. Bogumiła Braczkowska
www.phie.pl
Katedra i Zakład Epidemiologii, Śląski Uniwersytet Medyczny
Ul. Medyków 18, 40-752 Katowice
Nadesłano: 18.01.2008
e-mail: [e-mail]
Zakwalifikowano do druku: 28.09.2008
360 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 359-366
Wstęp Cele pracy
Poznanie rzeczywistej sytuacji zdrowotnej dzieci Poznanie stanu zdrowia młodzieży szesnasto-
i młodzieży oraz jej uwarunkowań stanowi podstawę letniej  uczniów szkół ogólnokształcących, poprzez
określania priorytetów i podejmowania zorganizo- identyfikację problemów zdrowotnych w oparciu
wanych działań w zakresie profilaktyki i promocji o wyniki zrealizowanych profilaktycznych badań,
zdrowia w odniesieniu do tej populacji. w tym testów przesiewowych.
Analiza efektów funkcjonowania zakończonego
Materiał i metoda
w 2005 r. Narodowego Programu Zdrowia (NPZ) do-
wodzi, że stan zdrowia dzieci i młodzieży oraz opieki
Badanie miało charakter epidemiologicznego
nad nimi jest niezadowalający, co zostało zaznaczone
badania przekrojowego i dotyczyło problemów zdro-
w 13 celu kolejnego Projektu NPZ na lata 2006-2015
wotnych występujących w populacji szesnastolatków
[1]. Cel ten dotyczy usprawnienia wczesnej diagnosty-
(rocznik 1989)  uczniów szkół ogólnokształcących
ki zaburzeń zdrowotnych i czynnej opieki nad dziećmi
w Oświęcimiu. Badanie przeprowadzono za zgodą
i młodzieżą, wskazując zarazem na główne zagrożenia
dyrektora Zakładu Lecznictwa Ambulatoryjnego
życia dzieci i młodzieży, którymi pozostają wypadki
w Oświęcimiu, który w ramach kontraktu z Narodo-
i urazy, a zwłaszcza wypadki drogowe, samobójstwa
wym Funduszem Zdrowia sprawuje opiekÄ™ profilak-
i utonięcia (stanowiące 65% zgonów w grupie osób
tycznÄ… nad uczniami.
w wieku 15-19 lat) [2] oraz zagrożenia zdrowia,
Zgodnie z wytycznymi dla tej grupy wiekowej
którymi są ryzykowne zachowania (używanie sub-
przeprowadzane sÄ… testy przesiewowe w kierunku
stancji psychoaktywnych  narkotyki, alkohol, tytoń),
wykrycia: zaburzeń rozwoju fizycznego, odchyleń
niewłaściwe zachowania zdrowotne (niska aktywność
w obrębie narządu ruchu (w szczególności bocznego
fizyczna, złe nawyki żywieniowe) a także przemoc
skrzywienia kręgosłupa i nadmiernej kifozy piersio-
w szkole oraz niedostosowanie społeczne. Z kolei
wej), wad wzroku oraz nadciśnienia tętniczego [9].
najliczniej obserwowanymi problemami zdrowotnymi
Zrealizowano następujące zadania badawcze:
w populacji szkolnej są wady wzroku, próchnica zębów,
" poznanie rodzaju i liczby problemów zdrowotnych
choroby alergiczne, stres, nerwice szkolne, zaburzenia
młodzieży szesnastoletniej,
statyki ciała, wady zgryzu, nadwaga i otyłość oraz
" wykazanie zależności pomiędzy płcią i miejscem
bulimia i jadłowstręt [1].
zamieszkania badanych a występowaniem proble-
W badaniach prowadzonych przez WoynarowskÄ…
mów zdrowotnych,
i wsp., dotyczÄ…cych subiektywnej oceny stanu zdrowia,
" określenie potrzeb w zakresie racjonalnej opieki
samopoczucia i zadowolenia z życia uczniów szkół
nad zdrowiem dorastającej młodzieży.
ponadgimnazjalnych, zwracajÄ… uwagÄ™ niekorzystne
y
ródłem informacji były wtórne materiały staty-
zmiany w samopoczuciu psychicznym dorastajÄ…cej
styczne  tzw.  Karta Profilaktycznego Badania Le-
młodzieży. Pomimo znacznego odsetka młodych
karskiego Ucznia Klasy I Szkoły Ponadgimnazjalnej ,
ludzi oceniajÄ…cych swoje zdrowie jako bardzo dobre
która jest rejestrowana w Karcie Zdrowia Ucznia oraz
i dobre, zwiększyła się liczba, zwłaszcza dziewcząt,
w rocznym sprawozdaniu z opieki profilaktycznej nad
niezadowolonych z życia. Ponadto wzrasta również
uczniami w szkole (druk MZ-06).
liczba osób odczuwających dolegliwości subiektywne,
Spośród wszystkich 16-letnich uczniów szkół
takie jak bóle głowy czy brzucha oraz objawiających
ponadgimnazjalnych (n=1606), zbadanych w ramach
nadpobudliwość emocjonalną [3,4,5,6,]. Samoocena
prowadzonych badań profilaktycznych w okresie od
stanu zdrowia jest obecnie jedną z ważnych metod
paz
dziernika 2005 r. do czerwca 2006 r., największy
oceny stanu zdrowia rekomendowanÄ… przez WHO,
odsetek badanych (47%) stanowili uczniowie szkół
jednak nadal kluczowÄ… rolÄ™ w monitorowaniu stanu
ogólnokształcących i ta grupa została zakwalifikowana
zdrowia dzieci i młodzieży pełnią badania przesie-
do szczegółowej analizy zgodnie z założonym celem
wowe, których cel i zakres jest podyktowany okresem
pracy.
rozwoju dzieci i młodzieży i zadaniami edukacyjnymi
Monitorowanie procesu zbierania informacji,
uczniów [7,8]. Wykonywanie testów przesiewowych,
badania i postępowania poprzesiewowego należy
zgodnie z obowiÄ…zujÄ…cym rozporzÄ…dzeniem Ministra
do kompetencji pielęgniarki środowiska nauczania
Zdrowia obejmującym  wstępną identyfikację odchy-
i wychowania lub dyplomowanej higienistki szkolnej
leń od normy rozwojowej, niezdiagnozowanych cho-
[9]. W badanej populacji działania te prowadziło pięć
rób, zaburzeń lub wad, przez zastosowanie szybkich
pielęgniarek posiadających odpowiednie kwalifikacje
metod badania , jest jednym z istotnych elementów
i higienistka szkolna.
profilaktycznej opieki medycznej sprawowanej nad
dziećmi i młodzieżą w Polsce [9]. Uzyskane dane zostały zakodowane i wpro-
wadzone do komputerowej bazy danych. AnalizÄ™
Braczkowska B i wsp. Problemy zdrowotne młodzieży szesnastoletniej  uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu 361
danych przeprowadzono wykorzystując standardowe osób (26,2%), nie stwierdzono żadnego problemu
procedury statystyczne dostępne w pakiecie Excel zdrowotnego (tab. II).
oraz Statistica 7.1. Różnicę pomiędzy częstościami
Problemy zdrowotne nieco częściej dotyczyły ko-
w poszczególnych grupach oceniano na podstawie
biet (n=341; 74,9%), niż mężczyzn (n=218; 71,9%),
wyników testu Ç2. W ocenie statystycznej znamien-
przy czym obserwowane różnice nie były znamienne
ności różnic zastosowano kryterium oparte o poziom
statystycznie (Ç2 = 0,84; p=0,35). Należy zauważyć,
ufności p= 0,05.
że u ponad 1/3 badanej młodzieży (n=281; 37,1%)
rozpoznano co najmniej jeden problem zdrowotny
Wyniki
a prawie co ósma badana osoba (n=97; 12,8%) miała
zdiagnozowane aż trzy problemy zdrowotne. Z danych
Zakres zgromadzonych informacji pozwolił na
przedstawionych w tab. II wynika, że częstość zabu-
identyfikację badanej populacji pod względem cech
rzeń w stanie zdrowia dziewcząt mieszkanek miast
demograficznych takich, jak: płeć i miejsce zamiesz-
i wsi była podobna i kształtowała się na poziomie
kania oraz szczegółową analizę takich problemów
75,7% i 74,0%, natomiast w przypadku chłopców
zdrowotnych jak: zaburzenia w rozwoju somatycz-
mieszkańców miast częstość rozpoznawanych zabu-
nym, wady i choroby narzÄ…du ruchu, wady i choroby
rzeń w stanie zdrowia była nieco wyższa (73,6%) niż
narządu wzroku, nadciśnienie tętnicze, choroby
wśród ich rówieśników mieszkających na wsi (69,4%),
stomatologiczne, alergia, astma oraz występowanie
przy czym obserwowane różnice nie były znamienne
innych chorób przewlekłych wymagających stałej
statystycznie (Ç2 = 0,64; p=0,42).
opieki specjalistycznej (w tym: zaburzenia neurolo-
giczne, choroby układu krążenia, endokrynologiczne,
Najczęściej diagnozowanymi zaburzeniami
układu pokarmowego, układu moczowego, choroby
w grupie młodzieży 16-letniej były wady i schorzenia
onkologiczne i niedosłuch).
narzÄ…du ruchu (45,8%), wady i schorzenia narzÄ…du
wzroku (26,8%) oraz zaburzenia rozwoju somatycz-
W badaniu uczestniczyło łącznie 758 osób
nego (19,6%) (tab. III). Stwierdzono, że częstość wad
w wieku 16 lat (tab. I). Większość badanych (61,0%)
i schorzeń narządu ruchu w grupie dziewcząt (45,7%)
stanowiły dziewczęta a w odniesieniu do miejsca za-
była porównywalna z częstością obserwowaną w gru-
mieszkania, mieszkańcy miast (56,1%).
pie chłopców (45,8%), natomiast wady wzroku
Problemy zdrowotne rozpoznano u 559 osób
i zaburzenia widzenia barw częściej diagnozowano
(73,7% badanej populacji uczniów). Tylko u 199
w grupie dziewcząt (30,9%) niż chłopców (20,5%)
i różnica ta byÅ‚a statystycznie znamienna (Ç2 =10,28;
Tabela I. Charakterystyka badanej populacji z uwzględnieniem płci i miejsca
zamieszkania p=0,001). Nadciśnienie tętnicze zdiagnozowano u 17
Table I. Study population by gender and place of residence
chłopców i 6 dziewcząt, przy czym zwraca uwagę fakt,
że jego częstość w grupie chłopców (5,6%), była ponad
Miejsce zamieszkania
/Place of residence
Razem/Total czterokrotnie większa niż w grupie dziewcząt (1,3%)
Płeć/Gender
n =758
Miasto/City WieÅ›/Village
a zaobserwowana różnica była istotna statystycznie
n n
(Ç2 = 11,39; p=0,0007).
Dziewczynki/Girls 243 212 455 (61,0%)
Wśród zaburzeń definiowanych jako wady i scho-
Chłopcy/Boys 182 121 303 (39,0%)
rzenia narządu ruchu, zdecydowaną większość przy-
Razem/Total n(%) 425 (56,1%) 333 (43,9%) 758 (100%)
padków w badanej grupie stanowiła skolioza (83,3%)
Tabela II. Liczba problemów zdrowotnych występujących wśród młodzieży  uczniów klas I szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu (z uwzględnieniem płci
i miejsca zamieszkania)
Table II. Number of health problems among adolescents  students of high schools in Oswiecim (by sex and place of residence)
Dziewczynki/Girls Chłopcy/Boys
Liczba problemów
Badani ogółem/Total
zdrowotnych/Number
Miasto/City WieÅ›/Village Miasto/City WieÅ›/Village
n=758
of health disorders
n =243 n =212 n =182 n =121
Jeden problem zdro-
wotny/ One health 85 (34,9%) 80 ( 37,7%) 69 (37,9%) 47 (38,8%) 281 (37,1%)
problem
Dwa problemy zdro-
wotne/Two health 61 (25,1%) 50 (23,6%) 49 (26,9%) 21 (17,3%) 181 (23,9%)
problems
Trzy problemy zdro-
wotne/Three health 38 (15,6%) 27 (12,7%) 16 (8,8%) 16 (13,2%) 97 (12,8%)
problems
Razem/Total 184 (75,7%) 157 (74,0%) 134 (73,6%) 84 (69,4%) 559 (73,7%)
362 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 359-366
Tabela III. Rodzaj i częstość rozpoznanych problemów zdrowotnych w liczącej 758 osób grupie, 16 letnich uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu
(z uwzględnieniem płci)
Table III. Type and frequency of recognized health problems in population 758 individuals, 16 years old students of high schools in Oswiecim (by sex)
Problem zdrowotny Badani ogółem/Total Chłopcy/Boys Dziewczynki/Girls Wartość/ value
/Health problem n =758 n =303 n=455 p*/p
Wady i schorzenia narzÄ…du ruchu/ Defects and disease of locomotor system 347 (45,8%) 139 (45,8%) 208 (45,7%) 0,96
Wady i schorzenia narzÄ…du wzroku/ Eye diseases and disorders 203 (26,8%) 62 (20,5%) 141 (30,9%) 0,001
Zaburzenia rozwoju somatycznego/ Somatic development disorders 149 (19,6%) 54 (17,8%) 95 (20,9%) 0,29
Schorzenia stomatologiczne/ Dental illnesses 81 (10,7%) 28 (9,2%) 53 (11,6%) 0,29
Alergia/ Allergy 83 (10,9%) 41 (13,5%) 42 (9,2%) 0,06
Nadciśnienie tętnicze/Hypertension 23 (3,0%) 17 (5,6%) 6 (1,3%) 0,0007
Inne choroby przewlekłe**/Other chronic diseases** 66 (8,7%) 19 (6,2%) 47 (10,3%) 0,05
*istotność statystyczna na podstawie wyniku testu Ç2, **inne choroby przewlekÅ‚e: neurologiczne, endokrynologiczne, ukÅ‚adu krążenia, ukÅ‚adu moczowego,
układu pokarmowego, niedosłuch, schorzenia onkologiczne
*results of Ç2 test; **other chronic diseases: neurologic, endocrinologic, cardiovascular diseases, urinary system diseases, digestive system diseases, oncologi-
cal diseases
Tabela IV. Wady i schorzenia narządu ruchu w grupie młodzieży  uczniów
i nadmierna kifoza piersiowa (10,0%). Rozpoznano
szkół ogólnokształcących Oświęcimiu (z uwzględnieniem płci)
ją odpowiednio u 298 i 36 osób a częstość wady w
Table IV. Defects and diseases of locomotor system in the group of adole-
badanej populacji kształtowała się na poziomie 39,3%
scents  students of high school in Oswiecim (by sex)
i 4,7%. Większość wymienionych zaburzeń równie
Badani ogółem Chłopcy Dziewczynki
Rodzaj zaburzenia
często rozpoznawano w grupie dziewcząt jak i chłop-
/Total /Boys /Girls
/ Type of disorder
ców (tab. IV). n =758 n =303 n=455
Skolioza/Scoliosis 298 (39,3%) 116 (38,3%) 173 (38,0%)
Wady wzroku i zaburzenia widzenia barw rozpo-
Nadmierna kifoza pier-
znano łącznie u 208 osób, w tym u 141 dziewczynek
siowa/Excessive chest 36 (4,7%) 14 (4,6%) 22 (4,8%)
i u 62 chłopców. W tej grupie zaburzeń zdecydowaną
kyphosis
większość (97,5%) stanowiły wady refrakcji; stwier-
Inne schorzenia ortope-
dzono je u 198 osób. Znacznie częściej rozpoznawano
dyczne/Other orthope- 20 (2,6%) 8 (2,6%) 12 (2,6%)
je w grupie dziewcząt (30,8%) niż wśród 16-letnich
dic illnesses
chłopców (19,1%), a zaobserwowana różnica była
Niepełnosprawność
2 (0,4%) 0 2 (0,4%)
/ Disability
statystycznie znamienna (Ç2 = 12,74; p=0,003)
(tab. V).
Analiza zaburzeń w rozwoju fizycznym wykazała,
(10,3% i 9,9%). Nadwagę i otyłość stwierdzono czę-
że najwięcej osób (n=73) miało niedobór masy ciała,
ściej wśród dziewcząt (8,3%) niż chłopców (7,3%)
natomiast jedynie u 6 osób rozpoznano zaburzenie
a biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania częściej
określone jako niskorosłość i niedobór masy ciała.
dotyczyła ona mieszkańców wsi (8,7%) niż ich rówie-
Znaczną grupę (n=60) stanowiła również młodzież
śników zamieszkałych w mieście (7,3%). Najczęściej
z nadwagą i otyłością (tab. VI). Niedobór masy ciała
diagnozowano ją w grupie dziewcząt zamieszkałych na
w największym stopniu charakteryzował chłopców,
terenach wiejskich; problem dotyczył 9,9% zbadanych
zwłaszcza zamieszkałych na wsi; rozpoznano go
dziewczÄ…t.
dwa razy częściej niż wśród chłopców mieszkających
Analiza danych zarejestrowanych w  Karcie
w mieście, przy czym zaobserwowana różnica nie była
Badania Profilaktycznego Ucznia Klasy I Szkoły
statystycznie istotna (Ç2 =3,02; p=0,08). Z kolei
Ponadgimnazjalnej sugeruje, że w grupie młodzieży
wśród dziewcząt częstość niedoboru masy ciała wśród
z chorobami przewlekłymi (n=66) wymagającymi
mieszkanek miast i wsi była na zbliżonym poziomie
Tabela V. Wady wzroku i zaburzenia widzenia w grupie osób 16-letnich, uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu (z uwzględnieniem płci)
Table V. Vision defects and sight disorders in the group of 16-years old students of high school in Oświęcim (by sex)
Rodzaj zaburzenia/Type of disorder Badani ogółem/Total Chłopcy/Boys Dziewczynki/Girls Wartość/ value
n =758 n =303 n=455 p* /p
Wady refrakcji/Refractive defects 198 (26,1%) 58 (19,1%) 140 (30,8%) 0,0003
Zaburzenia widzenia barw/Color-vision deficiency 4 (0,53%) 4 (1,3%) 0 -
Zez/Squint 1 (0,1%) 0 1 (0,2%) -
*istotność statystyczna na podstawie wyniku testu Ç2 / results of Ç2 test
Braczkowska B i wsp. Problemy zdrowotne młodzieży szesnastoletniej  uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu 363
Tabela VI. Zaburzenia w rozwoju somatycznym w populacji młodzieży 16-letniej, uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu (z uwzględnieniem płci i
miejsca zamieszkania)
Table VI. Somatic developmental disorders in population of 16-years old students of high school in Oswiecim (by sex and place of residence)
Chłopcy/Boys Dziewczynki/Girls
Badani ogółem/Total
Rodzaj zaburzeń/Type of disorder
Miasto/City WieÅ›/Village Miasto/City WieÅ›/Village
n=758
n =182 n= 121 n =243 n= 212
Niskorosłość/Low height 2 (1,1%) 0 5 (2,0%) 3 (1,4%) 10 (1,3%)
Niedobór wagi/Weight deficiency 12 (6,6%) 15 (12,4%) 25 (10,3%) 21 (9,9%) 73 (9,6%)
Nadwaga i otyłość/Overweight and obesity 14 (7,7%) 8 (6,6%) 17 (7,0%) 21 (9,9%) 60 (7,9%)
Równoczesny niedobór wysokości i masy ciała/
2 (1,1%) 1 (0,8%) 3 (1,2%) 0 6 (0,8%)
Simultaneous low height and weight deficiency
specjalistycznej opieki znalazły się głównie osoby mi zachowaniami, tj.: niepoprawna postawa przy sie-
z rozpoznanymi schorzeniami endokrynologiczny- dzeniu i wykonywaniu różnych czynności, zwłaszcza
mi (n=24) i chorobami układu krążenia (n=18). z obciążeniem, a także niedostateczny poziom wiedzy
W grupie chłopców najczęściej rozpoznano schorzenia z zakresu zachowań prozdrowotnych [14,15]. Odnie-
układu krążenia, które dotyczyły 8 osób, w tym 7 za- sienie danych z przeprowadzonego badania, dotyczą-
mieszkałych w mieście. Z kolei w grupie dziewcząt naj- cych częstości wad postawy i schorzeń narządu ruchu,
częściej diagnozowano schorzenia endokrynologiczne; do danych z piśmiennictwa stwarza pewne trudności,
dotyczyły one 21 dziewcząt, głównie zamieszkałych wynikające  jak podaje Czernicki i wsp.  z braku fizjo-
w mieście  13 osób. Ponadto do częstych problemów logicznych norm oraz precyzyjnych kryteriów oceny
zdrowotnych z tej grupy należały choroby układu zjawiska a także z różnorodności stosowanych przez
krążenia, które dotyczyły 10 dziewcząt. zespoły badawcze metod pomiarowych. W zbadanej
przez nas populacji, częstość zdiagnozowanych wad
Omówienie wyników i dyskusja
i schorzeń narządu ruchu ogółem (45,8%) mieści
się w przedziale szacowanych wartości dla dzieci
Uzyskane wyniki badań przeprowadzonych
i młodzieży (35-95%) przedstawianych przez innych
w ramach bilansu zdrowia wykazały, że stan zdrowia
autorów [16]. Jedną z najpoważniejszych wad kręgo-
uczniów klas I szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu
słupa jest skrzywienie kręgosłupa  skolioza, której
jest niezadowalający. Potwierdzają to również liczne
rozwój pozostaje w związku z przyspieszonym wzro-
badania dotyczące samooceny zdrowia młodzieży, za-
stem dziecka, zwłaszcza przed okresem dojrzewania.
chowań sedenteryjnych oraz zachowań zdrowotnych
Spośród 758 badanych osób w wieku 16 lat, u 298
przeprowadzonych w Polsce w ramach międzynaro-
(39,3%), rozpoznano skoliozÄ™. Podobne dane, lecz
dowych badań [3,4,7,10].
dotyczące dzieci i młodzieży w przedziale wieku 8-17
U ponad 2/3 badanej populacji młodzieży
lat na Podkarpaciu, przedstawiono w pracy Nowosad-
(37,1%) zdiagnozowano przynajmniej jeden problem
Sergeant [17]. Badanie to wykazało, że ponad 60%
zdrowotny a tylko u co czwartego licealisty (26%)
młodych osób ma wady postawy, przy czym u ponad
nie stwierdzono żadnych zaburzeń w stanie zdrowia.
31% stwierdzono skrzywienie kręgosłupa  skolio-
Najczęstszymi problemami zdrowotnymi wśród ogółu
zÄ™. O niepokojÄ…cej skali problemu, jakim pozostajÄ…
badanych były wady i schorzenia narządu ruchu, wady
zaburzenia postawy ciała dzieci i młodzieży, świad-
wzroku i zaburzenia widzenia barw oraz zaburzenia
czyć mogą wyniki badań przeprowadzonych w 13
w rozwoju somatycznym. Obserwacje autorów pracy
województwach w Polsce w latach 2004-2006, gdzie
znajdują potwierdzanie we wcześniej publikowanych
odsetek dzieci i młodzieży ogółem w wieku 4-19 lat,
materiałach dotyczących stanu zdrowia młodzieży
u których stwierdzono zaburzenia postawy ciała był
województwa małopolskiego, a zwłaszcza powiatu
bardzo wysoki i kształtował się na poziomie 90,5%,
oświęcimskiego [11]. Ponadto zbieżnych informacji
przy czym najczęściej w badanej populacji, rozpozna-
dostarczajÄ… wyniki przeprowadzonej analizy stanu
wano postawę ciała o cechach skoliozy lewostronnej
zdrowia dzieci i młodzieży w województwie lubuskim
(24,3%) i plecach okrągłych 17,59% [18].
[12]. Z kolei wyższy niż w badaniu własnym odsetek
Mając na uwadze poważne konsekwencje zdro-
uczniów z problemami zdrowotnymi dotyczył mło-
wotne wynikające z istoty skoliozy, szczególnie tej
dzieży w Białej Podlaskiej i kształtował się na poziomie
nieleczonej, do których należą: zniekształcenia
48,1% [13]. Zdecydowanie najczęstszym problemem
klatki piersiowej, zaburzenia wydolności krążenia
zdrowotnym w badanej grupie były wady i schorzenia
i oddychania czy zburzenia funkcji neurologicznych,
narządu ruchu, których występowanie w populacji
w trosce o prawidłowy rozwój dzieci i młodzieży, ich
dzieci i młodzieży ma niewątpliwie związek ze zmniej-
sprawność i funkcjonowanie w przyszłości istnieje
szoną aktywnością ruchową, a także z nieprawidłowy-
364 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 359-366
konieczność prowadzenia badań populacyjnych celem Sandeckiej i wsp. wynosił 10%, częściej jednakże aler-
wczesnego wykrywania wad postawy u najmłodszych gie rozpoznano u dziewcząt [23]. Inne dane wskazują,
oraz stosowania skutecznych działań leczniczo-pro- że u 20-40% uczniów w wieku 13 lat występują jakie-
filaktycznych [19]. Szczególnie istotne jest właściwe kolwiek objawy choroby alergicznej: alergia pyłkowa,
postępowanie z uczniem, u którego stwierdzono sko- astma oskrzelowa, wyprysk alergiczny i inne [24].
liozę lub nadmierną kifozę piersiową, które między
W grupie zaburzeń rozwoju somatycznego zwra-
innymi sprowadza się do zachęcania dzieci i młodzieży
ca uwagę wysoki odsetek osób z niedoborem masy
do aktywności ukierunkowanej na korekcje wady,
ciała (9,6%), przy czym częściej niedobór masy ciała
uczestniczenia w gimnastyce korekcyjnej, pływania
rozpoznano w grupie dziewcząt (10,1%) niż w gru-
a także udzielania wskazówek dotyczących ćwiczeń
pie chłopców (8,9%). Należy zauważyć, że problem
możliwych do wykonania we własnym zakresie oraz
dwukrotnie częściej diagnozowano wśród chłopców
wskazania prawidłowego sposobu wykonywania czyn-
zamieszkałych na wsi niż w mieście. Zaobserwowana
ności życia codziennego.
różnica nie była istotna statystycznie (p=0,08), ale
Wyniki przeprowadzonej analizy dotyczącej uzyskany wynik mieści się w zakresie tzw. granicznej
problemów zdrowotnych młodzieży potwierdzają znamienności. Z kolei wśród dziewcząt  mieszka-
tezę, że jednym z najczęściej występujących proble- nek miast i wsi częstość niedoboru masy ciała była
mów zdrowotnych młodych osób są wady wzroku. zbliżona. Podobne do uzyskanych wartości, w za-
W zbadanej populacji częstość rozpoznanych wad kresie częstości niedoboru masy ciała, odnotowano
i schorzeń narządu wzroku (26,8%) była wyższa niż w populacji dzieci i młodzieży w Poznaniu (10%)
określona dla populacji dzieci i młodzieży w wieku [7]. Nieco niższy odsetek dzieci z niedoborem masy
szkolnym, zamieszkałych w Poznaniu (15,8%) [7], ciała zaobserwowano w populacji Zabrza (7,3%),
przy czym znamiennie częściej rozpoznawano je przy czym  podobnie jak w badaniu własnym  pro-
w populacji 16-letnich dziewcząt niż wśród chłopców. blem częściej dotyczył dziewcząt niż chłopców [25].
Najczęściej w grupie badanej młodzieży rozpoznano Istotnym problemem zdrowia populacji dzieci i mło-
wady refrakcji (26,1%). Z kolei w badaniach populacji dzieży jest otyłość. I tak, wg danych Instytutu Matki
dzieci i młodzieży szkolnej przeprowadzonych w A
o- i Dziecka, częstość nadwagi i otyłości, określona na
dzi w ramach obowiązkowych testów przesiewowych podstawie BMI przekraczającej wartość 85 centyla
i badań profilaktycznych wykazano, że wady wzro- (wg siatek centylowych A. Krzyżaniak), w populacji
ku dotyczą 16% ogółu uczniów, przy czym odsetek 16-letniej młodzieży kształtowała się na poziomie
dzieci i młodzieży z problemami narządu wzroku 12,5% w grupie chłopców i 8,7% wśród dziewcząt,
wzrastał z kolejnym etapem nauki w szkołach [20]. przy czym największy odsetek uczniów z nadwagą
Biorąc pod uwagę fakt, iż poziom wykonania testów i otyłością zarówno wśród dziewcząt i chłopców od-
przesiewowych oraz jakość badań profilaktycznych notowano w liceach profilowanych i zawodowych,
nie jest w pełni zadowalająca można przypuszczać, z kolei najmniejszy wśród chłopców  uczniów liceów
że rzeczywista liczba dzieci z zaburzeniami narządu ogólnokształcących i uczennic z techników [10].
wzroku może być wyższa. I tak wyniki badań Dalz do- W populacji osób 16-letnich w Oświęcimiu, nadwagę
wodzą, że wady refrakcji dotyczą około 45% populacji i otyłość stwierdzono u 7,9% ogółu badanych. Częściej
w wieku 7-18 lat zamieszkałej w Poznania [21]. We- rozpoznawano ją w grupie dziewcząt niż wśród chłop-
dług autorki niepokojący odsetek wad wzroku wśród ców, a w odniesieniu do miejsca zamieszkania odsetek
młodych osób, unaocznia potrzebę zmian zakresu młodzieży z nadwagą i otyłością był większy na wsi
badań profilaktycznych zmierzających do wykrywa- niż w mieście (odpowiednio 8,7% i 7,3%). Z kolei
nia wad i chorób narządu wzroku, bowiem wczesne wyniki badań populacji osób 13-15 letnich mówią
wykrycie zaburzeń umożliwia podjęcie właściwego o większym odsetku młodzieży z nadwagą i otyłością
i skutecznego leczenia. zamieszkałych w mieście niż na wsi (odpowiednio
14,4% i 12,6%). Wyniki naszej obserwacji potwier-
Choroby alergiczne sÄ… narastajÄ…cym problemem
dzają obserwowany w krajach rozwiniętych wzrost
zdrowotnym wśród młodzieży szkolnej. Według
częstości otyłości wśród mieszkańców wsi, tłumaczony
danych z wieloośrodkowych badań, jakąkolwiek
zmianą stylu życia, upodabniającego się do stylu życia
z chorób atopowych rozpoznano u 19,2% dzieci
populacji miejskiej [26]. Własne obserwacje odnośnie
i młodzieży [22]. Przeprowadzone badanie wykazało,
częstości nadwagi i otyłości w badanej populacji były
że choroby te z wyłączeniem astmy dotyczyły 10,9%
porównywalne do częstości oszacowanej dla Polski
ogółu badanych, w tym częściej chłopców (13,5%)
w latach 90., tj. ok. 7-14 % [27]. IstniejÄ… dowody na to,
niż dziewcząt (9,2%). Z kolei astmę stwierdzono
że otyłość występująca u dzieci, będąca konsekwencją
u 6 osób, co stanowiło 0,8% ogółu badanych. Zbliżony
niewłaściwej diety i małej aktywności fizycznej, nie
do obserwacji własnej odsetek osób z alergią dotyczył
pozostaje bez wpływu na podwyższoną umieralność
również młodzieży w wieku 15-19 lat; w opracowaniu
Braczkowska B i wsp. Problemy zdrowotne młodzieży szesnastoletniej  uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu 365
ogólną w tej grupie osób w póz
niejszych latach życia Mając na uwadze fakt, że nadwaga i otyłość oraz
[28,29]. Ponadto istotnym zagrożeniem związanym nadciśnienie tętnicze mogą prowadzić do rozwoju
z nadwagą i otyłością w populacji osób młodych jest choroby wieńcowej jak i innych groz
nych powikłań
zwiększone ryzyko występowania m.in. otyłości i w konsekwencji istotnego skrócenia życia, w sytu-
w wieku póz
niejszym, rozwoju cukrzycy typu 2 oraz acji stwierdzenia u badanych nadwagi i otyłości lub
miażdżycy [3]. nadciśnienia tętniczego niezbędne jest prowadzenie
dalszej pogłębionej diagnostyki i skierowania do ba-
Nadciśnienie tętnicze w populacji dzieci i młodzie-
dań specjalistycznych. Rozpoznanie ww. problemów
ży jest istotnym problemem w praktyce pediatrycznej.
zdrowotnych wymaga wielokierunkowych działań
Ocenia się, że częstość nadciśnienia w populacji osób
profilaktycznych, obejmujących zarówno młodzież,
do 18 roku życia wynosi 1-2% [30]. Celem identyfi-
rodziców oraz nauczycieli. Ważne jest, aby w odnie-
kacji uczniów z podwyższonym ciśnieniem tętniczym
sieniu do problemu otyłości założenia wprowadzonej
oraz zwiększenia ich świadomości, odnośnie znaczenia
przez WHO w 2004 roku Globalnej Strategii Walki
i potrzeby kontroli ciśnienia tętniczego w różnych
z Otyłością i podwyższenia aktywności fizycznej w od-
okresach życia, zgodnie z wytycznymi opracowanymi
niesieniu do całej populacji były realizowane i przy-
przez specjalistów Instytutu Matki i Dziecka prowadzi
czyniły się do poprawy sytuacji i ograniczenia tego
się badania przesiewowe w populacji osób w wieku 6,
problemu, zwłaszcza w populacji dzieci i młodzieży.
10, 13, 16 i 18/19 lat [31]. Przeprowadzone badanie
Zatem szczególne znaczenie przypisuje się wczesne-
własne wykazało, że nadciśnienie tętnicze rozpoznano
mu wykrywaniu i wstępnej identyfikacji problemów
łącznie u 3% ogółu badanych, przy czym jego częstość
zdrowotnych dzieci i młodzieży w zakresie wad wro-
w grupie chłopców była ponad czterokrotnie większa
dzonych, zburzeń rozwojowych i chorób przewlekłych
niż w grupie dziewcząt a obserwowana różnica była
 poprzez prowadzenie badań profilaktycznych, w tym
istotna statystycznie. Taką samą prawidłowość zaob-
wykonywanie testów przesiewowych oraz w przypad-
serwowano wśród młodzieży z A
odzi i rejonu łódzkiego
kach uzasadnionych dalszej procedury diagnostycznej
[32]. Podobne wyniki uzyskano w innym badaniu
i leczniczej [27].
dzieci w woj. śląskim, gdzie częstość nadciśnienia tęt-
niczego w grupie osób w wieku 7-18 lat była również
Podsumowanie i wnioski
wyższa u chłopców niż dziewcząt (7,7% i 5,3%) [33].
Należy zauważyć, że częstość nadciśnienia tętniczego
Reasumując należy stwierdzić, że stan zdrowia
w grupie dzieci i młodzieży w poszczególnych regio-
młodzieży 16-letniej  uczniów szkół ogólnokształ-
nach kraju jest zróżnicowana i przyjmuje wartości od
cących w Oświęcimiu jest niezadowalający. Wśród
1,04% w populacji młodzieży z Warszawy do wartości
najistotniejszych problemów zdrowotnych młodzie-
9,8% u dzieci i młodzieży z A
odzi i regionu łódzkiego
ży znalazły się wady postawy, wady wzroku, otyłość
[32], przy czym  jak podaje Krzyżaniak  na zaob-
a także niedobór masy ciała oraz choroby alergiczne.
serwowane różnice mają prawdopodobnie znaczący
Sytuacja w Oświęcimiu jest podobna do sytuacji
wpływ: odmienne warunki środowiskowe, społeczne
w woj. małopolskim i w Polsce. Pomimo aktualnie
a szczególnie różnice w zakresie tempa rozwoju wzro-
realizowanych programów zdrowotnych i działań pro-
stu i masy ciała badanej populacji dzieci [35]. Uzy-
filaktycznych stan zdrowia młodych osób w zakresie
skane przez nas dane dotyczące częstości nadciśnienia
omawianych problemów nie ulega poprawie. Należy
tętniczego były zbliżone do wyników badań populacji
dołożyć wszelkich starań, aby zwiększyć świadomość
dzieci i młodzieży z Kluczborka (2%) i Białegostoku
dzieci i młodzieży oraz ich rodzin w zakresie dbałości
(2,95%) [36,37].
o stan swojego zdrowia.
Piśmiennictwo / References
1. ***Wstępny ramowy projekt Narodowego Programu 4. Woynarowska B, Jodkowska M, Oblacińska A. Samoocena
Zdrowia na lata 2006-2015. MZ, PZH, Warszawa 2006, sprawności i aktywności fizycznej w czasie wolnym
dostęp: http:// www.m.z.gov.pl u młodzieży szkolnej w latach 1990-1998. Pediatr Pol 2000;
75 (1):34-41.
2. Oblacińska A, Ostręga W. Standardy i metodyka pracy
pielęgniarki i higienistki szkolnej. Instytut Matki i Dziecka, 5. Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne młodzieży
Warszawa 2003. szkolnej w Polsce: wyniki badań HBSC 2002. Zdr Publ 2004;
114 (2):159-167.
3. Woynarowska B, Jodkowska M, Oblacińska A. Samoocena
zdrowia i obraz własnego ciała u młodzieży szkolnej w Polsce. 6. Woynarowska B, Lutze I, Mazur J. Zmiany w zdrowiu
Pediatr Pol 2000; 75(1): 25-34. i samopoczuciu psychologicznym młodzieży szkolnej
w okresie transformacji ustrojowej. Przegl Ped 2002; 32 (3):
218-222.
366 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 359-366
7. Krzyżaniak A. Współczesne problemy zdrowotne dzieci w Polsce. Alergia Astma Immunol. VII Zjazd PTA, A
ódz

i młodzieży. Probl Hig 2001,73: 38-43. 2000, S2: 163-169.
8. Woynarowska B, Oblacińska A, Jodkowska M, Ostręga W 23. Sandecka E, Ruszkowska L. Choroby przewlekłe wśród dzieci
.
Standardy w profilaktycznej opiece zdrowotnej nad uczniami i młodzieży [w:] Szymborski J, Szamotulska A, Sito A (red):
sprawowanej przez pielęgniarkę lub higienistkę szkolną Zdrowie naszych dzieci. Zróżnicowanie szans. Instytut Matki
i lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2000.
i Dziecka, Warszawa 2003.
24. Obtułowicz K. Problemy alergologii wieku rozwojowego.
9. ***RozporzÄ…dzenie Ministra Zdrowia z 22 grudnia 2004 r. www.su.krakow.pl/htm/gazetka/10/2.htm
w sprawie zakresu i organizacji profilaktycznej opieki
25. Obuchowicz A, Szymczyk B, Zeckei J: Stan odżywienia dzieci
zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą (Dz. U. z 2004 r. Nr
i młodzieży szkolnej w Zabrzu w roku szkolnym 2003-2004.
282, poz. 2814).
Pediatr Pol 2007; (5-6): 403-408.
10. Oblacińska A, Woynarowska B (red): Zdrowie subiektywne,
26. Jodkowska M, Oblacińska A. Częstość występowania nadwagi
zadowolenie z życia i zachowania zdrowotne uczniów szkół
i otyłości u młodzieży w wieku 13-15 lat w 2005 roku [w:]
ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
Oblacińska A, Jodkowska M (red): Raport z badań uczniów
psychospołecznych i ekonomicznych. Instytut Matki
gimnazjów w Polsce. Instytut Matki i Dziecka Warszawa
i Dziecka, Zakład Medycyny Szkolnej, Warszawa 2006.
2007.
11. Stanach-Paserska K (red): Biuletyn statystyczno-informacyjny
27. Krawczyński M. Aktualne problemy zdrowotne
ochrony zdrowia województwa małopolskiego. Małopolskie
i organizacyjne opieki nad dziećmi i młodzieżą. Pediatr Pol
Centrum Zdrowia Publicznego, Kraków 2005.
2005; 80(11): 947-953.
12. Jaszkul I, Żuk K, Zabiszak T. Sytuacja zdrowotna dzieci
28. Chabros E, Charzewska J, Rogalińska-Niedz
wiedz
M i wsp.
i młodzieży (0-19 lat) na terenie woj. Lubuskiego. Probl Hig
Mała aktywność fizyczna młodzieży w wieku pokwitania
Epidemiol 2007; 88 (1): 103-110.
sprzyja rozwojowi otyłości. Probl Hig Epidemiol 2008; 89(1):
13. Górniak K. O potrzebie działań profilaktyczno-korekcyjnych 58-61.
i rehabilitacyjnych w środowisku szkolnym. Ann Univ
29. Januszewicz P, Sygit M. Kluczowe problemy zdrowia
Mariae Curie Skłodowska, Lublin 2003, vol. LVIII, supl.
publicznego: otyłość dzieci i młodzieży. Zdr Publ 2005;
XIII,106.
115(1): 88-91.
14. Wójcicka B. Wpływ rehabilitacji ruchowej i psychologicznej
30. Widecka K. Nadciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży  coraz
na kształtowanie postaw prozdrowotnych u dzieci z wadami
większy problem medyczny. Choroby Serca i Naczyń 2004;
postawy. Wych Fiz i Zdr 2002; 8-9.
1(2): 89-96.
15. Woynarowska B. Międzynarodowe badania nad zachowaniami
31. Woynarowska B, Jodkowska M. Test przesiewowy do
zdrowotnymi młodzieży szkolnej. Zdr Publ 2002; 112 (3):
wykrywania podwyższonego ciśnienia tętniczego [w:]
391-395.
Jodkowska M, Woynarowska B (red): Testy przesiewowe
16. Czernicki K, Durmała J, Jendrzejek H, Wawrzyczek J. u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Instytut Matki
Częstość występowania wad postawy u dzieci w wieku 4-5 i Dziecka, Warszawa 2002: 55-64.
lat, uczęszczających do przedszkoli w Mysłowicach. Ann
32. Dębiec B, Godzisz M, Pokuszyńska K i wsp. Zachowanie
Acad Med Siles 2005; 59 (6):511-514.
się wartości ciśnienia tętniczego krwi młodzieży kończącej
17. Nowosad-Sergeant E. Ocena częstości występowania wad szkołę podstawową w A
odzi i regionie łódzkim, cz. I. Zdr
postawy ciała i budowy somatycznej dzieci i młodzieży Publ 1993; 106: 14-17.
w wieku od 8-17 lat na terenie Podkarpacia. PrzeglÄ…d
33. Siwik P. Częstość i uwarunkowania nadciśnienia tętniczego
Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego
dziewczÄ…t w wieku szkolnym w wybranych miastach
2005; III, 3-4: 127-138.
województwa śląskiego, praca magisterska, Śląski Uniwersytet
18. Mrozkowiak M. Poziom i rodzaj zaburzeń postawy ciała Medyczny Katowice 2007.
w Polsce w latach 2004-2006, http://wadypostawy.republika.
34. WyszyńskaT, Skibicka-Regulska Z, Frelek M i wsp.
pl/publikacje6.htm
Nadciśnienie tętnicze młodzieży szkolnej  ocena częstości
19. Nowosad-Sergeant E. Ocena wad postawy ciała w obrębie występowania i przyczyn. Pediatr Pol 1985; 2: 169-176.
tułowia i ich współzależność z budową somatyczną
35. Krzyżaniak A, Karczmarek M, Palczewska I i wsp. Propozycje
i dojrzewaniem płciowym, u dzieci i młodzieży z regionu
norm ciśnienia tętniczego u dzieci i młodzieży. Pediatr Pol
podkarpackiego. PrzeglÄ…d Naukowy Kultury Fizycznej
2006; 2:107-111.
Uniwersytetu Rzeszowskiego, t. IX, z.1:33-49.
36. Nowakowska D, Zwolińska D, Makulska I. Nadciśnienie
20. ***Zapobieganie rozwojowi niedowidzenia  wczesne
tętnicze u dzieci i młodzieży szkolnej zamieszkałych
wykrywanie wad wzroku i zeza u dzieci, Program
w Kluczborku. Wiad Lek 2005; supl.1: 29-34.
profilaktyczny. Załącznik do Uchwały Nr 310/07 z dnia
37. Masłowiecka J, Urban M, Siwiński J i wsp. Występowanie
04.04.2007, Zarząd Województwa A
ódzkiego, A
ódz
, marzec
nadciśnienia tętniczego w populacji młodzieży licealnej
2007.
miasta Białegostoku. Pediatr Pol 1991; 3-4: 30-35.
21. Dalz M. Ocena epidemiologiczna występowania wad
wzroku u dzieci i młodzieży miasta Poznania, rozprawa
doktorska, Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego
w Poznaniu, 2003 rok, Syg. BG 136671.
22. Małolepszy J i wsp. Występowanie chorób alergicznych