Problematyka okresu dojrzewania dziewcząt i chłopców
niepełnosprawnych
Strona główna > Zaburzenia rozwoju > Rozwój psychomotoryczny
Czym jest dojrzewanie płciowe? Tajemnicze, wspaniałe, ekscytujące, dokuczliwe, budzące lęk, niekiedy zabawne, bolesne,
peszące, wstydliwe wszystkie te określenia (a także im podobne) pasują do zjawiska dojrzewania. Większość dorosłych nie
może przywołać w pamięci owej mieszaniny uczuć, której doświadczali w okresie dojrzewania. Ale co właściwie nie
pozwalało nam spokojnie zasypia ć w nocy? O czym rozmawialiśmy, lub o czym nie chcieliśmy mówi ć z naszymi
rówieśnikami? Co powstrzymywało nas przed zapytaniem naszych rodziców o wszystko, co wydawało się dziwne, wątpliwe
i niepokojące? Może warto odświeżyć sobie nieco pamięć zwłaszcza teraz, gdy nasze dziecko przeżywa swój własny  czas
przemian ?
Dojrzewanie to szczególny etap w życiu człowieka, jest bowiem częścią wzrastania i rozwijania się organizmu. Co to oznacza? Jakie zmiany zachodzą
i co dzieje się z ciałem? Co przyniosą te wszystkie zmiany? Nasze dziecko także o tym myśli i chciałoby znać odpowiedzi na wiele różnych pytań.
Okres dojrzewania płciowego, zwany także pokwitaniem (nazywany po łacinie pubertas, co oznacza  wiek męski ) odnosi się do etapu okresu
młodzieńczego  mniej więcej od 11 do 16 roku życia  w którym kształtuje się dojrzałość seksualna. Obejmuje przemiany fizyczne, intelektualne
i emocjonalne, w wyniku których ciało staje si ę silniejsze i bardziej rozwinięte, a sposób my ślenia i odczuwania ulega zmianie. W znaczeniu
medycznym okres ten zaczyna się od stopniowego powiększania si ę jajników u dziewcząt oraz prostaty i pęcherzyków nasiennych u chłopców.
Wchodzenie dziecka w okres dojrzewania można łatwiej poznać u dziewczynki niż u chłopca  po pojawieniu się owłosienia łonowego i powiększających
się piersiach. O tym, że dojrzewanie płciowe jest wielkim wydarzeniem w życiu młodego człowieka świadczą chociażby zachowane do dziś w niektórych
społeczeństwach (plemionach) tradycyjne obrzędy, jak np. obrzezanie (zabieg usunięcia części lub całości napletka), będące rytualną celebracją święta
męskiej inicjacji, czy świętowanie pierwszej menstruacji dziewcząt połączone z określonymi obrzędami inicjacji żeńskiej.
W krajach rozwiniętych dzieci coraz wcześniej wchodzą w okres dojrzewania. W połowie XIX wieku w Europie Zachodniej dojrzewanie zaczynało się
przeciętnie ok. 16 roku życia. Obniżenie tego wieku związane jest w dużej mierze z poprawą warunków higieny, lepszą dietą, opieką medyczną, ale do
dziś poważniejsza infekcja może opóz
nić pokwitanie.
Badania dokonane w Wielkiej Brytanii (dr Katherina Dalton) wykazały, że dojrzałość fizyczna chłopców i dziewcząt z ograniczeniami fizycznymi, a także
z wadą słuchu lub wzroku, pojawia się dużo wcześniej niż u nastolatków zdrowych. Potwierdzają to także badania prowadzone w Polsce. Mówi się też,
że dziewczęta wchodzą w okres dojrzewania wcześniej od chłopców o około 2 lata. Wszystko to sprawia, że wiek, w którym zaczyna się wzmożony
rozwój, długość okresu dojrzewania oraz jego natężenie mają bardzo różny przebieg. Dlatego nie określa się jednoznacznie wieku pojawienia się
pierwszej miesiączki u dziewczynki czy pierwszych polucji u chłopców. Musimy mieć jednak świadomość, że niezależnie od wieku i czasu trwania okres
dojrzewania u nastolatków nigdy nie przebiega w sposób bezkonfliktowy.
Zmiany fizjologiczne następujące w okresie dojrzewania wynikają częściowo ze wzrostu produkcji hormonów w przysadce mózgowej. Przysadka zaczyna
 działać w wyniku stymulacji impulsami nerwowymi z podwzgórza mózgu, funkcjonującego jak  regulator , włączający się w odpowiednim czasie.
Hormony przysadkowe pobudzają działanie gruczołów p łciowych, które z kolei powodują zwiększenie produkcji hormonów i rozwój plemników
u chłopców oraz uwalnianie się jajeczek u dziewcząt. Hormony płciowe (testosteron męski i estrogen żeński), w zestawieniu z innymi hormonami
w organizmie, powodują rozwój kości i mięśni, a także warunkują gwałtowny wzrost nastolatków.
Często jednym z pierwszych objawów sygnalizujących, że zbliża się dojrzewanie jest skok wzrostu. Młodzi w okresie dojrzewania zaczynają rosnąć dwa
razy szybciej niż wtedy kiedy byli dziećmi. Tempo wzrostu różni się u dziewcząt i chłopców. Podczas gdy dziewczęta zaczynają rosnąć wcześniej,
zwiększając wysokość ciała o około 20 cm, u chłopców proces ten zaczyna się zwykle o dwa lata póz
niej i chociaż trwa krócej, jest o wiele szybszy.
Zwiększa się też ciężar ciała (ok. 18 kg przez dwa lata rozwoju) i zmieniają jego proporcje. Znamiennym objawem okresu dojrzewania jest również
wzmożona aktywność gruczołów łojowych, która ujawnia się w postaci trądziku młodzieńczego, tłustej cery i przebarwień skóry; oraz gruczołów
potowych (intensywne pocenie się i nieprzyjemny zapach). Stają się one aktywniejsze niż kiedykolwiek w rozwoju ludzkim.
Ponieważ ciało nastolatka przechodzi jednocze śnie wiele przemian, wymaga bardziej
prawidłowego ni ż kiedykolwiek odżywiania. W tym okresie w łaściwe odżywianie jest du żo
ważniejsze niż pilnowanie aby za dużo nie zjeść. Nastolatek powinien spożywać 4  5 posiłków
dziennie i wypijać ok. 6  8 szklanek płynów. Daje się zauważyć, że nastolatki nagle zaczynają
więcej jeść, a u niektórych niepełnosprawnych obserwuje się tendencje do szybkiego przybierania
na wadze, co wiąże się z ich mniejszą aktywnością ruchową lub innymi zakłóceniami w rozwoju.
W przypadku nadwagi dziecka należy zastosować ś ciśle kontrolowane ograniczenia w jedzeniu
(zwłaszcza s łodyczy i tłuszczów), ale o potrzebie zastosowania ewentualnej diety powinien
zadecydować lekarz w porozumieniu z rodzicami.
Oprócz zmian anatomicznych i fizjologicznych, w organizmie młodego człowieka dokonuje się
szereg zasadniczych przemian w zakresie psychiki, które często nie są uświadamiane. Należy tu
wymienić m.in. rozdrażnienie i przeczulenie na punkcie własnej osoby oraz bezpodstawne niezadowolenie z siebie, a także zmienną nastrojowość 
 wszystko przewraca się do góry nogami  w jednej chwili czują się szczęśliwi, są pełni energii i zdaje się, iż zawojują świat, a już w następnej są
smutni, senni, zniechęceni. Dzieje się tak z powodu działania hormonów, które sterują przemianami fizycznymi i mają wpływ na emocje. Nastolatek
przez pewien czas nie potrafi panowa ć nad sobą, a stany takie odreagowuje złością, płaczem albo typowym młodzieńczym buntem. Bardzo
charakterystyczne w tym okresie jest również wyolbrzymianie drobnych kłopotów, które urastają w odczuciu nastolatka do rangi problemów niemalże
życiowych. Powstają nowe, nie znane dotąd wzruszenia, uczucia, pragnienia, popędy i związane z tym niepokoje. Doznania uczuciowe charakteryzuje
w tym okresie duża zmienność, wręcz krańcowość, tj. przechodzenie od zachwytu do pogardy, od miłości do nienawiści. Młody człowiek zaczyna
odkrywać własną odrębność, indywidualność, a niejednokrotnie rodzi się u niego poczucie wyższości w stosunku do innych, a w szczególności do osób
dorosłych  stąd częste konflikty, agresja oraz nie uznawanie autorytetów i dość krytyczne nastawienie do całej otaczającej rzeczywistości. Z czasem
z owej krytyki wyłaniają się własne poglądy na przyszłość i swoją rolę w życiu. Takie stany są normalne podczas dojrzewania i nie trwają zbyt długo,
więc wszyscy w rodzinie powinni uzbroić się w cierpliwość i wyrozumiałość dla podobnych zachowań dziecka, gdyż są one niezależne od jego woli i miną
dość szybko w sprzyjającej domowej atmosferze.
Należy sobie uświadomić, że widoczne objawy dojrzewania płciowego nie oznaczają jeszcze pełnej dojrzałości całego ustroju. Dojrzałość pełną osiąga
przez pewien czas nie potrafi panowa ć nad sobą, a stany takie odreagowuje złością, płaczem albo typowym młodzieńczym buntem. Bardzo
charakterystyczne w tym okresie jest również wyolbrzymianie drobnych kłopotów, które urastają w odczuciu nastolatka do rangi problemów niemalże
życiowych. Powstają nowe, nie znane dotąd wzruszenia, uczucia, pragnienia, popędy i związane z tym niepokoje. Doznania uczuciowe charakteryzuje
w tym okresie duża zmienność, wręcz krańcowość, tj. przechodzenie od zachwytu do pogardy, od miłości do nienawiści. Młody człowiek zaczyna
odkrywać własną odrębność, indywidualność, a niejednokrotnie rodzi się u niego poczucie wyższości w stosunku do innych, a w szczególności do osób
dorosłych  stąd częste konflikty, agresja oraz nie uznawanie autorytetów i dość krytyczne nastawienie do całej otaczającej rzeczywistości. Z czasem
z owej krytyki wyłaniają się własne poglądy na przyszłość i swoją rolę w życiu. Takie stany są normalne podczas dojrzewania i nie trwają zbyt długo,
więc wszyscy w rodzinie powinni uzbroić się w cierpliwość i wyrozumiałość dla podobnych zachowań dziecka, gdyż są one niezależne od jego woli i miną
dość szybko w sprzyjającej domowej atmosferze.
Należy sobie uświadomić, że widoczne objawy dojrzewania płciowego nie oznaczają jeszcze pełnej dojrzałości całego ustroju. Dojrzałość pełną osiąga
się w wieku około 20 lat, a składa się na nią:
dojrzałość fizyczna czyli pełny rozwój narządów wewnętrznych;
l
dojrzałość psychiczna jako umiejętność właściwego, samodzielnego podejmowania decyzji w sytuacjach skomplikowanych oraz stabilność
l
uczuciowa i emocjonalna;
dojrzałość społeczna przejawiająca się zdobyciem określonego zawodu umożliwiającego podjęcie pracy i uniezależnienie się materialne.
l
O ile łatwiejsze byłoby dojrzewanie, gdyby dzieci rozpoczynały je w tym samym wieku, rozwijały się w tym samym tempie i gdyby wszystkie przemiany
następowały u wszystkich w tej samej kolejności i kończyły się w tym samym czasie! Tymczasem  matka natura zarządziła, aby zegar biologiczny
każdej dziewczyny i każdego chłopaka wyznaczał im rozwój według własnego kodu. W tej sytuacji nastolatki (zwłaszcza dziewczęta) zauważają różnice
pomiędzy sob ą co staje si ę powodem obaw i niepokojów czy wszystko przebiega prawidłowo. Tak że nastolatki niepe łnosprawne oczekują
potwierdzenia, że ich rozwój  już skomplikowany ułomnościami np. ruchowymi  przebiega własnym, indywidualnym, ale prawidłowym torem,
a organizm, zawiadywany przez hormony, ma niepowtarzalny lecz prawidłowy program rozwoju.
Okres dojrzewania u dziewcząt niepełnosprawnych
U dziewczynek pierwszą oznaką dojrzewania płciowego jest zwykle powiększanie się piersi, choć czasem najpierw pojawia się owłosienie łonowe.
W przeciwieństwie do chłopców dodatkowe owłosienie obejmuje zwykle tylko dołki pachowe i okolice pochwy. Pojawienie się owłosienia jest wywołane
przez androgeny, tzw. hormony męskie, ale u dziewcząt estrogen znacznie redukuje ich intensywność. Jednocześnie odkłada się tkanka tłuszczowa na
twarzy, brzuchu, udach i pośladkach, co powoduje zaokrąglenie się tych części ciała, a sylwetka dziewczynki staje się coraz bardziej kobieca. Macica
i pochwa dojrzewają w tym samym czasie.
Kiedy piersi zaczynają się rozwijać, mogą być nadmiernie wrażliwe. Jest to zjawisko normalne i zwykle zanika po zakończeniu wzrostu, choć piersi na
zawsze pozostaną wrażliwe na dotyk. Stopniowo powiększają się gruczoły sutkowe i przygotowują do produkcji pokarmu. Ich wzrost jest początkowo
nierównomierny, wskutek czego jedna pierś bywa odrobinę mniejsza od drugiej, ale różnice te wyrównują się w okresie młodzieńczym. Nastolatki
zwracają ogromną uwagę na rozmiary swego biustu i często bardzo się przejmują jeśli uznają, że ich piersi są za duże lub za małe w porównaniu
z biustem koleżanek. Kiedy więc rozwój piersi zaczyna być widoczny, każda matka powinna zapobiec żartobliwym uwagom na ten temat ze strony
dumnego tatusia albo rodzeństwa. Kupowanie pierwszego biustonosza i pierwszych podpasek czy wkładek higienicznych jest dla dziewczyny bardzo
emocjonującym doświadczeniem i wzmacnia jej poczucie kobiecości, ale przez jakiś czas będzie to nadal czynność wstydliwa. Wybór odpowiedniego
stanika zwraca uwagę innych osób na biust dziewczyny, czym czuje się ona bardzo speszona, nawet w obecności samych dorosłych kobiet. Należy więc
mieć na uwadze takie zachowania i zakupy czynić w jak najmniej krępującej atmosferze.
Nawet dla bardzo dobrze przygotowanej psychicznie nastolatki pierwsza miesiączka jest zawsze
pewnego rodzaju zaskoczeniem. Matki, przyzwyczajone do cyklicznego miesiączkowania,
czasem zapominają jak niedoświadczona jest dziewczynka podczas pierwszej miesiączki i jak
może na ten moment zareagować. To bardzo ważne, by dziewczynka wiedziała, na czym polega
biologiczne zjawisko menstruacji, zanim zacznie miesi ączkować. Na ogó ł dziewczęta
szczególnie niepokoją się tym, kiedy dostaną pierwszą miesiączkę. Ponieważ nie jest łatwo
przewidzieć kiedy dok ładnie si ę to stanie, należy obserwować kolejne objawy rozwoju
i dorastania (zwiastuny w postaci plamienia, intensywniejsze bóle podbrzusza)  pozwoli
to w przybliżeniu określić czas pojawienia się pierwszej miesiączki. Gdy tylko matka wyczuje,
że może podjąć ten temat, powinna sama zainicjować rozmowę, by córka nie była zaskoczona
nową dla siebie sytuacją, by wiedziała że jest to normalny objaw w jej wieku, aby wreszcie
wiedziała co powinna robić, zamiast polegać na fragmentarycznych informacjach zasłyszanych
od koleżanek. Ponieważ każda kobieta ma nieco inne doświadczenia związane z miesiączkowaniem, trudno będzie dokładnie opisać córce jak będzie się
wtedy czuła. Warto jednak zapewnić ją wcześniej, że jest to zupełnie normalne zjawisko fizjologiczne, a nie choroba, a z całą pewnością przyczyni się
to do zmniejszenia strachu przed dolegliwościami, którym łatwo zaradzić (ciepła kąpiel, okład z poduszki elektrycznej, spacer, gimnastyka, głębokie
oddechy albo leki przeciwbólowe). Ponadto kilka dni przed pojawieniem się miesiączki może występować tzw. zespół napięcia przedmiesiączkowego.
Należy uprzedzić młodą dziewczynę o charakterystycznych objawach takiego stanu, gdyż mogą wystąpić u niej wzdęcia brzucha, obrzmienie i ból piersi,
a także depresja, płaczliwość, drażliwość  objawy te ustępują z chwilą wystąpienia krwawienia miesiączkowego. Więcej na ten temat możesz
przeczytać w dziale  Porady medyka . Dorastające dziewczęta często zastanawiają się co zrobią jeśli miesiączka zacznie się, gdy będą poza domem.
Podobne rozterki przeżywać może niepełnosprawna nastolatka, która dodatkowo odczuwa obawy związane ze swoją ułomnością fizyczną. Jeśli zatem
nie jest w pełni samodzielna, martwi się, jak zmieni podpaskę w szkole lub w innym miejscu. Najważniejsze, aby potrafiła wyrażać swoje obawy. W ten
sposób matka będzie mogła rozpocząć rozmowę, a w razie konieczności porozmawiać także z nauczycielami, by w sposób dyskretny i intymny potrafili
pomóc w tej krępującej czynności. Takiego skrępowania i wątpliwości nie odczuwają na ogół dziewczęta upośledzone umysłowo, ale i w ich przypadku
warto spróbować nauczyć je samodzielności i zasad utrzymywania higieny oraz właściwego zabezpieczania się w czasie menstruacji. Niestety, nie należy
do zjawisk estetycznych obserwowanie dziewcząt, które zmieniają podpaski w obecności innych dzieci, także chłopców, na środku klasy szkolnej, co
jest nader częstym widokiem w szkołach specjalnych. To bardzo ważne, aby pierwsze doświadczenie związane z miesiączką było jak najmniej
nieprzyjemne, bo stosunek dziewczynki do miesiączkowania może niekorzystnie wpłynąć na jej odczucia co do seksualności w ogóle.
Wybór sposobu zabezpieczania się przed miesiączką nie jest łatwy w przypadku dziewcząt niepełnosprawnych. Przede wszystkim należy pamiętać,
że środki dobre dla matki wcale nie muszą być odpowiednie dla córki. Zatem dokonując wyboru sposobu zabezpieczenia trzeba uwzględnić wzrost i wagę
córki, obfitość wydzieliny w danym dniu cyklu, aktywność ruchową. Powszechnie reklamowane tampony ( OB ) nie są zalecane przez lekarzy, zwłaszcza
dla młodych dziewcząt rozpoczynających miesiączkowanie (sporadycznie mogą być używane np. podczas pływania). Wynika to z faktu, że niekiedy
(w rzadkich przypadkach) używanie tamponów może być bezpośrednią przyczyną bardzo poważnej choroby zwanej wstrząsem toksycznym (TSS).
U dziewcząt zdrowych pierwsza miesiączka może wystąpić w ok. 11 12,5 roku życia, podczas gdy u dziewcząt niepełnosprawnych pojawia się niekiedy
o rok wcześniej (wyjątek stanowią tu diabetyczki, które zwykle dojrzewają nieco póz
niej). Zdarza si ę dość często, że dziewczęta zaczynają
miesiączkować już w 10 r.ż., albo dopiero w 15  16 roku życia  to także prawidłowy objaw. (Istnieje wprawdzie pogląd, że przedwczesne
miesiączkowanie występuje u dziewcząt, których defekty fizyczne oddziałują na podwzgórze). Warto więc spróbować przekonać córkę, by zaniechała
porównań z koleżankami w tym względzie, gdyż czas zbyt wczesnego lub póz
nego rozpoczęcia miesiączkowania nie oznacza absolutnie żadnych
nieprawidłowości w rozwoju. To samo dotyczy także czasu trwania miesiączki.
Skok wzrostu, zmienne nastroje, zwiększenie wydzielania potu, tłusta cera i inne przemiany związane z dojrzewaniem stwarzają dziewczętom nowe
problemy. Nie ma si ę co dziwić, że nie zawsze potrafią sobie z nimi poradzić tym bardziej, że pragną się wszystkim podobać (koleżankom,
ale i kolegom). Na szczęście większość z tych problemów może by ć szybko rozwiązana w bardzo przyjemny sposób przez wprowadzenie córki
w  dorosłe sposoby i produkty pielęgnujące zdrowie i urodę. Dorastająca dziewczynka powinna codziennie brać kąpiel, używać wybranych przez siebie
dezodorantów albo innych preparatów zapobiegających nadmiernej potliwości, środków kosmetycznych dla cery trądzikowej i odpowiednich szamponów.
o rok wcześniej (wyjątek stanowią tu diabetyczki, które zwykle dojrzewają nieco póz
niej). Zdarza si ę dość często, że dziewczęta zaczynają
miesiączkować już w 10 r.ż., albo dopiero w 15  16 roku życia  to także prawidłowy objaw. (Istnieje wprawdzie pogląd, że przedwczesne
miesiączkowanie występuje u dziewcząt, których defekty fizyczne oddziałują na podwzgórze). Warto więc spróbować przekonać córkę, by zaniechała
porównań z koleżankami w tym względzie, gdyż czas zbyt wczesnego lub póz
nego rozpoczęcia miesiączkowania nie oznacza absolutnie żadnych
nieprawidłowości w rozwoju. To samo dotyczy także czasu trwania miesiączki.
Skok wzrostu, zmienne nastroje, zwiększenie wydzielania potu, tłusta cera i inne przemiany związane z dojrzewaniem stwarzają dziewczętom nowe
problemy. Nie ma si ę co dziwić, że nie zawsze potrafią sobie z nimi poradzić tym bardziej, że pragną się wszystkim podobać (koleżankom,
ale i kolegom). Na szczęście większość z tych problemów może by ć szybko rozwiązana w bardzo przyjemny sposób przez wprowadzenie córki
w  dorosłe sposoby i produkty pielęgnujące zdrowie i urodę. Dorastająca dziewczynka powinna codziennie brać kąpiel, używać wybranych przez siebie
dezodorantów albo innych preparatów zapobiegających nadmiernej potliwości, środków kosmetycznych dla cery trądzikowej i odpowiednich szamponów.
Wszystko to na pewno poprawi jej samopoczucie, a jeśli stanie się to z inicjatywy rodziców, to zyskają oni jej większe zaufanie.
Niepełnosprawne nastolatki mają takie same problemy jak ich zdrowe rówieśniczki. One także mają prawo czuć się skrępowane nieprzyjemnym
zapachem własnego potu, nadmiernie przetłuszczającymi się w tym okresie włosami albo owłosieniem zaczynającym być widocznym gdy przebywają
w kostiumie kąpielowym. Nie zwracając uwagi na te ważne dla młodej dziewczyny problemy uczymy ją niedbałości o siebie i sprawiamy, że poczuje się
inna od swoich koleżanek (niestety, one także szybko to zauważą). Wielka w tym rola matki, starszej siostry albo kuzynki, aby zrozumieć potrzeby
i problemy dorastającej niepełnosprawnej dziewczyny i szybko im zaradzić tak, by mogła dojrzewać swoim rytmem jak jej zdrowe koleżanki.
Okres dojrzewania u chłopców niepełnosprawnych
U chłopców podczas dojrzewania dochodzi do szeregu zmian takich jak u dziewcząt. Są to: skok wzrostu, zwiększenie wydzielania gruczołów potowych
i łojowych, pojawienie się owłosienia pod pachami, w okolicy narządów płciowych i na nogach. Charakterystyczna jest też zmienna nastrojowość.
Ale zachodzą także zmiany nie spotykane u dziewcząt, takie jak np. mutacja głosu. Głos staje się niższy, grubszy, czasem  łamie się (zmienia się
jego barwa, wysokość i natężenie), a dzieje się to na skutek powiększenia się krtani i rozrostu więzadeł głosowych (struny wydłużają się i grubieją).
Zmiana głosu może nastąpić w którymkolwiek momencie okresu dojrzewania (podobnie jak w przypadku innych aspektów rozwoju fizycznego, tak
i tutaj pojawienie się i czas trwania przemian zależy od czynników indywidualnych). Głos może zmieniać się stopniowo i w sposób prawie niezauważalny
zarówno dla rodziców, jak i dla samego chłopca, a może to być zmiana nagła. Objawy typu pierwszy zarost na twarzy chłopca czy  łamliwy głos , nie
powinny być pretekstem do zbytniego zwracania uwagi na to, że oto staje się on już mężczyzną, bowiem chłopcy (podobnie jak dziewczęta) są w tym
okresie nadwrażliwi, wstydliwi, a żartobliwe naszym zdaniem uwagi jedynie pogłębiają wstydliwość i odbierane są jako uwagi dokuczliwe. Tym
sposobem tracimy zaufanie dziecka i nie będzie ono miało odpowiedniej atmosfery do podjęcia z nami rozmów o swoich problemach.
Ciało chłopców ulega przemianom pod wpływem hormonu zwanego testosteronem. Hormon ten, wytwarzany w jądrach, odpowiedzialny jest między
innymi za rozpoczęcie przez jądra produkcji plemników (z czasem zdolnych do zapłodnienia). U chłopców pierwszą oznaką dojrzewania bywa zazwyczaj
wzmożony rozwój jąder i moszny. Skóra worka mosznowego grubieje, a znajdujące się w jego wnętrzu jądra (para gruczołów płciowych o owalnym
kształcie) zaczynają produkować spermę. Prostata i pęcherzyki nasienne produkują płyn nasienny utrzymujący plemniki przy życiu co umożliwia
ejakulację nasienia.
Mniej więcej po roku od rozwoju j ąder następuje intensywny wzrost ciała i rozmiarów penisa. Działanie testosteronu i androgenów powoduje
powiększenie się prącia, które staje si ę zdolne do erekcji (wzwodu). Narządy związane z funkcjonowaniem prącia, tj. gruczoł prostaty, najądrza
i pęcherzyki nasienne (w których kumulowane jest nasienie przed wytryskiem) także zwiększają swoje rozmiary. Rodzice powinni wytłumaczyć synowi,
że rozmiar penisa nie wpływa na sprawność seksualną, bowiem i takie obawy mogą pojawić się w świadomości chłopców, którzy mają okazje do
porównywania swych narządów z kolegami lub dorosłymi mężczyznami.
Transformacjom narządów płciowych towarzyszą ważne zmiany w wyglądzie zewnętrznym. Może zacząć pojawiać się owłosienie na twarzy, na rękach
i nogach, w dołkach pachowych, w okolicach prącia i worka mosznowego oraz  u niektórych chłopców  na plecach i klatce piersiowej. Zarost na twarzy
zaczyna pojawiać się mniej więcej w dwa lata po pojawieniu się owłosienia łonowego, zaś owłosienie klatki piersiowej występuje zwykle dopiero pod
koniec okresu dojrzewania lub w pierwszym etapie wieku dorosłego. Zmienia się ogólny kształt ciała, poszerzają ramiona, a kończyny wzbogacają się
w tkankę mięśniową.
Dość charakterystyczne w tym okresie są erekcje, które wzbudzają zainteresowanie chłopców swoim narządem. Zainteresowanie to zamienia się często
w praktyki masturbacyjne. Zjawisko masturbacji jest bardzo powszechne w okresie dojrzewania i nie jest niczym nienormalnym, choć w opinii
niektórych rodziców nadal wzbudza niechęć, krytykę, niepokój. W tym też czasie chłopiec zaczyna miewać okresowe polucje, tzw. zmazy nocne
(niekontrolowany wytrysk nasienia), występujące dla zrównoważenia produkcji nasienia. Pierwszy wytrysk nastąpi najprawdopodobniej około roku po
tym, jak rozpocznie się przyspieszony rozwój penisa. Chłopców należy uprzedzić, że powinni dbać o stałą higienę całego ciała, a w szczególności krocza
(kiedy to konieczne, należy pomóc dziecku), bowiem zbierające się pod napletkiem nieczystości mogą spowodować podrażnienia i bolesne stany
zapalne.
Okres dojrzewania może okazać się bardzo trudny dla chłopców, szczególnie z uwagi na reakcje organizmu, nad którymi nie są w stanie zapanować.
Z całą pewnością doda im wsparcia świadomość, że kłopotliwe erekcje to zjawisko w tym wieku całkiem naturalne. Rodzice powinni przygotować
chłopca do tego, że zmazy nocne mogą występować nawet kilka razy w tygodniu, tłumacząc, że w pewnym sensie są to zewnętrzne objawy ich rozwoju
(podobnie jak miesiączkowanie u dziewcząt).
Wszyscy chłopcy wchodzący w okres dojrzewania powinni rozumieć co dzieje się w ich ciałach. Potrzebują także emocjonalnego wsparcia tym bardziej,
że u chłopców niepełnosprawnych właśnie pierwsze symptomy dojrzewania wzmacniają poczucie własnego  ja oraz potęgują świadomość, że oto stają
się już mężczyznami.
Niepełnosprawny nastolatek z poczuciem inności
Wszystkie nastolatki zadają sobie pytanie jakie miejsce zajmą w świecie dorosłych. W ciągu kilku lat przeżywać będą wiele zmian i dorastać do
podjęcia swoich pierwszych w życiu ważniejszych decyzji. W okresie dojrzewania rozwijają się specyficzne zainteresowania, rozszerza się krąg
znajomych i zaczyna się poświęcać coraz mniej uwagi rodzicom i sprawom domowym, a więcej kolegom i osobom spoza rodziny (to co mówią i robią
koledzy i inni znajomi nabiera szczególnego znaczenia). Wasza córka i syn mają swoje indywidualne problemy i indywidualny sposób uczenia się.
Jednego dnia mogą mieć ochotę na rozmowę z rodzicami, a innego dnia zwrócą się do przyjaciela lub koleżanki, albo do zupełnie przypadkowej obcej
osoby. To normalne. Ale to właśnie od rodziców oczekiwać będą potwierdzenia, że to co jest ważne dla nich, jest równie ważne dla mamy i taty.
W tym samym czasie nastolatek musi przejść trudny okres dostosowywania swoich zachowań społecznych, m.in. ułożyć sobie stosunki z płcią przeciwną
na bardziej dojrzałym poziomie. Jakże często słyszy się, że jakiś niepełnosprawny chłopiec  zakochał się w pani nauczycielce, a niepełnosprawna
dziewczynka w mężczyz
nie, który pracuje w szkole. Czasem wystarczy okazać nieco większe zainteresowanie niepełnosprawnemu dziecku (w okresie
dorastania), a pojawia się z jego strony dość bezkrytyczne i bardzo, mimo wszystko, infantylne zaangażowanie uczuciowe (obdarzona takim uczuciem
osoba  pan lub pani nie jest przecież realnym partnerem dla dziecka). Z czego to może wynikać? Być może z dość ograniczonych kontaktów niektórych
nastolatków niepełnosprawnych z rówieśnikami (brak odpowiedniego wyboru), a mo że decyduje o tym zwyk ły brak rozmów i do świadczeń
oraz właściwych wzorów zachowań? O tym, że dziecko  kocha swoją panią słyszy si ę u dzieci zdrowych najczęściej w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym (klasy 1  3), u niepełnosprawnych ten okres trwa nieco dłużej, a co dziwi mnie najbardziej, niekiedy jest wręcz podsycany
(wzmacniany pozytywnie) przez nauczycielki i rodziców. To zrozumiałe  miło jest  być kochanym przez swojego ucznia. Sądzę, że rodzice także tak
to postrzegają, wszak w ten oto sposób dziecko okazuje dość niewinną sympatię dla najbardziej interesującej pani. Być może dojrzewający chłopiec
lub dziewczynka zaczynają czuć się bardziej dorośli niż są realnie i stąd ich zainteresowania płcią przeciwną w dojrzalszym wieku? Niektóre nastolatki
 zakochują się w bohaterach z ulubionych filmów, liderach zespołów muzycznych, sportowcach i podobnych nierealnych  obiektach młodzieńczej
miłości , a niekiedy piszą do nich listy ze swoimi wyznaniami. Sądzę, że warto zastanowić się nad obecnością takich uczuć u dziecka w okresie
dojrzewania. Wprawdzie są one zupełnie naturalne dla tego etapu życia, ale nie powinny wywoływać zbyt często rozczarowań, frustracji i podobnych
stanów. Może znacznie korzystniej wpłyną zwykłe rozmowy z takim dzieckiem, niż popieranie i dawanie przyzwolenia na zbyt długo utrzymujące się
osoba  pan lub pani nie jest przecież realnym partnerem dla dziecka). Z czego to może wynikać? Być może z dość ograniczonych kontaktów niektórych
nastolatków niepełnosprawnych z rówieśnikami (brak odpowiedniego wyboru), a mo że decyduje o tym zwyk ły brak rozmów i do świadczeń
oraz właściwych wzorów zachowań? O tym, że dziecko  kocha swoją panią słyszy si ę u dzieci zdrowych najczęściej w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym (klasy 1  3), u niepełnosprawnych ten okres trwa nieco dłużej, a co dziwi mnie najbardziej, niekiedy jest wręcz podsycany
(wzmacniany pozytywnie) przez nauczycielki i rodziców. To zrozumiałe  miło jest  być kochanym przez swojego ucznia. Sądzę, że rodzice także tak
to postrzegają, wszak w ten oto sposób dziecko okazuje dość niewinną sympatię dla najbardziej interesującej pani. Być może dojrzewający chłopiec
lub dziewczynka zaczynają czuć się bardziej dorośli niż są realnie i stąd ich zainteresowania płcią przeciwną w dojrzalszym wieku? Niektóre nastolatki
 zakochują się w bohaterach z ulubionych filmów, liderach zespołów muzycznych, sportowcach i podobnych nierealnych  obiektach młodzieńczej
miłości , a niekiedy piszą do nich listy ze swoimi wyznaniami. Sądzę, że warto zastanowić się nad obecnością takich uczuć u dziecka w okresie
dojrzewania. Wprawdzie są one zupełnie naturalne dla tego etapu życia, ale nie powinny wywoływać zbyt często rozczarowań, frustracji i podobnych
stanów. Może znacznie korzystniej wpłyną zwykłe rozmowy z takim dzieckiem, niż popieranie i dawanie przyzwolenia na zbyt długo utrzymujące się
infantylne zachowania. W ocenie oraz interpretowaniu zachowań nastolatków należy wykazywać dużo ostrożności. Dla przykładu przytoczę fragment listu
studenta odbywającego praktyki pedagogiczne w szkole specjalnej:
 Kiedyś wydarzyła się pewna historia z (nazwę to żartobliwie)  seksualnym podtekstem . Dotyczyła Marty, dziewczynki, która regularnie załatwiała
się w majtki po czym oczywiście trzeba ją było przebierać. Pani nauczycielce  robiło się niedobrze , toteż ta wątpliwie przyjemna czynność musiała
stać się wyłącznie moją powinnością (niech się student i w tym przeszkoli). Trwało to jakiś kawał czasu, aż powstały różne teorie tego zachowania,
m.in. taka, że  panna Marta wali w gacie celowo właśnie po to, aby mężczyzna ją przebierał , co zdaniem części nauczycielek mogłoby być swoistą
formą uwodzenia. Mnie? pomyślałem. Dlaczego właśnie mnie miałaby uwodzić w taki wyrafinowany sposób? Okazało się, że Marta znana była z tego,
że przywiązywała si ę do każdego faceta (nie byłem  jej pierwszym ) w którym wyczuła jakiegoś przyjaciela, być może dlatego, że ojca się bała,
a w domu na pewno nie było atmosfery takiej, jak być powinna. W każdym bądz
razie postanowiono pokrzyżować jej niecne  uwodzicielskie plany
i odtąd przebieraniem miała zajmować się ta właśnie nauczycielka (sam widziałem kobieta, nie facet). Czekałem  jak ten baran  niecierpliwie na
efekty. Oczywiście nic się nie zmieniło poza tym, że ja miałem komfortową sytuację ( zwolnienie od kibla ), a pani miała nieustanne pretensje,
kończące się płaczem Marty, o to, że nie sygnalizuje swoich potrzeb. Nazwałbym tę historyjkę jakby  seks nadinterpretacją  może więc nie warto
roztrząsać podobnych spraw zbyt pochopnie i zbyt głęboko, bo czasem można się fatalnie pomylić.
Rzeczywiście, wiele problemów wynikających z zachowań nastolatków wzbudza naszą nadmierną podejrzliwość. Do dziś pamiętam niemal sensacyjną
wówczas historię, która wydarzyła si ę dwóm dorastającym nastolatkom  oskarżonym przez nauczycielki, wychowawców internatu i uczniów szkoły
o zachowania dewiacyjne, znamionujące zakochane w sobie dwie kobiety. Obie pochodziły z patologicznych rodzin. Jedna z nich, normalnie rozwinięta
umysłowo i fizycznie, przebywała kilka lat w Domu Dziecka; druga, dziewczynka z upośledzeniem umysłowym, była wykorzystywana przez swego ojca.
Sprawa nabrała tak wielkiego rozgłosu, że wszyscy uczniowie w szkole nazywali te dwie nierozłączne przyjaciółki wprost  zboczonymi lesbijkami .
Właściwie nie wydarzyło się nic nadzwyczajnego poza tym, że zostały  przyłapane w jednym łóżku, gdzie praktykowały wzajemne masturbacje, nie
mające jednak nic wspólnego z uprawianiem miłości lesbijskiej (homoseksualnej). Nikt nie wyraził wówczas opinii, że choć może dziwne i nietypowe,
to jednak naturalne zachowanie w okresie dojrzewania (u osób bardziej sprawnych umysłowo wzajemna masturbacja może być substytutem kontaktów
emocjonalnych i służyć nie tylko rozładowaniu napięcia seksualnego, ale także doznawaniu zainteresowania czy zwykłej czułości ze strony drugiej
osoby). Nauczyciele uznali to jednak niemalże za przestępstwo, a kontakty obu dziewczyn były długi czas podejrzliwie nadzorowane i represjonowane.
Nie był to łatwy okres w życiu tych sympatycznych dziewcząt, ale przyjaz
nią się one do dziś i choć pewnie nie ma to większego znaczenia, obie
spotykają się z chłopcami. U dojrzewających dziewcząt i chłopców można zaobserwować wiele podobnych, nietypowych, acz najczęściej normalnych
zachowań.
W okresie dojrzewania pojawiają się coraz większe zainteresowania płcią przeciwną w obrębie grupy rówieśniczej i jest to zupełnie normalne zjawisko.
W tym okresie zaczynają się tworzyć przyjaz
nie chłopców z dziewczętami (wspólne rozmowy, spacery, tzw. randki). Wielkiego znaczenia nabierają też
przyjaz
nie w obrębie tej samej płci. To naturalne  zaczynają ich łączyć bardzo podobne problemy, wspólnie poszukują więc w sobie wsparcia i głosów
doradczych, zwłaszcza te nastolatki, które nie mogą liczyć na otwarte rozmowy ze swoimi rodzicami. W nastolatku zaczyna rozwijać się poczucie
własnej indywidualności i staje się dla niego ważne co tak naprawdę myślą o nim inni. Wyrozumiali rodzice, nauczyciele i inni terapeuci mogą pomóc
niepełnosprawnym nastolatkom we wzbogaceniu życia towarzyskiego (kluby, koła zainteresowań, dyskoteki, spotkania integracyjne, zajęcia grupowe
itd.). W okresie dojrzewania przebywanie w gronie rówieśniczym (także wśród pełnosprawnych kolegów) nabiera ogromnego znaczenia. Poczucie,
że jest się towarzysko odseparowanym właśnie w tym momencie, gdy zaczyna się zwracać uwagę na płeć przeciwną, może mieć szczególnie negatywne
konsekwencje. Stąd powinniśmy zdawać sobie sprawę, że nastolatek, także niepełnosprawny, ma prawo do intymności, ale również do własnego życia
towarzyskiego.
Wraz z dojrzewaniem zaczynają pojawiać się pytania na temat przyszłości, zwłaszcza dotyczące płci przeciwnej, stosunków seksualnych, małżeństwa,
ciąży. Kiedy przychodzi pora, by rozmawiać o przemianach zachodzących w organizmie w okresie dojrzewania, nastolatki wprost nie mogą pokonać
skrępowania. Dlatego dość często zadaniem rodziców będzie zapoczątkowanie tej trudnej dla obu stron rozmowy. To wielka sztuka umieć bardzo
delikatnie wyprzedzać pytania dziecka i odgadnąć jakie ma ze sobą kłopoty. Powinniśmy być bardzo otwarci na sygnały dziecka o chęci rozmowy. Kiedy
do niej dojdzie powinniśmy starać się mówić krótko, ale dość często, zamiast prowadzić długie i nudne pogadanki przypominające  lekcje poglądowo
uświadamiające . Z powodu zmian jakim podlega syn lub córka, a także wstydliwości nasilonej w tym okresie, nie będą oni w stanie przyswoić tak wielu
różnorodnych informacji przekazywanych w jednej rozmowie. Pozwólmy, aby to dziecko swoimi pytaniami kierowało taką rozmową, gdyż tym sposobem
dowie się tego, co w danej chwili chce i potrzebuje wiedzieć. Poza wiedzą o tym co dzieje się z ciałem w okresie dojrzewania, korzystne dla dziecka
będą także rozmowy o wartościach duchowych oraz uczuciach związanych z seksem. Właściwie wszystko co dzieje się wokół można wykorzystać do
rozpoczęcia takiej intymnej rozmowy. Dobrym pretekstem może stać się np. obecność w rodzinie osoby będącej w ciąży. Dziś już bez problemu można
kupić bardzo ciekawe i bogato ilustrowane książki dla nastolatków. Coraz częściej telewizja proponuje filmy edukacyjne, które mogą być wspaniałym
z
ródłem informacji i podstawą do dyskusji o dojrzewaniu płciowym, problemach seksualnych czy rodzicielstwie. Najważniejsze, abyśmy potrafili dać
odczuć własnemu dziecku, że jesteśmy obok i że zawsze mamy gotowość do podjęcia nawet najtrudniejszej rozmowy. Ale jeśli przerasta to nasze
umiejętności prowadzenia otwartego dialogu o tzw.  trudnych sprawach , warto zwrócić się o pomoc do kogoś z rodziny, nauczyciela, lekarza. Jest
to o tyle ważne, abyśmy nie pozbawili dziecka ważnych dla niego samego informacji (ich niedosyt może jedynie spotęgować napięcia i lęk przed
 nieznanym ) tylko dlatego, że sami czujemy skr ępowanie albo nie potrafimy w łatwy sposób wyjaśnić mechanizmów rozwojowych sterujących
dojrzewaniem.
W okresie dojrzewania jest szczególnie ważne, aby nastolatek mógł rozmawiać także na temat swojej ułomności. Takie rozmowy mogą mu bardzo
pomóc w tłumieniu często nie uświadomionych obaw i lęków. Im lepiej zrozumie fizyczne uwarunkowania swojego kalectwa, tym łatwiej zaakceptuje
własne ograniczenia i będzie miał mniej oporów przed bywaniem w towarzystwie innych osób, tłumacząc przyjaciołom bez zażenowania na czym polega
jego ułomność i prosząc ich o pomoc w razie potrzeby. Właściwe zrozumienie swoich ograniczeń pozwoli niepełnosprawnym nastolatkom realnie oceniać
swoje możliwości w podjęciu nauki zawodu, najwłaściwszego wykorzystania swych indywidualnych uzdolnień i faktu założenia w przyszłości własnej
rodziny. Nastolatek niepełnosprawny, tak jak jego zdrowi rówieśnicy, powinien dążyć do osiągnięcia realistycznie zakreślonych celów  w taki sposób, by
nie okazały się one zbyt wygórowane.
Niezależność jest najważniejszą potrzebą, realizacji której człowiek uczy się od najwcześniejszych lat, zaś w okresie młodzieńczym nabiera ona jednak
szczególnego znaczenia. Osiągnięcie niezależności nie jest nigdy łatwym zadaniem, ale jest ona niezbędna, jeżeli nastolatek ma sta ć się
odpowiedzialnym człowiekiem. Osiągnięcie niezależności będzie prawdopodobnie trudne zarówno dla młodego człowieka, jak i dla jego rodziców. Jeżeli
jego ułomność jest poważna, rodzice najprawdopodobniej już od chwili urodzenia biorą na siebie obowiązek zorganizowania życia codziennego dziecka.
Do wyjątków należą rodzice, którzy wychowują niepełnosprawne dziecko z bardzo poważnym podejściem do tego, jak b ędzie radzić sobie ono
w przyszłości, gdy ich zabraknie. Niezależnie od stopnia ułomności fizycznej, dzieci niepełnosprawne są bardziej chronione przed wszystkim, niż dzieci
zdrowe. Ale kiedy dziecko dochodzi do okresu dojrzewania, jednym z najważniejszych zadań staje się nie ochrona, ale właśnie pomoc w osiąganiu
możliwie największej (optymalnej) niezależności. Stąd tak ważne jest, aby pomóc niepełnosprawnemu nastolatkowi w zaakceptowaniu wszystkich jego
własnych możliwości, ale także ograniczeń i mechanizmów, które je wywołały.
Większość nastolatków ulega typowym dla okresu dojrzewania zmianom samopoczucia. Pojawiają się tzw.  huśtawki nastrojów . I choć rodzice
pozostają w dalszym ciągu g łównym wzorem do naśladowania, to ujawnia się również dość silna skłonność do buntu przeciwko rodzicielskiemu
szczególnego znaczenia. Osiągnięcie niezależności nie jest nigdy łatwym zadaniem, ale jest ona niezbędna, jeżeli nastolatek ma sta ć się
odpowiedzialnym człowiekiem. Osiągnięcie niezależności będzie prawdopodobnie trudne zarówno dla młodego człowieka, jak i dla jego rodziców. Jeżeli
jego ułomność jest poważna, rodzice najprawdopodobniej już od chwili urodzenia biorą na siebie obowiązek zorganizowania życia codziennego dziecka.
Do wyjątków należą rodzice, którzy wychowują niepełnosprawne dziecko z bardzo poważnym podejściem do tego, jak b ędzie radzić sobie ono
w przyszłości, gdy ich zabraknie. Niezależnie od stopnia ułomności fizycznej, dzieci niepełnosprawne są bardziej chronione przed wszystkim, niż dzieci
zdrowe. Ale kiedy dziecko dochodzi do okresu dojrzewania, jednym z najważniejszych zadań staje się nie ochrona, ale właśnie pomoc w osiąganiu
możliwie największej (optymalnej) niezależności. Stąd tak ważne jest, aby pomóc niepełnosprawnemu nastolatkowi w zaakceptowaniu wszystkich jego
własnych możliwości, ale także ograniczeń i mechanizmów, które je wywołały.
Większość nastolatków ulega typowym dla okresu dojrzewania zmianom samopoczucia. Pojawiają się tzw.  huśtawki nastrojów . I choć rodzice
pozostają w dalszym ciągu g łównym wzorem do naśladowania, to ujawnia się również dość silna skłonność do buntu przeciwko rodzicielskiemu
autorytetowi. To także normalny objaw tego okresu. U niepe łnosprawnych, którzy są całkowicie uzależnieni od rodziców, bardzo trudno jest
zaobserwować te typowe dla wieku zmiany. Pod tym względem są oni mniej kłopotliwi dla rodziców lub nauczycieli, ale czy ten  spokój jest aż tak
ważny? Zachowania  buntownicze świadczą o kształtowaniu się własnej indywidualności. Wszystkie nastolatki pragną mieć i na ogół mają bardzo silne
poczucie własnej inności. Czy niepełnosprawni muszą czuć się inni tylko dlatego, że odróżnia ich wygląd, sposób poruszania, mimowolne ruchy ciała,
nad którymi nie mogą zapanować? Oni także chcą mieć swoje prawo do inności poglądów, do inności sposobu reagowania na różne dla nich ważne
sprawy, pragną rozwijać swoje zainteresowania, chcą inaczej wyglądać (jak rówieśnicy), inaczej się ubierać niż nakazuje mama Jeśli więc nie damy
im prawa do tej prywatnej  młodzieńczej inności , to pozostaną na d ługi czas  innymi w swoich ułomnościach. Ignorancją tak ważnego dla
nastolatków niepełnosprawnych problemu inności sprawimy tylko, że zostanie wręcz wyeksponowana  inność w kalectwie, budząca u rówieśników
litość, wymuszająca wyrozumiałość, a żaden niepełnosprawny człowiek nie szuka dla siebie takich uczuć jak litość i współczucie. Przykładowo 12 letnia
dziewczynka, której nagle urosły piersi, może poczuć się zakłopotana, gdy w jej otoczeniu koleżanki mają jeszcze płaskie klatki piersiowe i zacznie je
zasłaniać. Wyrośnięty i niezdarny chłopak będzie czuł się tak samo nie bardzo zdając sobie sprawę z czego wynika jego niezgrabność ruchowa.
Niepełnosprawna dziewczynka doskonale zauważy, że jej koleżanki używają pachnących świeżością kosmetyków i ubierają się oryginalnie, podczas gdy
ona sama ubierana jest ciągle w te same  jak twierdzi mama  praktyczne ubrania...
Nastolatek niepełnosprawny także odczuwa wszystkie niepokoje wynikające z dorastania i dojrzewania, lecz towarzyszy temu znacznie więcej napięć,
a na domiar tego s ą one spotęgowane poczuciem inności (kalectwa). Dlatego też potrzebuje od nas znacznie większego wsparcia i rozsądnego
pokierowania swoim postępowaniem i rozwojem.
Opracowanie  Marzena Mieszkowicz  neurologopeda
Strona główna > Zaburzenia rozwoju > Rozwój psychomotoryczny