plik


SEMINARE 23 * 2006 * s. 277 285 BEATA SZLUZ PROBLEMY WERBALNE SPOAECZNOZCI NIEPEANOSPRAWNYCH WPROWADZENIE Komunikacja jest kluczem do poznawania siebie i otaczajcej rzeczywisto[ci spoBecznej, do umysBowego uporzdkowania [wiata poprzez nazywanie przed- miotw, zjawisk, zdarzeD, okre[lanie ich cech i relacji zachodzcych midzy ni- mi. Umiejtno[ porozumiewania si z innymi jest zrdBem odkrywania i wypr- bowywania swoich umiejtno[ci wywierania wpBywu na otoczenie, jest to tak|e, obok my[lenia i sfery emocjonalno-motywacyjnej, jeden z podstawowych wy- znacznikw rozwoju psychicznego. Stanowi rwnie| gBwny [rodek wymiany informacji midzy ludzmi. Przez wiele stuleci rozwijajca si stopniowo wiedza o komunikowaniu si ludzi ograniczaBa si do zagadnieD zwizanych z wykorzystywaniem w kontak- tach spoBecznych dzwikowych systemw jzykowych. Ten naturalny dla czBo- wieka sposb komunikowania si sBu|yB czBonkom okre[lonej wsplnoty jzyko- wo-kulturowej do wymiany informacji i wyra|ania uczu. Czsto jednak pomija- no zBo|ono[ i bogactwo niewerbalnych elementw zachowaD jzykowych. Wa- runkiem koniecznym powstania okre[lonego systemu komunikacji, ktry miaBby charakter trwaBy i byBby przekazywany z pokolenia na pokolenie, jest istnienie spoBeczno[ci, w[rd ktrej zachodzi potrzeba wytworzenia takiego systemu. Po- niewa| we wszystkich spoBeczno[ciach ludzkich pojawiB si jzyk dzwikowy, powstanie jzyka o innym kanale przekazywania musiaBo by spowodowane po- jawieniem si specyficznej sytuacji, przejawiajcej si tym, |e w danej spoBeczno- [ci u|ycie jzyka dzwikowego okazaBo si niemo|liwe. Porozumiewanie si z otoczeniem osb niepeBnosprawnych (szczeglnie z niepeBnosprawno[ci wielorak1) jest istotnym czynnikiem warunkujcym rozwj 1 W ujciu A. Twardowskiego  z upo[ledzeniem sprz|onym mamy do czynienia wwczas, gdy u danej osoby wystpuj dwie lub wicej niesprawno[ci spowodowane przez jeden lub wicej BEATA SZLUZ 278 oraz doskonalenie wielu funkcji spoBecznych i poznawczych. Brak mo|liwo[ci aktywnego komunikowania si, staje si w ich |yciu kolejn barier oddzielajc od ludzi zdrowych (sprawnych fizycznie i mwicych). Rodzce si trudno[ci, niezrozumienie przez innych, prowadz w konsekwencji do deprywacji potrzeb sensorycznych i spoBecznych. Rwnie silna potrzeba porozumiewania si, jak u osb sprawnych, powoduje du|e zr|nicowanie pod wzgldem rozwoju umiejt- no[ci i sposobw komunikowania si. Obejmuj one r|ne formy zachowania, ktre wi| si z przekazywaniem informacji o doznawanych uczuciach, d|e- niach, bie|cej sytuacji. Cz[ osb w stopniu ograniczonym opanuje jzyk m- wiony, ale dla du|ej grupy jedynym sposobem porozumiewania si z otoczeniem jest sBabo czytelna mimika i gestykulacja. Zatem osoby z niepeBnosprawno[ci komunikuj si z otoczeniem za pomoc form sBownych i bezsBownych. W niniej- szym artykule zawarto refleksj obejmujc problemy osb niepeBnosprawnych dotyczce porozumiewania werbalnego i propozycj wybranych rozwizaD w tym zakresie. ISTOTA SPOAECZNYCH UWARUNKOWAC ZACHOWAC JZYKOWYCH {ycie czBowieka realizuje si w nieustannych kontaktach i wspBdziaBaniu z innymi ludzmi. Dzieje si tak zarwno w |yciu codziennym, jak i w dziaBalno[ci zawodowej, religijnej, politycznej itp. W zachowaniu spoBecznym znaczc rol odgrywa komunikacja, ktra jest definiowana jako  rodzaj ludzkiego zachowania, ktre polega na zaistnieniu w okre[lonej sytuacji, w ramach innego zachowania, kontaktu midzy dwoma jego uczestnikami (komunikantami  nadawc i odbior- c). Kontakt w polega na przekazywaniu informacji, pogldw, uczu itd., aby wspBpartnera komunikacyjnego poinformowa, wpByn na jego my[lenie i za- chowanie 2. Realizuje si ona w wymiarze biologiczno-fizjologicznym, psychicz- nym i spoBecznym. Obejmuje szereg skBadowych i relacji, w[rd ktrych nale|y wymieni: komunikantw, cele komunikacji i komunikantw, mwiono[ i pi- semno[ (podstawowe kanaBy przekazu oraz urzdzenia techniczne), komunikat (tekst), sytuacj komunikacyjn i kody3. czynnikw endo- lub egzogennych, dziaBajcych jednocze[nie lub kolejno w r|nych okresach |ycia (w tym rwnie| w okresie prenatalnym) . Podaj za L. Aukaszewicz, KsztaBtowanie umiejtno[ci komunikacyjnych u maBego dziecka z gBbok wielorak niepeBnosprawno[ci,  Biuletyn Logope- dyczny 1 (2004), s. 23. NiepeBnosprawno[ wieloraka stanowi odrbn i zBo|on caBo[, nie jest prost sum skBadajcych si na ni upo[ledzeD. Podej[cie wielodyscyplinarne nie pozwala dotych- czas na peBny i jasny pogld co do przyczyn niepeBnosprawno[ci wielorakiej. Jest to stan wynikajcy z dziaBania r|nych czynnikw patogennych i ma charakter polietiologiczny. 2 S. Gajda, Jak si porozumiewamy?, w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. T. GaBkowski, G. Jastrzbowska, Opole 1999, s. 19. 3 Tam|e, s. 20. PROBLEMY WERBALNE SPOAECZNOZCI NIEPEANOSPRAWNYCH 279 Najdoskonalszym ludzkim narzdziem komunikacyjnym jest tzw. jzyk natu- ralny (kod werbalny), ktry istnieje w postaci kilku tysicy jzykw etnicznych o r|nej liczbie u|ytkownikw. W ludzkiej komunikacji du| rol odgrywaj tak|e inne kody. Jednym z nich jest komunikacja niewerbalna, do ktrej zalicza si: mimik twarzy, gestykulacj, ruchy ciaBa, dotyk (np. klepnicie), wygld fizyczny (np. ubir), prozodi (intonacja, barwa gBosu, wysoko[, pauzy, szybko[ mwie- nia, akcent logiczny, rym, rytm), dzwiki prajzykowe (np. [miech, pBacz), wzrok (np. spojrzenie), dystans fizyczny komunikantw, zapach, organizacj otoczenia (np. umeblowanie)4. W[rd pozawerbalnych form komunikowania si nale|y wymieni: gestowe, mimiczno-dotykowe, gestowo-dotykowe, mimiczno-wokalne, wokalno-gestowe, wokalno-dotykowe5. Znajomo[ tych sygnaBw pozwala na zrozumienie potrzeb czBowieka, jego stanw emocjonalnych, d|eD oraz reakcji na polecenia. W ukBadzie komunikacyjnym wyr|ni mo|na trzy istotne elementy: nadaw- c komunikatu, odbiorc i kanaB przesyBania informacji (artykulacyjny, wzrokowy i sBuchowy). Warto[ przepBywanych informacji zale|y od mo|liwo[ci zarwno nadawcy, jak i odbiorcy. W ujciu socjolingwistycznym, wedBug S. Grabiasa, w procesie komunikacji jzykowej uczestnicz trzy rodzaje kompetencji: jzykowa (system jzykowy), komunikacyjna (system komunikacyjny) i kulturowa6. Kom- petencje s wiedz, natomiast sprawno[ci komunikacyjne s umiejtno[ci, czyli sposobem nabywania kompetencji i korzystania z niej. Cytowany autor wyr|nia dwa typy sprawno[ci: percepcyjne i realizacyjne. Pierwsze z nich pozwalaj opa- nowa poszczeglne rodzaje kompetencji. Natomiast sprawno[ci realizacyjne umo|liwiaj korzystanie w procesie komunikacji i w poznawaniu rzeczywisto[ci z kompetencji zawartych w umy[le czBowieka. W[rd nich wyr|niono: sprawno- [ci systemowe (fonologiczna, morfologiczna, leksykalna i skBadniowa), ktre skBadaj si na umiejtno[ budowania zdaD sensownych i gramatycznie popraw- nych oraz sprawno[ci komunikacyjne (spoBeczna, sytuacyjna, pragmatyczna), ktre skBadaj si na umiejtno[ realizowania jzykowych rl spoBecznych, bu- dowania zdaD spjnych z sytuacj, umiejtno[ realizowania intencji7. Brak kom- petencji lub ich niedostateczne wyksztaBcenie prowadzi do niemoty lub do reali- zowania wypowiedzi w sposb namiastkowy. Zatem nabywanie umiejtno[ci komunikacyjnych przez osoby niepeBnosprawne jest bardzo skomplikowanym zadaniem, szczeglnie w sytuacji naruszenia sprawno[ci ruchowej, wystpowania wad anatomicznych, wad sensorycznych, widocznego braku rozumienia. Ponadto czsto wystpuj u nich trudno[ci na poziomie funkcji pierwotnych (np. gryzie- nia, |ucia, poBykania itp.), nie wysyBaj wystarczajco czytelnych sygnaBw do 4 Tam|e, s. 23. 5 Por. Z. Skowska, Pedagogika specjalna, Warszawa 1985, s. 216 217. 6 Por. S. Grabias, Logopedyczna klasyfikacja zaburzeD mowy,  Audiofonologia 6 (1994), s. 18. 7 Por. S. Grabias, Jzyk w zachowaniach spoBecznych, Lublin 1994, s. 278 294. BEATA SZLUZ 280 otoczenia i nie nawizuj kontaktu z opiekunami. Konsekwencj jest konieczno[ podjcia prby zastosowania takich sposobw komunikacji, by umo|liwiaBy one porozumiewanie si z otoczeniem spoBecznym. KOMUNIAKCJA POZAWERBALNA OSB NIEPEANOSPRAWNYCH W latach siedemdziesitych XX w. zainteresowano si porozumiewaniem po- zawerbalnym w postaci umownych symboli i gestw, ktre nosi nazw komunika- cji alternatywnej i wspomagajcej8. Po raz pierwszy u|yto wtedy do porozumiewa- nia si z osobami niepeBnosprawnymi ruchowo symboli, ktre zostaBy opracowane przez Austriaka  Charlesa Blissa. Komunikacja alternatywna i wspomagajca oznacza wszelkie sposoby pozawerbalnego porozumiewania si, zastpujce lub wspierajce komunikacj za pomoc mowy artykuBowanej. Jest przeznaczona dla osb, ktre z powodu ci|kich zaburzeD mowy nie s w stanie w stopniu wystarcza- jcym porozumiewa si w sposb werbalny. Nale| tu przede wszystkim osoby, u ktrych na skutek czynnikw wrodzonych lub nabytych doszBo do uszkodzenia obszarw mzgu odpowiedzialnych za mow. Nie mog porozumiewa si za po- moc mowy artykuBowanej lub ich artykulacja nie jest wystarczajco zrozumiaBa. S w[rd nich zarwno dzieci, jak i osoby dorosBe dotknite: chorobami nowotwo- rowymi (guzy mzgu, nowotwory krtani), chorobami mi[niowymi, pora|eniem mzgowym, upo[ledzeniem umysBowym, autyzmem, rozwojowymi zaburzeniami mowy oraz te, u ktrych wystpuj stany pourazowe. Celem wprowadzania komunikacji wspomagajcej jest nauka jzyka: jako systemu sBu|cego porozumiewaniu si osb z powa|nymi uszkodzeniami apara- tu artykulacyjnego, u ktrych zachowane jest rozumienie (np. cierpicy na choro- by mi[niowe); jako podstawa do nabywania jzyka mwionego (np. osoby z upo[ledzeniem umysBowym); jako narzdzia poznania i rozumienia rzeczywisto- 8 W zwizku z powstaniem alternatywnych i wspomagajcych sposobw komunikacji (ang. Augmentative and Alternative Comunication  AAC), w 1983 r. utworzone zostaBo w Kanadzie Midzynarodowe Stowarzyszenie Komunikacji Wspomagajcej i Alternatywnej ISAAC. GBwnym jego celem jest pomoc ludziom niemwicym w aktywnym porozumiewaniu pozawerbalnym. Por. P. Fuller, Rola ISSAC Midzynarodowego Stowarzyszenia Komunikacji Wspomagajcej i Alterna- tywnej w rozpowszechnianiu AAC na [wiecie, w: II Midzynarodowa Konferencja  Psychoterapia dzieci z niepeBnosprawno[ci zBo|on  alternatywne i wspomagajce metody komunikacji , War- szawa 1999, s. 6 9. W Polsce od 1999 r. dziaBa Stowarzyszenie na Rzecz Propagowania Wspomagajcych Metod Porozumiewania si  Mwi bez sBw . Jego celem jest edukacja oraz propagowanie wiedzy na temat terapii w zakresie komunikacji pozawerbalnej. Por. M. DoDska-Olszko, DziaBalno[ Stowa- rzyszenia  Mwi bez SBw na rzecz propagowania wspomagajcych sposobw porozumiewania si, w: III Regionalna Konferencja Krajw Europy Zrodkowej i Wschodniej  Wspomagajce sposo- by porozumiewania si , red. W. Loebl, J. Szwiec, P.A. SzczawiDski, Warszawa 2001, s. 11 18. PROBLEMY WERBALNE SPOAECZNOZCI NIEPEANOSPRAWNYCH 281 [ci (np. osoby o znacznych i gBbokich zaburzeniach rozumienia)9. Rozpoczcie nauki alternatywnych sposobw porozumiewania si poprzedza dokonanie oceny dojrzaBo[ci psychofizycznej czBowieka niemwicego, mo|liwo[ci komunikacyj- nych oraz predyspozycji indywidualnych10. Ocena dojrzaBo[ci psychofizycznej obejmuje badanie: umiejtno[ci i mo|liwo[ci w zakresie motoryki du|ej i maBej, rozwoju percepcji sBuchowej i wzrokowej, rozwoju podstawowych funkcji po- znawczych. Z kolei ocena mo|liwo[ci komunikacyjnych polega na diagnozie ro- zumienia, ekspresji i nadawania oraz wspBdziaBania w wymianie komunikacji. Natomiast ocena predyspozycji indywidualnych dotyczy zainteresowaD, prefero- wanych aktywno[ci i gotowo[ci spoBecznej11. Wa|na jest rwnie| diagnoza mo|- liwo[ci uczestnictwa najbli|szego [rodowiska w procesie nauki wzajemnego po- rozumiewania si, ktra obejmuje ocen gotowo[ci do porozumiewania si za pomoc komunikacji wspomagajcej lub alternatywnej, akceptacj wybranego systemu oraz warunki materialne rodziny (w przypadku konieczno[ci zakupu np. komputera wraz z drogim oprogramowaniem). Podstawowym warunkiem rozpo- czcia wprowadzania pozawerbalnych sposobw komunikacji jest zbudowanie kontaktu komunikacyjnego. Istotne jest sprawdzenie, na jakim etapie rozwoju komunikacyjnego jest dana osoba. Etapy te obejmuj: nawizanie kontaktu, nauk podtrzymania tego kontaktu, na[ladownictwa, wyboru, naprzemienno[ci w dzia- Baniu, odmawiania, potwierdzania, upominania si oraz inicjowania kontaktu ko- munikacyjnego12. Strategie wprowadzania komunikacji pozawerbalnej podpo- rzdkowane s indywidualnym predyspozycjom ka|dej osoby13. 9 Por. A. Stobnicka-Stolarska, Wspomagajce i alternatywne sposoby porozumiewania si dzieci z zaburzeniami komunikacji werbalnej. Studium przypadku,  Logopedia 30 (2002), s. 171. 10 W literaturze wyr|niono trzy aspekty diagnozy umiejtno[ci porozumiewania si: specjali- styczn, funkcjonaln i ekologiczn. Por. A. Smyczek, J. Szwiec, Wspomagajce sposoby porozu- miewania si  nauka i rozwijanie umiejtno[ci, w: M. Piszczek, Przewodnik dla nauczycieli i uczniw upo[ledzonych umysBowo w stopniu znacznym i umiarkowanym, Warszawa 2001, s. 133. 11 Por. A. Smyczek, Diagnoza u|ytkownikw AAC  r|ne modele i ich zastosowanie w prak- tyce, w: III Regionalna Konferencja& , s. 108 n. 12 Por. R. Stillman, C. Battle, Skala Callier Azusa, Warszawa 1995. 13 Zastosowanie okre[lonej metody wymaga tak|e dopasowania odpowiednich narzdzi ko- munikacyjnych (ksi|ki komunikacyjne; tablice komunikacyjne; pomoce techniczne np. pBytki i ekrany dotykowe; zmodyfikowane klawiatury, myszki, trackballe, joysticki; programy komputero- we np. Boardmaker, Bliss for Windows, Neurosoft Syn Talk; urzdzenia uBatwiajcego wskazywa- nie symboli np. wskazniki na gBowie, pod nog). S one dostosowane do potrzeb osoby niemwi- cej, ktra poprzez wskazanie okre[lonego symbolu porozumiewa si z otoczeniem. BEATA SZLUZ 282 RODZAJE POZAWERBALNYCH SPOSOBW POROZUMIEWANIA W literaturze przedmiotu w[rd systemw znakw komunikacji wspomaga- jcej i alternatywnej wyr|niono trzy ich rodzaje: dotykowe, graficzne i manual- ne14. Do pierwszych z nich zaliczono: 1. Daktylografi, ktra jest form porozumiewania si opart na odpowied- nich ukBadach palcw jednej lub obydwu dBoni. Ka|dej literze lub liczbie odpo- wiada okre[lony znak daktylograficzny. Przeznaczona jest gBwnie dla osb nie- widomych lub sBabowidzcych15. 2. Alfabet punktowy (alfabet do dBoni) stosowany jest przez osoby, ktre przed utrat sBuchu zd|yBy opanowa jzyk naturalny. W nowej dla siebie sytu- acji, osobie takiej trudniej byBoby nauczy si gestw, bdz ruchw dBoni po- trzebnych do wskazywania liter. Dziki mo|liwo[ci zastosowania specjalnej r- kawiczki jest alfabetem bardziej uniwersalnym i szczeglnie przydatnym w przy- padku kontaktu osoby gBuchoniewidomej z otoczeniem spoBecznym, ktre nie zna |adnego sposobu umo|liwiajcego porozumiewanie si16. 3. Symbole jednoznaczne s konkretn reprezentacj komunikatu werbalne- go, ktrym nadane s okre[lone znaczenia komunikacyjne (np. talerz mo|e sym- bolizowa czynno[ jedzenia). S stosowane w pracy z osobami niepeBnospraw- nymi intelektualnie. Z kolei wybr systemu graficznego uzale|niony jest od stopnia rozumie- nia symboliki graficznej przez przyszBego u|ytkownika. Do tego typu syste- mw zaliczono: 1. Piktogramy, ktre zostaBy stworzone na podstawie programu kanadyjskie- go, opracowanego przez Szweda  Subhasa Maharaja. Zasad konstrukcji znakw jest czarne tBo i biaBa figura. Ka|dy ze znakw opisany jest literowo w postaci wyrazu okre[lajcego jego tre[. Obecnie system zawiera okoBo 1000 symboli i w takiej postaci rozpowszechniany jest na [wiecie17. Polski zestaw piktogramw zostaB zaadaptowany w 1992 r. przez Mari Podeszewsk. 2. Symbole PCS jest to system rysunkowy opracowany przez Mayer Johnson, ktry skBada si z okoBo 3000 rysunkw18. Symbole okre[laj pojcia wierniej ni| 14 Por. S. Tetzcher von, Wybr systemw i strategii oddziaBywaD dla osb korzystajcych ze wspomagajcych sposobw porozumiewania si, w: III Regionalna Konferencja& , s. 19 25. 15 Mowa palcowa zostaBa wprowadzona do nauczania osb gBuchych przez mnicha hiszpaD- skiego Pedra de Ponce w XIV w. PrzejB on prawdopodobnie t form porozumiewania si z klasz- torw o zaostrzonym rygorze, zakazujcym zakonnikom ustnej konwersacji. Por. M. Mieszkowicz, Komunikacja alternatywna, http://odnplock.edu.pl/prv/logopeda/komunikacja.html 23 IX 2005 r. 16 Szerzej na ten temat pisze G. KozBowski, Alfabet punktowy do dBoni gBuchoniewidomych, Warszawa 1998. 17 Por. Centrum Metod Alternatywnych, Piktogramy  obrazkowa komunikacja, http://www.piktogramy.webpark.pl/ 23 IX 2005 r.; A. Smyczek, J. Szwiec, Wspomagajce sposoby porozumiewania si& , s. 131 155. 18 Tam|e. PROBLEMY WERBALNE SPOAECZNOZCI NIEPEANOSPRAWNYCH 283 piktogramy, gdy| s bardziej szczegBowe. Niekiedy jednak jednemu pojciu odpowiadaj dwa rysunki. 3. System Lb zostaB wprowadzony i wyprbowany w cigu wielu lat w Niemczech na osobach z powa|nie zaburzon komunikacj, w tym rwnie| na du|ej grupie osb upo[ledzonych umysBowo oraz z autyzmem. Zasadniczo prze- znaczony jest dla dzieci, ktre zaczynaj uczy si jzyka, bdz te| maj wiksze trudno[ci w opanowaniu reguB i zasad jzyka, zwBaszcza gramatyki19. Opracowa- ny materiaB obrazkowy mo|e by dostosowywany do aktualnego stanu jzykowe- go czBowieka. 4. Symbole Blissa to nazwa systemu porozumiewania si, w ktrym sBowa przedstawione s w postaci rysunku. Symbole s graficzn ilustracj znaczenia danego sBowa. Podstawowy sBownik Blissa zawiera okoBo 3000 symboli, ktre reprezentuj ponad 6000 sBw20. Symbol Blissa umo|liwia nazwanie konkretnego przedmiotu, ale rwnie| pojcia abstrakcyjnego. Mo|na wic wskazywa poje- dyncze symbole, lub te| budowa z nich caBe wypowiedzi zgodnie ze skBadni jzyka ojczystego. 5. UBatwiona Komunikacja21 opiera si na dokonywaniu wyborw za pomoc wskazywania, pocztkowo realnych obiektw, obrazkw i symboli, koDczc na wyrazach i pojedynczych literach. Mo|e si to odbywa za pomoc [rodkw elek- tronicznych (np. komputera), jak i rcznie wykonanych tablic alfabetycznych, z jednoczesnym wsparciem manualnym osoby uBatwiajcej komunikacj. Systemy manualne wspomagaj wprowadzanie porozumiewania pozawer- balnego, poprzez towarzyszenie nauce nowych symboli i znakw. Oparte s na naturalnej gestykulacji ludzi. W przypadku osb niemwicych sBu| lepszemu zapamitaniu symbolu i kojarzeniu konstrukcji zdaniowych. Dla cz[ci osb s najszybsz form przekazania informacji. W[rd systemw manualnych mo|emy wyr|ni: 1. Angielski system gestykulacyjny Makaton, ktry zostaB stworzony w la- tach siedemdziesitych przez Margaret Walker. W tym systemie ka|de pojcie wspierane jest odpowiednim znakiem manualnym-gestem oraz obrazem graficz- nym w postaci prostego znaku piktograficznego-symbolu. Znakom i symbolom towarzyszy zawsze mowa (zgodnie z indywidualnymi mo|liwo[ciami osoby)22. 19 Szerzej na temat PCS (ang. Pictogram Comunication Symbols) pisze M. Mieszkowicz, Ko- munikacja alternatywna, http://odnplock.edu.pl/prv/logopeda/komunikacja.html 23 IX 2005 r. 20 Tam|e. 21 Szerzej na temat UBatwionej Komunikacji (ang. Facilitated Communication) zob.: R. Crossley, A. Mc Donald, Anne s comming out, Melbourne 1980; D. Biklen Communication Unbound: Autism and Praxis, Syracuse University, New York 1990; R. Crossley, Facilitated Communication Train- ing, DEAL Communication Centre, Melbourne 1992; R. Crossley, Flying High on Paper Wings, IEEIE Interchange (special issue), University of New Hampshire, s. 1 12; D. Biklen, Communica- tion Unbound: How Facilitated Communication Is Challenging Traditional Views of Autism and Ability/Disability, Teachers College Press, Columbia University, New York 1993. 22 Por. Makaton. Program rozwoju komunikacji, http://www.makaton.pl 22 IX 2005 r. BEATA SZLUZ 284 Makaton przeznaczony jest dla wszystkich osb, ktre z racji zaburzeD komuni- kacyjnych nie mog porozumiewa si z otoczeniem przy u|yciu mowy. 2. Belgijski system gestw Coghamo opracowany zostaB przez Michel Magis i Marie Gabrielle Tytgat na bazie belgijskiego jzyka migowego oraz angielskie- go systemu gestykulacyjnego Makaton. Jest doskonaBym uzupeBnieniem innych rodzajw alternatywnej komunikacji, np. symboli Blissa i piktogramw. Cogha- mo jest jedn z wielu propozycji gestw, std jego twrcy proponuj, by system powstawaB i rozwijaB si na bazie jzyka migowego danego kraju23. W[rd zalet tego systemu nale|y wymieni: szybko[ przekazu, mo|liwo[ wyra|ania ele- mentarnych potrzeb i uczu, wzmacnianie mowy (ekspresja), poprawno[ wzor- cw ruchowych, nie s potrzebne dodatkowe pomoce, istnieje mo|liwo[ wyko- rzystania gestw rwnolegle z innymi systemami komunikacyjnymi. Problemem jest ograniczona ilo[ gestw i konieczno[ choby minimalnej kontroli nad ru- chami rk. 3. DuDski system gestw jest u|ywany w szkoBach specjalnych w Danii. Po- rozumiewanie si za pomoc tych gestw wymaga du|ej precyzji manualnej. 4. Elementy jzyka migowego s to naturalne ruchy zaczerpnite z |ycia co- dziennego sBu|ce do porozumiewania si24. 5. Fonogesty jest to system umownych gestw, ktre uzupeBniaj mow, a tym samym uBatwiaj czBowiekowi niesByszcemu wzrokowe odbieranie wypo- wiedzi sBownych, czyli odczytywanie mowy z ust25. Gesty s naturalnym, bardzo Batwym sposobem porozumiewania si. DopeB- niaj mow oraz sprawiaj, |e jest bardziej emocjonalna i wyrazista, a niekiedy wrcz zastpuj sBowa. Niemal ka|da grupa spoBeczna dysponuje odpowiednim zestawem gestw, ktre uBatwiaj jej porozumiewanie si bez sBw. Gesty stano- wi wic samodzielny, peBnowarto[ciowy jzyk, a rozumienie i wBadanie tym jzykiem jest niesBychanie wa|nym czynnikiem komunikacji midzyludzkiej, z powodzeniem stosowanym tak|e przez osoby niepeBnosprawne. 23 Szerzej na temat Coghamo (ang. Co  comunication, Ha  handicapem, Mo  moterus), zob.: A. Pilch, Wykorzystanie gestw Coghamo w pracy z dziemi niepeBnosprawnymi, w: III Regionalna Konfe- rencja& , M.-G. Tytgat, Coghamo: Communication Gestuelle, http://www.geslafamille.be/codhamo.htm 23 IX 2005 r. 24 Jzyki migowe, ktrymi posBuguj si osoby niesByszce, istniej na [wiecie od ponad 200 lat, kiedy to zaczBy powstawa pierwsze szkoBy dla dzieci niesByszcych, bdce pierwszymi skupi- skami osb pozbawionych sBuchu. W Polsce pierwsza taka szkoBa  Instytut GBuchoniemych w Warszawie  powstaBa w 1817 r., od tej daty trzeba liczy histori polskiego jzyka migowego. Por. B. Szczepankowski: Oczy pomagaj sBysze. Podrcznik odczytywania mowy z ust, Warszawa 1973, s. 5 7 25 Szerzej na ten temat pisze K. Krakowiak, Fonogesty jako narzdzie formowania jzyka dzie- ci z uszkodzonym sBuchem, Lublin 1996. PROBLEMY WERBALNE SPOAECZNOZCI NIEPEANOSPRAWNYCH 285 PODSUMOWANIE Komunikacja pozawerbalna jest to sposb komunikowania si bez u|ywania sBw, jest dziaBaniem zamierzonym lub niezamierzonym. Komunikaty niewerbal- ne mog by zgodne znaczeniowo z werbalnymi, zastpowa je, akcentowa lub maskowa. Kody niewerbalne sBu| odzwierciedlaniu stosunku czBowieka do jego otoczenia spoBecznego, samoreprezentacji (np. wysyBanie komunikatw o swoim statusie spoBecznym, ekonomicznym, osobowo[ci, sympatiach politycznych), odgrywaj wa|n rol w rytuaBach (np. powitanie, po|egnanie) oraz podtrzymuj komunikacj werbaln, czynic j bardziej kompletn. Mowa umo|liwia znacznie szersze uczestnictwo w |yciu spoBecznym ni| zachowania niejzykowe. SBowo wyzwala czBowieka od kontaktw z grup bezpo[redni, pozwala jednocze[nie na kontakt po[redni (Bamic ograniczenia czasowo-przestrzenne). Z kolei komunika- cja pozawerbalna wi|e czBowieka z dostpn mu zbiorowo[ci. Jednak w sytu- acji jakichkolwiek zakBceD rozwoju proces komunikacji ulega dezorganizacji, a szczeglnie nabywanie jzyka. Powstaje wwczas konieczno[ zastpienia ko- munikacji werbalnej poprzez pozawerbaln, ktra staje si alternatyw umo|li- wiajc aktywne porozumiewanie si z otoczeniem spoBecznym. Wszelkie dziaBa- nia w tym zakresie powinny by poprzedzone rozpoznaniem potrzeb, aktualnych mo|liwo[ci osoby oraz jej indywidualnej drogi rozwoju. VERBAL PROBLEMS OF THE DISABLED SOCIETY Summary Communication of handicapped people with an environment is an essential factor that condi- tions development and improvement of many social and cognitive functions. Lack of possibility to communicate creates another barrier separating them from the healthy people (physically fit and speaking). Difficulties which originate lack of understanding by others in a consequence lead to the deprivation of sensorial and social needs. Speech enables greater participation in the social life then non-verbal behaviors. A word sets a man free from the contacts with a direct group, allows at the same time a direct contact (breaking the time and spatial limitations). On the other hand non-verbal communication links a man with a community that is accessible to him. But in the situation of the development disturbances of any kind communication process becomes disorganized, learning of a language in particular. A necessity arises to replace the verbal communication by a non-verbal one, which becomes an alternative that makes the active communication with the social environment possible. In the present article there was contained a reflection encompassing problems of the handicapped people relating to the verbal communicating and proposals of the chosen solutions in this scope. Nota o Autorze: BEATA SZLUZ  dr socjologii, pedagog, neurologopedia, absolwentka UKSW w Warszawie, pracownik naukowo-dydaktyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, wykBadowca w Insty- tucie Teologiczno-Pastoralnym im. bB. J.S. Pelczara w Rzeszowie. SBowa kluczowe: niepeBnosprawno[, komunikacja pozawerbalna

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Artykul Nietolerancja pokarmowa powszechny problem nowoczesnego spoleczenstwa
Albińska, Problem życia społecznego i zawodowego osób niedosłyszących i głuchych
Współczesne problemy patologii społecznej
Szczepanowska DRZEWA W OTOCZENIU ULIC – PROBLEMY INŻYNIERYJNE, SPOŁECZNE, EKONOMICZNE ORAZ BEZPIECZ
Mikołajczyk Lerman G Małoletnie rodzicielstwo jako problem psycho społeczny
! Dwudziestolecie międzywojenne przedwiosnie problematyka narodowa, spoleczna i moralna
Prostytucja jako zjawisko społeczne i problem niedostosowania społecznego
Młoda Polska Problematyka moralna, społeczna i narodowa opowiadań S Żeromskiego
w01 demo problemy spoleczne i wspolpraca
! Dwudziestolecie międzywojenne przedwiosnie problemy spoleczno polityczne

więcej podobnych podstron