3833474471

Piotr Kondratiuk (Zamość. Polska)

Muzea Polski i Ukrainy w zachowaniu i dokumentowaniu dziedzictwa kulturowego pogranicza -w prowadzenie w problematykę konferencji

Muzea Polski i Ukrainy od szeregu lat prowadzą badania i dokumentują wspólne dziedzictwo kulturowe na obszarze ścisłego pogranicza polsko-ukraińskiego. Działania te podejmowane są często spontanicznie, a ich efekty rzadko wychodzą poza grono wtajemniczonych specjalistów, a i w tych kręgach nie zawsze są znane. Działalność muzeów kojarzy się bowiem najczęściej - i słusznie - z gromadzeniem, opracowywaniem i udostępnianiem muzealiów. Jest to podstawowy, ale nie jedyny aspekt działalności muzealnej. W znacznie mniejszym zakresie znana jest naukowo-badawcza i dokumentacyjna rola muzeów, w której to dziedzinie instytucje te posiadają ogromny dorobek. Określeniu i podsumowaniu tego dorobku na ograniczonym, ale niezwykle ważnym dla historii i kultury sąsiadujących ze sobą narodów obszarze, jakim jest pogranicze polsko-ukraińskie. służ)’ obecna konferencja. Jej celem jest podsumowanie dotychczasowych osiągnięć w zakresie zachowania i dokumentowania dziedzictwa kulturowego pogranicza, próba koordynacji badań w tym zakresie oraz nakreślenie w spólnych celów na przyszłość.

Według słownikowej definicji termin pogranicze oznacza „obszar w pobliżu granicy dzielący pewne przestrzenie; zwłaszcza teren nad granicą państwa".¹ W sensie przenośnym stosuje się go również do oznaczenia ..wspólnych elementów różnych dziedzin”,² w tym związanych z szeroko pojętą kulturą.

Prof. Jan Adamowski, zajmując)’ się badaniem tradycyjnej kultur) wschodniego pogranicza zauważa, że jest ono pojmowane w dwoi podstawowych perspektywach:

-    wąskiej, charakteryzującej się traktowaniem zagadnienia „imperialnie", dążącej do ustalenia hierarchiczności poszczególnych zjawisk, co prowadzi często do wyciągania wniosków o dominacji kulturowej jednego etnosu na danym obszarze:

-    oraz szerszej, wielokierunkowej, uwzględniającej punkt widzenia nosicieli kultury’, prowadzącej do w niosku. że pograniczność kulturowa to spotkanie w dialogu, którego owocem są swoiste i oryginalne fenomeny czy wartości, charakterystyczne tylko dla obszarów pogranicza.³ [str.5]

Wprowadzone przez Adamowskiego pojęcie „pogranicza kulturowego jako spotkania w dialogu" znakomicie oddaje fenomen kulturowy obszaru, do którego odnosi się tematyka konferencji. Jakkolwiek obszar ten w ścisłym rozumieniu terminu „pogranicze" jest nim - biorąc pod uwagę zachodzące procesy historyczne -zaledwie od półwiecza, to jako obszar styku i oddziaływania dwu religijnych obrządków chrześcijańskich: wschodniego (bizantyjskiego) i zachodniego (łacińskiego) jest min niemal od zawsze.

To pogranicze kultur i religii, raz bardzo sobie bliskich, innym razem wyraźnie odrębnych, a jednocześnie trwających ciągle - mimo dzielący ch je różnic - we wzajemnej symbiozie ukształtowało fenomen kulturowy, który określamy dziś terminem pogranicza polsko-ukraińskiego. O wyjątkowości tego obszaru św iadczą - oprócz wielu aspektów bogatej kultury duchowej - także walory krajobrazu kulturowego, w którym sąsiadują ze sobą majestatyczne bryły wieżowych fasad kościołów, drewniane cerkwie i często już tylko ruiny synagog, tworząc niepowtarzalny klimat miejsca, „gdzie wschód spotyka zachód", gdzie spotykają się ze sobą i współistnieją od w ieków różne trądyeje kulturowe, czerpiąc wzajemnie ze swoich bogatych dośw iadczeń.

Po okresie przemian politycznych w Polsce i na Ukrainie długo przemilczana tematyka pogranicza znalazła się w kręgu zainteresowań różnych środowisk i dyscyplin naukowych. Sprzyjały temu możliwości pozyskiwania środków z funduszy’ przedakcesyjnych, zwłaszcza programu „Phare" przeznaczonego na rozwój współpracy’ przygranicznej w ramach Euroregionów. Na interesującym nas obszarze utworzono w 1995 r. Euroregion Bug. w którego strukturach znalazły się tereny obecnego województwa lubelskiego, obwód brzeski na terytorium Białorusi oraz województwo wołyńskie i część obwodu lwowskiego na Ukrainie. Powstanie Euroregionów umożliwiło finansowanie szeregu działań w ramach szeroko pojętej współpracy transgranicznej. Nawiązano szereg kontaktów instytucjonalnych, które przyczyniły się do rozwoju badań w różnych obszarach. Wśród podejmowanych badań dominowały zagadnienia społeczno-ekonomiczne, by wymienić choćby ważne dla polsko-ukraińskiej współpracy gospodarczej, opracowane przez Wyższą Szkołę Zarządzania i Administracji w Zamościu, studium Pogranicze polsko-ukraińskie. Środowisko. Społeczeństwo. Gospodarka.⁴ Realizowano także projekty i badania w aspekcie zjawisk występujących w obszarze szeroko pojętej kultury, w których dominującą rolę odgrywają działające w obszarze pogranicza instytucje muzealne. Ich działalności poświęcone są publikowane na kolejnych stronach wydawnictwa wystąpienia uczestników konferencji.

Analizując dotychczasowe inicjatywy różnych środowisk dokumentujących dziedzictwo kulturowe pogranicza oraz efekty w postaci różnego rodzaju [str.6] wydawnictw naukowych i popularnonaukowych, trudno oprzeć się wrażeniu, że ujmują one pogranicze w przywołanym wyżej tzw. aspekcie „imperialnym", ukazującym dominację jednego etnosu kulturowego. Za przykład mech posłuży tom zawierający materiały konferencji naukowej „Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko-ukraińskiego na Lubelszczyźnie", zorganizowanej przez Fundację Kultury’ Duchowej Pogranicza w Lublinie, w świetle których sztuka sakralna na tym obszarze jawi się jako sztuka wyłącznie wschodnia, powstająca w kręgu cerkwi prawosławnej i kościoła greckokatolickiego.⁵ Takie ujęcie tematu wprowadza w błąd i zaciemnia właściwy obraz dziedzictwa

5