plik


ÿþRozdziai l Marek Pietra[ Istota i ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych 1 Midzynarodowe stosunki polityczne s subkategori stosunków midzynarodowych j&o rodzaju stosunków spoBecznych. AnaBiza tycli pierwszych, tak co do istoty jak i hi- storycznej ewolucji, jest wiec [ci[le powizana z analiz samych stosunków miedzyna- :''ikwych. Zci[le te| wi|e si z analiz pojcia polityki, które le|y u podstaw pojcia .midzynarodowe stosunki polityczne". Z kolei u podstaw analizy historycznej ewolucji stosunków midzynarodowych legio Ul po|eni, |e kryterium wyodrbniania etapów ewolucji jest powstanie scentralizowane-paDstwa narodowego, które od zawarcia w 1648 r. Pokoju l Westfalskiego zapoczt-waio nowy etap w dziejach spoBecznego |ycia ludzko[ci, okre[lany mianem westfal-iiego systemu stosunków midzynarodowych. Std te| zostaBy wyodrbnione trzy etapy historycznej ewolucji stosunków midzynarodowych: 1) etap przedwestfalski, 2) etap Bestialski oraz 3) etap póznowestfalski. Pocztek tego ostatniego nie zostaB okre[lony jednoznacznie. Przyjto zaBo|enie, |e wi|e si on ze zmiana warunków funkcjonowania scentralizowanego paDstwa narodowego powodowan przez procesy globalizacji. Te ostatnie do funkcjonowania [rodowiska midzynarodowego wnosz wcze[niej nieznan pko[, zmieniajc jednocze[nie warunki funkcjonowania paDstw. 1. Istota midzynarodowych stosunków politycznych Midzynarodowe stosunki polityczne s cz[ci skBadowa, dokBadniej pBaszczyzn stosunków midzynarodowych jako sfery stosunków spoBecznych. Std te| analiza tych drugich tworzy podstawy analizy i lepszego zrozumienia tych pierwszych. Nale|y pod- kre[li, |e stosunki midzynarodowe s specyficzna sfer stosunków spoBecznych, nie-' wykie zfo|on, podlegajc dynamicznym przeobra|eniom co do podmiotów interakcji oraz ich tre[ci i form. Zdaniem Teresy Ao[-Nowak stosunki midzynarodowe s jednym z najbardziej skomplikowanych fenomenów w dziejach spoBecznego |ycia ludzko[ci. Po- dobny pogld formuBowaB Józef KukuBka, piszc, |e stopniowo staBy si one najszersz i najbardziej skomplikowan dziedzin stosunków spoBecznych. Mimo |e mo|na je byBo identyfikowa ju| kilka tysicy lat temu, to przymiotnika  midzynarodowe" najpraw- dopodobniej u|yf po raz pierwszy Jeremy Bentham w opublikowanej w 1789 r. ksi|ce 18 Cz[ I. Istola, ewolucja i czynniki midzynarodowych stosunków politycznych pt. Wprowadzenie do zasad moralno[ci i prawodawstwa. PisaB w niej, |e sprawy miedzy monarchami i obywatelami ró|nych paDstw nale|y nazywa midzynarodowymi.1 Dynamika, zmienno[ i postpujca zBo|ono[ stosunków midzynarodowych, ozna- czajca brak ich wykrystalizowania i  ostrego" okre[lenia zakresu przedmiotowego i podmiotowego, sprawia, |e nie ma jednej, powszechnie akceptowanej ich definicji. Po- wszechna zgoda istnieje jednak co do tego, |e s to interakcje czy te| przepBywy o cha- rakterze transgraoicznym. Frederick S. Durm pisaB, |e stosunki midzynarodowe to sto- sunki przekraczajce granice paDstw. W próbach definiowania kategorii  stosunki midzynarodowe" z uwzgldnieniem ich transgranicznego charakteru dominuj ujcia podmiotowe oraz podmiotowo-przed- miotowe. W przypadku tych pierwszych zakres podmiotów utrzymujcych transgranicz- ne interakcje jest przedmiotem kontrowersji. Najweziej ujmowaB go Ziemowit J. Pietra[, dla którego stosunki midzynarodowe to transgraniczne interakcje podmiotów polityki w [rodowisku poliarchicznym. Zakres podmiotowy tych stosunków ujty zostaB wsko i zredukowany do transgranicznych interakcji i wizi podmiotów polityki. Wyekspono- wana zostaBa tak|e specyfika [rodowiska, w którym te interakcje i wizi s utrzymywane. Jest to [rodowisko zdecentralizowane, w którym jednocze[nie funkcjonuje wiele, czsto niezale|nych od siebie, o[rodków decyzyjnych. Podobny kierunek my[lenia zaprezento- waB Józef KukuBka. Jego zdaniem s to procesy oddziaBywaD wzajemnych uczestników tych stosunków  gBównie za po[rednictwem [rodowiska midzynarodowego  a ma- pa jcych na celu stwarzanie jak najkorzystniejszych warunków funkcjonowania samych uczestników i odpowiadajcych ini systemów midzynarodowych. W tej ostatniej defi- nicji dodatkowo zostaBa wyeksponowana celowo[, intencyjno[, swoisty pragmatyzm transgranicznych dziaBaD podmiotów stosunków midzynarodowych. W wikszo[ci definicji zakres podmiotowy stosunków midzynarodowych jest ujmo- wany jednak szerzej w kategoriach dziaBaD spoBecznych, a nie tylko dziaBaD wsko uj- mowanych podmiotów polityki. George A. Lopez i Michael S. Stohl definiuj je jako dziaBania spoBeczne, w których jednostki lub grupy spoBeczne z jednego narodu wcho- dz w interakcje oficjalne lub nieoficjalne z jednostkami lub grupami z innego narodu. Jeszcze szerzej zakres podmiotowy stosunków midzynarodowych definiowaB Nicholas Spykrnan, dla którego s to stosunki midzy jednostkami nale|cymi do ró|nych paDstw. Najszerzej zakres stosunków midzynarodowych ujmuj definicje podmiotowo-przed- miotowe. Eksponowane w nich s bowiem nie tylko interakcje i wizi miedzy okre[lony- mi podmiotami, ale tak|e przedmiot oddziaBywaD, a nawet czynniki je warunkujce. De- finicje te najszerzej, ale zarazem najpeBniej ujmuj istot stosunków midzynarodowych. Frederick Pearson i Martin Rochester definiowali je jako transgraniczne interakcje spo- Beczne i czynniki je warunkujce. Uznali, |e s to nie tylko interakcje midzy paDstwa- mi, midzy paDstwami i podmiotami pozarzdowymi oraz midzy podmiotami pozarz- dowymi z ró|nych paDstw, lecz tak|e procesy i zjawiska midzynarodowe te interakcje warunkujce. W literaturze polskiej w podobny sposób, co do kierunku my[lenia, lecz jeszcze szerzej co do zakresu podmiotowego i przedmiotowego, istot stosunków mi- dzynarodowych ujmowaB Roman Kuzniar. Jego zdaniem istota tych stosunków polega Zob. J. KukuBka, Wstp do nauki o stosunkach midzynarodowych, Warszawa 2003. s. 18. Rozdziai 1. Istota i ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych _ 19 j wzajemnym oddziaBywaniu wszystkich skBadników rzeczywisto[ci midzynarodowej, arówno aktywnych w postaci podmiotów, jak i tych, które owe oddziaBywania warunku- j, wzmacniajc je, osBabiajc lub znieksztaBcajc. Podobnie szeroko definiowaB je James N, Rosenau. Jego zdaniem jest to dziedzina stosunków spoBecznych, obejmujca szero- ki obszar dziaBaD, cyrkulacji idei i dóbr, które przekraczaj granice paDstw. Dokonuj K one w sposób zorganizowany, zinstytucjonalizowany oraz |ywioBowy i przypadko- wy. Nale|y podkre[li, |e podej[cie podmiotowo-przedmiotowe najpeBniej ujmuje istot Hk zBo|onej, dynamicznej i zmiennej sfery stosunków spoBecznych, jakimi s stosunki midzynarodowe. Ujmowane s one w kategoriach transgranicznych przepBywów i wza- nnego warunkowania si ró|nych skBadników rzeczywisto[ci midzynarodowej, a nie |lko celowych, [wiadomych dziaBaD podmiotów tych stosunków. W [cisBym powizaniu z okre[laniem istoty stosunków midzynarodowych niezbd- ne jesl analizowanie ich specyfiki jako rodzaju stosunków spoBecznych, a wic odrbno- icinatle tych dziejcych si we wntrzu paDstw. Analiza specyfiki jest wic prób okre- ffenia cech [rodowiska spoBecznego, w którym maj miejsce  wzajemne oddziaBywania wszystkich skBadników rzeczywisto[ci midzynarodowej", czyli po prostu stosunki mi- itynarocbwe. Wyró|nia je kilka cech specyficznych. Po pierwsze, [rodowisko midzyna- rodowe jest poliarchiezne, zdecentralizowane, zorganizowane w ujciu horyzontalnym, co oznacza istnienie wielu, czsto nawet niezale|nych od siebie o[rodków decyzyjnych, a wic  w przeciwieDstwie do wertykalnie, hierarchicznie zorganizowanego wntrza paDstwa  brak jednego, centralnego o[rodka sterowania. ) W literaturze przedmiotu istnieje powszechna zgoda co do takiej specyfiki stosun- ków midzynarodowych. Józef KukuBka wskazywaB, |e w |yciu midzynarodowym brak jtit centralnego o[rodka wBadzy i sterowania, istnieje natomiast policentryzrn i poliar- chia. Z kolei w literaturze niemieckiej G. Kinderman pisaB, |e stosunki midzynarodowe to policentryczny system bez instancji kierujcej. Za[ w literaturze angielskojzycznej Barry Buzan wskazywaB, |e cech [rodowiska midzynarodowego jest anarchiczno[, (lewsensie braku centralnego o[rodka sterowania. i Poiiarchiczno[ jest cech struktury [rodowiska midzynarodowego. Oznacza to, |e tworzy strukturalne ramy wszelkich zjawisk i procesów midzynarodowych. Inaczej mó- wic, warunkuje funkcjonowanie [rodowiska midzynarodowego, czyli dziaBania pod- miotów stosunków midzynarodowych, zachodzce procesy i zjawiska nale|y analizo- wa  z caBym zespoBem skutków  w kontek[cie zdecentralizowanego, poliarchicz- nego [rodowiska midzynarodowego. To w takim [rodowisku wystpuje chocia|by swo- iste rozproszenie decyzyjne w warunkach istnienia wielu niezale|nych o[rodków decyzyj-: mych. W warunkach odmienno[ci definiowania interesów przez poszczególnych uczest- ników stosunków midzynarodowych, zwBaszcza paDstwa, wspóBpraca wymaga struktur i mechanizmów, gBównie w postaci instytucji j ksztaBtujcych. PotencjaBy paDstw w takim [rodowisku maj charakter wzgldny, a nie absolutny. To samo dotyczy bezpieczeDstwa paDstw. Ponadto w poliarchicznym [rodowisku midzynarodowym funkcjonowaniu paDstw towarzyszy tzw. dylemat bezpieczeDstwa, gdy| nie mog one by pewne intencji innych paDstw. 20 Cz[ I. Istota, ewolucja i czynniki midzynarodowych stosunków politycznych Po drugie, w poliarchicznym [rodowisku midzynarodowym brakuje charaktery stycznego dla wntrza paDstwa zjawiska wBadzy. W to miejsce wystpuje zjawisko wpBy- wu. Oznacza ono zespól dziaBaD jednego paDstwa majcych na celu zmian zachowali innego paDstwa zgodnie z oczekiwaniami podmiotu wywierajcego wpByw. Dlaczego re- lacji takiej nie nazwa relacj wBadzy? W istocie z jednego, formalnego powodu. Jest nim zasada suwerennej równo[ci paDstw, oznaczajca m.in., |e zasada nadrzdno[ci  " podrzdno[ci charakterystyczna dla zjawiska wBadzy w stosunkach miedzy podmiotami'! tego samego rodzaju, czyli suwerennymi paDstwami  nie wystpuje. Po trzecie, wyró|nikiem stosunków midzynarodowych jako rodzaju stosunków spo- Becznych na tle wewntrzpaDstwowych jest ich niezwykBa, postpujca zBo|ono[. Mo|na wrcz mówi o prawie postpujcej zBo|ono[ci stosunków midzynarodowych. SkBadaj si na ni wystpowanie i podejmowanie dziaBaD przez wielu, i to ró|norodnych  co; do formalnego statusu i posiadanego potencjaBu  podmiotów. Nie jest to rzeczywisto[; w peBni wykrystalizowana i nie nale|y oczekiwa, |e taka bdzie. CigBej ewolucji pod-i lega bowiem zakres podmiotów podejmujcych dziaBania. Nieostry, zmienny, podlega- jcy systematycznemu poszerzaniu jest zakres przedmiotowy tych stosunków, a wic ich; tre[. W wyniku procesów internacjonalizacji, obok tradycyjnych interakcji politycznych, wojskowych czy chocia|by gospodarczych w postaci wymiany handlowej, przedmiotem interakcji i wizi midzynarodowych s problemy spoBeczne, kultura, badania naukowe, sport czy problemy ekologiczne. Nie jest to wic rzeczywisto[ uksztaBtowana, zamknita, lecz podlegajca cigBej ewolucji. T cech specyficzn stosunków midzynarodowych  plastycznie" okre[liB Józef KukuBka, wskazujc, |e szybciej si one komplikuj, ni| doj- rzewaj. Po czwarte, ze wzgldu na poliarchiczno[ [rodowiska midzynarodowego specyficz- ny charakter, w porównaniu 2 wntrzem paDstwa, maj procesy decyzyjne. Podejmowane decyzje nie s bowiem  produktem" jednego nadrzdnego o[rodka decyzyjnego, lecz w odniesieniu do paDstw wynikiem oddziaBywaD co najmniej dwóch suwerennie równych podmiotów. Nale|y jednak pamita, |e decyzje midzynarodowe s podejmowane tak|e przez podmioty inne ni| paDstwa. Midzynarodowe o[rodki decyzyjne mog by staBe, w postaci organizacji midzynarodowych lub dorazne w postaci misji specjalnych wysokiej rangi czy ró|nej postaci konferencji midzynarodowych, poczynajc od globalnych, organizowanych pod patronatem ONZ, a koDczc chocia|by na szczytach G-8. Tre[ podejmowanych decyzji jest z reguBy wynikiem kompromisu, a wic nie maj one arbitralnego charakteru, z wyjtkiem orzeczeD organów sdowych. Specyficzny jest te| proces realizacji decyzji. S one skierowane do zdecentralizowanego [rodowiska midzynarodowego, które warunkuje skuteczno[ wykonania decyzji. Zrodowisko midzynarodowe bowiem z wBa[ciwym mu zespoBem odmiennych, a nawet sprzecznych interesów, mo|e wspiera realizacj danej decyzji, mo|e by wobec niej neutralne, ale tak|e mo|e przeciwdziaBa jej wykonywaniu. Po pite, mimo zachowania odrbno[ci i specyfiki co do logiki organizacji i funk- cjonowania, co do tre[ci, a wic zakresu przedmiotowego, [rodowisko midzynarodowe i wntrze paDstwa wzajemnie si warunkuj i przenikaj. Z jednej strony, [rodowisko midzynarodowe, metaforycznie ujmujc, wrcz  wlewa si" do wntrza paDstwa, wa- RozdziaB 1. Istota i ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych 21 ankujc zachodzce w nim procesy spoBeczne, gospodarcze czy polityczne. Zjawisko to przybiera na sile w warunkach procesów globalizacji. Z drugiej strony, zjawiska i pro- ffisy wewntrzpaDstwowe, podlegajc umidzynaradawianiu, staj si cz[ci funkcjo- nowania [rodowiska midzynarodowego. Za[ w warunkach procesów globalizacji to co lokalne zaczyna warunkowa to co globalne. Stosunki midzynarodowe s niezwykle dynamiczn, podlegajc ewolucji sfer |y- m spoBecznego. Zmienia si ich zakres podmiotowy i przedmiotowy. Ten pierwszy do- tyczy identyfikacji podmiotów, które podejmuj dziaBania w poliarchicznym [rodowisku midzynarodowym. Przez wieki funkcjonowania westfalskiego systemu stosunków mi- ifeynarodowych podmiotami takimi byBy paDstwa. Obecnie ich dziaBania s uzupeBnia- K przez podmioty transnarodowe. Powstawanie i funkcjonowanie tych ostatnich jest odzwierciedleniem ogólnej prawidBowo[ci rozwoju stosunków midzynarodowych, jak jest nie tylko liczbowy wzrost ich uczestników, lecz tak|e pogBbianie ich ró|norodno- [ci.2 Oznacza to, |e minio niezaprzeczalnej dominacji paDstw, nastpuje wyBanianie si równolegBej struktury interakcji politycznych, bdcych wynikiem dziaBaD podejmowa- nych przez zdecentralizowane, czsto wrcz lokalne podmioty, które funkcjonuj  w po- przek" granic paDstwowych. Nie jest wic obecnie uzasadnione paDstwocentryczne po- dej[cie do stosunków midzynarodowych. $ Zakres podmiotów transnarodowych jest szeroki. Co wicej, podlega poszerzaniu. Chocia| brakuj e powszechnie akceptowanej ich typologii, najcz[ciej do transnarodo- wych podmiotów stosunków midzynarodowych zaliczane s korporacje transnarodowe, arganizacje pozarzdowe, upodmiotawiajce w stosunkach midzynarodowych spoBe- EeDstwo obywatelskie, czyli tzw. NGOs, ruchy wyzwoleDcze, organizacje terrorystyczne, 'gtruktury zorganizowanej przestpczo[ci, organizacje religijne, midzynarodowe ruchy polityczne, tzw. midzynarodówki partii politycznych itd. l Zakres przedmiotowy stosunków midzynarodowych dotyczy tre[ci, które s przed- miotem interakcji i wizi midzynarodowych, czyli transgranicznych przepBywów, ale fek|e regulacji w ramach midzynarodowych stosunków politycznych. Jego wyró|nikiem Best wielo[ i ró|norodno[ wizi. Dla celów analitycznych identyfikowane s one w ra- mach tzw. pBaszczyzn. Wyró|nikiem wspóBczesnych stosunków midzynarodowych jest Ich wieloplaszczyznowo[. Najwa|niejsza jest pBaszczyzna polityczna, na któr skBada- psie przede wszystkim oficjalne kontakty midzy paDstwami, utrzymywane kanaBami Hyplomatycznymi. Na systematycznie zyskujc na znaczeniu pBaszczyzn gospodarcz BkBada si transgraniczna cyrkulacja m.in. towarów, kapitaBu, technologii, usBug i siBy loboczej. O wzro[cie znaczenia tej pBaszczyzny stosunków midzynarodowych [wiadczy formuBowana w literaturze teza o przechodzeniu od geopolityki do geoekonomiki. Jedn z najstarszych jest pBaszczyzna wojskowa. Od wieków jej przejawem byBy wojny. Z cza- lem, w powizaniu z pBaszczyzn polityczn, zaczBy skBada si na ni sojusze wojskowe [czy kontrola zbrojeD, za[ w powizaniu z pBaszczyzn ekonomiczn handel uzbrojeniem. Potwierdzeniem poszerzania przedmiotowego zakresu stosunków midzynarodo-ych, a wic ich tre[ci, s kolejne pBaszczyzny takie jak: kulturowa, spoBeczna, ekolo- 2 L Popiuk-RysiDska, Uczestnicy stosunków midzynarodowych, ich interes)' i oddziafy\vania, [w:] E. Hali-I|ak, R. Kuzniar [red.], Stosunki midzynarodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie, Warszawa 1994. s. 99. Cz[ I. Istota, ewolucja i czynniki midzynarodowych stosunków politycznych 22 giczna, naukowa i inne. PBaszczyzna kulturowa dotyczy przede wszystkim transgranicz- nej cyrkulacji  jak pisaB Ludwik Krzywicki  idei, warto[ci, wzorców zachowaD, które wytworzone w jednych paDstwowo zorganizowanych spoBeczeDstwach, s przenoszone do innych. PBaszczyzna spoBeczna  uogólniajc  dotyczy ksztaBtowania bezpo[red- nich, transgranicznych kontaktów miedzy spoBeczeDstwami. Jej przejawem jest chocia|- by rozwój i funkcjonowanie tzw. globalnego spoBeczeDstwa obywatelskiego. Wi|e si ona tak|e z rozwojem zjawisk patologicznych jak funkcjonowanie struktur zorganizowa- j nej przestpczo[ci, w tym struktur narkobiznesu czy zajmujcych si kradzie| wBasno[ci intelektualnej. PBaszczyzna ekologiczna obejmuje  z jednej strony  transgraniczne przepBywy zanieczyszczeD powietrza, zanieczyszczeD wód czy handel niebezpiecznymi odpadami  z drugiej za[  globalne zmiany ekologiczne chocia|by w postaci zmian klimatycznych czy zaniku warstwy ozonowej. Na pBaszczyzn naukow skBada si przede wszystkim umidzynaradawianie badaD naukowych przez chocia|by tworzenie midzy- narodowych zespoBów badawczych, mechanizmów ich finansowania i dystrybucji uzyska- nej wiedzy. Nale|y te| podkre[li, |e transgraniczne dziaBania skBadajce si na tre[ sto- sunków midzynarodowych dotycz tak|e i innych dziedzin |ycia spoBecznego jak choby edukacja czy sport. U podstaw mechanizmu poszerzania zakresu przedmiotowego stosunków midzy- narodowych, a wic ich tre[ci, le|y mechanizm internacjonalizacji, czyli umidzynara- dawiania tego co wewntrzpaDstwowe. W konsekwencji tre[ci wewntrzpaDstwowego |ycia spoBecznego staj si elementem funkcjonowania [rodowiska midzynarodowego. Procesy internacjonalizacji s wic swoistego rodzaju siB napdow stosunków midzy- narodowych, ksztaBtowania ich tre[ci, a std  zdaniem Józefa KukuBki  prawem ich rozwoju.3 S elementem dynamiki i poszerzania zakresu przedmiotowego wszystkich pBaszczyzn stosunków midzynarodowych. Prowadz do ksztaBtowania si wspóBzale|- no[ci midzynarodowych, a wic zespoBu wizi midzy paDstwami i ich spoBeczeDstwa- mi, które sprawiaj, |e zmiany w jednych odczuwane s w innych. W konsekwencji  jak wskazywaB Józef KukuBka  |adna z dziedzin |ycia wspóBczesnych spoBeczeDstw nie mo|e przetrwa w izolacji od |ycia midzynarodowego. Nale|y te| podkre[li, |e bdca wynikiem procesów internacjonalizacji tre[ inte- rakcji i wizi midzynarodowych, porzdkowana dla celów analitycznych w postaci ich pBaszczyzn, tworzy przedmiot regulacji w ramach midzynarodowych stosunków poli- tycznych. To wBa[nie zjawiska i procesy midzynarodowe, bdce wynikiem ich umidzy- naradawiania, s przedmiotem decyzji i dziaBaD paDstw, organizacji midzynarodowych oraz podmiotów transnarodowych. S wic przedmiotem instytucjonalizacji, regulacji prawnomidzynarodowych, dziaBaD dyplomatycznych itd., a wic wszystkiego tego, co skBada si na midzynarodowe stosunki polityczne. Jak ju| wskazywano, midzynarodowe stosunki polityczne s cz[ci stosunków mi- dzynarodowych. Wyja[nianie istoty i specyfiki tych ostatnich tworzyBo przesBanki wyja- [niania tych pierwszych. Nale|y jednak pamita, |e midzynarodowe stosunki politycz- ne s specyficzn cz[ci stosunków midzynarodowych. Ich specyfika polega na pier- 3 J. KukuBka, Procesy internacjonalizacji i wspóBzale|no[ci w stosunkach midzynarodowych, [w:] E. Hali- |ak, R. Kuzniar [red.]. Stosunki midzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2000, s. 229. RozdziaB 1. Istota i ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych 23 wotno[ci i nadrzdno[ci w stosunku do pozostaBych pBaszczyzn stosunków midzynaro- dowych oraz na powizaniu przede wszystkim z dziaBaniami paDstw. Zdaniem Romana Kuzniara pierwotno[ i nadrzdno[ midzynarodowych stosunków politycznych wyni- ka z pierwotno[ci i nadrzdno[ci paDstwa jako najwa|niejszego podmiotu stosunków midzynarodowych. PrzesBanki nadrzdno[ci paDstwa, i uto|samianych z jego dziaBaniami midzynaro- dowych stosunków politycznych, tworzy kilka jego cech specyficznych. Po pierwsze, je- dynie paDstwom wBa[ciwy jest atrybut suwerenno[ci, czyli caBowBadno[ci i samowBadne- [ci, a wic wyBczno[ci dziaBaD w odniesieniu do wBasnego terytorium i ich niezale|no[ci w [rodowisku midzynarodowym. Po drugie, jedynie paDstwa realizuj polityk zagra- niczn, a ze wzgldu na atrybuty i skumulowany potencjaB kanaBami realizowanej przez rzdy polityki zagranicznej okre[laj dynamik, tre[ i formy stosunków midzynarodo- wych. Po trzecie, paDstwa ze swej istoty s legitymizowane do podejmowania w imieniu spoBeczeDstwa dziaBaD w [rodowisku midzynarodowym. Po czwarte, nadrzdno[ mi- dzynarodowych stosunków politycznych uto|samiana z dziaBaniami paDstw wynika tak|e z ich szczególnego miejsca w realizacji takich warto[ci spoBecznie po|danych jak bez- pieczeDstwo i rozwój. Po pite, decyzje i dziaBania paDstw w ramach politycznej pBaszczy-" stosunków midzynarodowych s przedmiotem zainteresowania i wpBywów innych imiotów stosunków midzynarodowych jak organizacje pozarzdowe czy korporacje asnarodowe.4 Podstaw definiowania midzynarodowych stosunków politycznych tworzy pojcie Styki. Jest ona jedn ze sfer aktywno[ci ludzi. Ju| Arystoteles pisaB, |e czBowiek ze swej istoty jest  zwierzciem politycznym". Zgodnie z tym pogldem polityka jest ele- mentem swoistego instynktu czBowieka, trwaB cech funkcjonowania ludzko[ci. Jest dziedzin czynno[ci  jak pisaB Sylwester Wróbel  majcych doprowadzi do poja- wienia si skutków ponadjednostkowych o zbiorowym, grupowym, ogólnospoBecznym publicznym charakterze.5 U jej podstaw le|y aktywistyczna koncepcja czBowieka, dziaBalno[ polityczna jest form odniesienia do otaczajcej rzeczywisto[ci niezale|nie i podziaBów na midzynarodow i wewntrzpaDstwow. ZBo|ono[ zjawiska polityki sprawia, |e nie ma jej jednej, powszechnie akceptowanej efinicji, Dominuj dwa podej[cia, oba o istotnym znaczeniu dla definiowania midzy- rodowych stosunków politycznych: podmiotowe i przedmiotowe. W ujciu podmioto-" zdaniem Sylwestra Wróbla  polityka to dziedzina dziaBaD zmierzajcych przy Dmocy wBadzy publicznej do osigania celów spoBecznych, zaspokajajcych potrzeby dywidualne oraz zbiorowe. Poniewa| najbardziej powszechn instytucj publiczn jest paDstwo, polityka mo|e by okre[lana jako dziedzina dziaBalno[ci paDstwa, wyra|ajca v si w zinstytucjonalizowanym sprawowaniu wBadzy i administrowaniu |yciem publicz- nym. W ujciu podmiotowym polityka zwizana jest wic z dziaBalno[ci paDstwa6, skie- jowan do jego wntrza, ale i do poliarchicznego [rodowiska midzynarodowego. 4 t Zob. R. Kuzniar, Midzynarodowe stosunki polityczne, [w:] E. Hali|ak, R. Kuzniar [red.], Stosunki midzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, s. 109-111. 5 S. Wróbel, Polityka i proces polityczny, [w:] B. Szmulik, M. {migrodzki [red.], Wprowadzenie do nauki o paDstwie i polityce, Lublin 2002. 6 Bod., s, 246-249. Cz[ I. Istota, ewolucja i czynniki midzynarodowych stosunków politycznych 24 W ujciu przedmiotowym polityka Bczy si ze zjawiskiem wBadzy. Ta ostatnia jest [ci[le zwizana z polityczn organizacj |ycia spoBecznego i z ni zespolone s wszystkie formy aktywno[ci politycznej. Std te| polityka w ujciu przedmiotowym jest definio- wana jako [wiadome, zorganizowane i zbiorowe d|enie do zdobycia lub utrzymania, a wic sprawowania wBadzy politycznej.7 Podmiotowe i przedmiotowe rozumienie polityki tworzy przesBanki definiowania midzynarodowych stosunków politycznych. Ujcie podmiotowe, odwoBujce si do dziaBaD podmiotów polityki, gBównie paDstw, eksponuje zjawisko stosunków politycz- nych, a wic interakcji i wizi midzy podmiotami polityki. Mog by one realizowane "  z jednej strony - w scentralizowanym, zhierarchizowanym [rodowisku wntrza paDstwa, za[ z drugiej, w zdecentralizowanym, poliarchicznym [rodowisku midzynaro- dowym. W kontek[cie tego drugiego, zwBaszcza w literaturze angloamerykaDskiej, eks- ponowane jest pojecie polityki midzynarodowej. James Dougherty i Robert Pfaltzgraff definiuj je jako dziaBania paDstwa lub innego podmiotu stosunków midzynarodowych, majce na celu wywarcie wpBywu na zachowania innego paDstwa lub podmiotu stosun- ków midzynarodowych. Z kolei w ujciu przedmiotowym midzynarodowe stosunki polityczne zwizane s z podejmowaniem przez paDstwo transgranicznych dziaBaD zwi- zanych ze sprawowaniem wBadzy. W tym kontek[cie Andrzej Czarnocki midzynaro- dowe stosunki polityczne okre[laB dziedzin stosunków midzynarodowych, której ele- menty s [ci[le zwizane z polityk, czyli tymi przejawami wBadzy paDstwowej, które wy- kraczaj poza granice paDstwa i stykaj si z interesami innych podmiotów stosunków midzynarodowych.8 Na potrzeby definiowania midzynarodowych stosunków politycznych warto[ciowe i zasadne jest dokonanie syntezy podej[cia podmiotowego i przedmiotowego definio- wania polityki. W tym kontek[cie midzynarodowe stosunki polityczne mo|na okre[li jako transgraniczne stosunki polityczne. Takie ich ujcie oznacza.  po pierwsze  |e s one wynikiem stosunków midzy podmiotami polityki, gBównie paDstwami z wBa- [ciwym im procesem sprawowania wBadzy wykonywanym tak|e w [rodowisku midzy- narodowym. Po drugie, transgraniczno[ dziaBaD, interakcji i wizi podmiotów polityki oznacza, |e s one realizowane w poliarchicznym, zdecentralizowany [rodowisku mi- dzynarodowym. 2. Ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych Historyczna ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych jest cz[ci ewo- lucji stosunków midzynarodowych w ogóle. Za[ od najdawniejszych czasów stosunki midzynarodowe w tradycyjnym rozumieniu to stosunki terytorialnych, oddzielonych od siebie grup spoBecznych. ByBy to, i w swym zasadniczym nurcie cigle jeszcze s, stosunki w ukBadzie horyzontalnym w przeciwieDstwie do stosunków wertykalnych, wBa- [ciwych wntrzu politycznie zorganizowanych wspólnot. Sposób zorganizowania i funk- 7 Ibid.,251. 8 A. Czarnocki, Midzynarodowe stosunki polityczne, [w:] E. Hali|ak, R. Kuzniar [red.], Stosunki midzy narodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie, s. 181. RozdziaB 1. Istota i ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych 25 cjonowania interakcji i wizi spoBecznych w ukBadzie horyzontalnym podlegaB ewolucji. Ptmkt zwrotny stanowiBo powstanie scentralizowanego paDstwa narodowego, co ozna- czaBo uksztaBtowanie [rodowiska midzynarodowego o nowych jako[ciowo cechach. Za symboliczn dat tej zmiany uznawane jest zawarcie pokoju westfalskiego w 1648 roku. Innym momentem jako[ciowej zmiany [rodowiska midzynarodowego, jednak zdecydo- wanie mniej precyzyjnie okre[lonym w czasie, staBy si procesy globalizacji, prowadzce do zmiany warunków funkcjonowania scentralizowanych paDstw narodowych. Std te| fuzyjmujc za kryterium powstanie i zmian warunków funkcjonowania scentralizowa- nego paDstwa narodowego, mo|na wyodrbni trzy etapy rozwoju stosunków midzy- narodowych, a w konsekwencji i midzynarodowych stosunków politycznych: 1) etap jtzedwestfalski, 2) etap westfalski i 3) etap póznowestfalski lub  jak niektórzy chc  estfalski. 2.1. Etap przedwestfalski stosunków midzynarodowych Niezwykle trudne, o ile mo|liwe, jest wskazanie momentu powstania tej sfery stolników spoBecznych, jak s stosunki midzynarodowe. O ile o ich istocie stanowi interakcje w ukBadzie horyzontalnym, o tyle ju| w odlegBych czasach staro|ytnych istniaBy jorganizowane spoBeczno[ci ludzkie, swoiste polityczne wspólnoty, oznaczajce podziaB na  my" i  oni", ale utrzymujce midzy sob interakcje. Na pewnym bowiem etapie sziejów ludzko[ci stosunki wewntrz owych wspólnot przestaBy zaspokaja ich potrzeby. Eaczejy wic utrzymywa kontakty z innymi wyodrbnionymi wspólnotami spoBecznymi. 'WBa[ciwe im byBy przede wszystkim elementy rywalizacji, a nawet podbojów i konfliktów chocia|by o miejsca osiedlania si, Bowiska czy dostp do innych zasobów niezbdnych So |ycia, ale i elementy wspóBpracy choby w postaci wymiany dóbr i utrzymywania dialogu. Rozwojowi tych stosunków ju| w czasach staro|ytnych towarzyszyBo ksztaBtowanie Ró|norodnych form organizacyjnych, których istnienie pozwala nawet mówi tak|e o ist- tnieniu w owych czasach swoistych spoBeczno[ci midzynarodowych, izolowanych od sie- Ibie i niefunkcjonujcych w skali globu. Ju| w czasach staro|ytnych istniaBy formy ksztaB- towania stosunków midzy autonomicznymi, zorganizowanymi wspólnotami spoBeczny- mi, które  u|ywajc obecnej terminologii  mo|na nazwa dyplomatycznymi. Praw- dopodobnie pierwsze zidentyfikowane, formalne porozumienie, rodzaj umowy, miedzy staro|ytnymi wspólnotami politycznymi zostaBo zawarte ok. 1390 r. p.n.e., za[ nawiza- nie pierwszych stosunków dyplomatycznych nastpiBo ok. 653 r. p.n.e.9 Pierwsz  u|ywajc obecnej terminologii  spoBeczno[ci midzynarodow, i to opisan w literaturze byBa staro|ytna Grecja. Tu w okresie 500-100 p.n.e. istniaB system wspólnot politycznych miast-paDstw nazywany Hellas. Ulokowane one byBy na póBwy- spie baBkaDskim oraz na przylegBych wyspach rozrzuconych na Morzu Egejskim, Mo- Adriatyckim oraz Morzu Zródziemnym. System ten byB ulokowany w wyodrbnio- lym obszarze geograficznym, poBczony zespoBem wizi kulturowych, wspólnot jzyka Zofa. R. Jackson, G. Soerensen, Introduction to International Relations, Oxford 1999, s. 10. 26 Cz[ I. Istota, ewolucja i czynniki midzynarodowych stosunków politycznych i stylu |ycia oraz wizi religijnych. FunkcjonowaB na podstawie zespoBu akceptowanyclj zasad. Podmiotow struktur tego systemu tworzyBy miasta-paDstwa. ByBy one wzgldni^ niezale|ne od siebie w sensie politycznym, lecz istniaBy midzy nimi bezpo[rednie koD takty spoBeczne i nie istniaBa wyrazna granica midzy polityk wewntrzn i tym, co obec nie nazywamy polityk zagraniczn. SpoBeczno[ ta nie odwoBywaBa si do zasady suwe- renno[ci miast-paDstw i suwerennej ich równo[ci. Std te| istotnym czynnikiem okre-j [lajcym wzajemne stosunki byB skumulowany potencjaB, co sprawiaBo, |e zjawisBder do[ powszechnym byBa dominacja jednych miast-paDstw nad innymi. Do najbardziej] znanych miast-paDstw nale|aBy Ateny, Sparta oraz Korynt. Funkcjonowanie tego systemu regulowane byBo przez zespóB mechanizmów oraz zasad. Najistotniejszym z nich byB mechanizm równowagi sil Jego potwierdzeniem byBa rywalizacja midzy Atenami i Sparta, Wzrost potgi Aten i powizanych z nimi miast-paDstw zostaB zrównowa|ony przez Spart i powizane z ni miasta-paDstwa. PowstaB swoisty system dwubiegunowy, a prób rozwizania sporu ówczesnej epoki byBa opisywana przez TuBddydesa wojna peloponeska (431-404 p.n.e.). OznaczaBa ona, |e mniejsze miasta-paDstwa byBy anga|owane w rywalizacj, sojusze, a nawet wojny tych najpot|niejszych. Obok mechanizmu równowagi siB funkcjonowanie tego systemu regulowane byBo przez zespóB zasad, swoistych norm. Nie istniaBo jednak prawo midzynarodowe w obec- nym jego rozumieniu. Nie wyobra|ano sobie bowiem, aby miasta-paDstwa mogBy mie prawa i obowizki w stosunku do innych miast-paDstw na zasadzie równo[ci. ByB to przecie| system hierarchiczny pod wzgldem skumulowanego potencjaBu i bez formal- nej zasady suwerennej równo[ci. Spoiwem nie byBo prawo midzynarodowe. ByBa to spo- Beczno[ kulturowo-religijna, a nie polityczno-prawna. Nie oznacza to jednak, |e nie ist- niaBy |adne zasady regulujce funkcjonowanie tej spoBeczno[ci. WynikaBy one przede wszystkim z praktyki religijnej. Z niej wynikaBy ograniczenia stosowania barbarzyDstwa w czasie konfliktów zbrojnych. Zawierane umowy byBy pod szczególn opiek Zeusa i je- go obraz byBo zBamanie umowy bez akceptowanego usprawiedliwienia. Norm regulu- jc wzajemne stosunki byBo odrzucanie mo|liwo[ci przeprowadzenia niespodziewane- go ataku wojskowego.10 Regulacjom wzajemnych stosunków sBu|yBy tak|e rozwizania przypominajce obecne organizacje midzynarodowe. Amfiktionie byBy organizacjami o charakterze religijno-politycznym, za[ symmachie miaBy charakter [wiecki, politycz- no-wojskowy. Wyrazn cech struktury [rodowiska midzynarodowego w czasach staro|ytnych, obok istniejcych greckich miast-paDstw, byBo istnienie pot|nych imperiów. Potwier- dzeniem jest chocia|by imperium Aleksandra MacedoDskiego czy imperialny system Chin z ich specyficznym systemem organizacji |ycia spoBecznego i akcentowan wyjt- kowo[ci stworzonej cywilizacji. Imperium Aleksandra MacedoDskiego zdominowaBo spoBeczno[ greckich miast-paDstw, które nie byBy w stanie przeciwstawi si jego d|e- niu do supremacji nad systemem helleDskim. DaBo to pocztek ksztaBtowaniu stosunków 10 R. Jackson. P. Owens, Tlie evolution of intemational sotiety, [w:] J. Baylis, S. Smith [eds.], The globalization of worid politics. AD introduction to intemational relations, Oxford 2005, s. 49 i n. RozdziaB 1. Istota i ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych __ 27 midzy ówczesnymi wspólnotami politycznymi tego obszaru w oparciu o mechanizm im- perialnej, hierarchicznej zale|no[ci. Potwierdzeniem tej tendencji byBo Imperium Rzym- skie, które zastpiBo imperium Aleksandra MacedoDskiego. ByBo ono jeszcze pot|niej- sze, gdy| podbiBo ziemie znacznej cz[ci Europy, Bliskiego Wschodu i PóBnocnej Afryki. Oprócz podbojów i dominacji Rzymianie tworzyli mechanizmy organizacji |ycia spo- Becznego, m.in. takie jak prawo narodów (jus gentium). Nie byBo ono jednak wyrazem woli suwerennych paDstw i nie regulowaBo stosunków midzy nimi. Imperium Rzym- skie byBo jedynym suwerenera i stosunki z innymi wspólnotami politycznymi w obszarze jego dominacji byBy bardziej imperialne ni| midzynarodowe. Nie byBy to stosunki mi- dzy suwerennie równymi podmiotami, std polityczne wspólnoty w ramach Imperium Rzymskiego miaBy do wyboru albo posBuszeDstwo, albo rewolt z reguBy krwawo tBumio- n. Ówczesne stosunki midzynarodowe nie byBy wic oparte na istnieniu scentralizo- wanych i suwerennych paDstw narodowych. Stan ten utrzymaB si tak|e po upadku Imperium Rzymskiego, a w okresie [redniowiecza-:a trudno mówi o stosunkach midzynarodowych w obecnym ich rozumieniu. System politycznej organizacji ówczesnych spoBeczeDstw ze zwierzchni wBadz papie|a i cesarza przypominaB bowiem raczej zmodyfikowan wersj imperium ni| system paDstw. PaDstwa wprawdzie istniaBy, ale nie byBy niezale|ne i suwerenne w obecnym rozumieniu tych stów. Wyró|nikiem ich istnienia byB tak|e brak precyzyjnie okre[lonych granicami terytoriów. Struktury wBadzy sBu|ce organizacji wspólnot politycznych miaBy zBo|ony charakter. OpieraBy si na religii i [wieckich strukturach politycznych. Papie| i cesarz wieDczyli dwie równolegle i poBczone z sob hierarchie. Monarchowie i inni wBadcy podlegali papie|owi i cesarzowi oraz ustanowionym przez nich prawom. Szczególna byBa jednak pozycja papie|a, który wystpowaB w roli sdziego rozstrzygajcego spory midzy wBadcami [wieckimi. Z kolei lokalni wBadcy byli mniej lub bardziej niezale|ni od monarchów, ale nie byBa to peBna niezale|no[.11 Mieli[my wic do czynienia z ró|norodno[ci form organizacji |ycia spoBecznego. IstniaBy bowiem  w istocie  struktury imperialne, niezale|ne miasta-paDstwa, faktorie handlowe, a w koDcowym okresie [redniowiecza zaczBy te| pojawia si scentralizowane paDstwa narodowe. Mimo ró|norodno[ci form organizacji |ycia spoBecznego w Europie Zachodniej sczególne znaczenie dla stosunków miedzy wspólnotami politycznymi w okresie [re- dniowiecza miaBo poBczenie wBadzy religijnej i wBadzy [wieckiej. Z jednej strony, ograni- czaBo to wBadze monarchów, ale z drugiej, sBu|yBo budowaniu minimalnej jedno[ci i we- ;JKietrznej spójno[ci ówczesnych wspólnot politycznych, ale i ówczesnego specyficznego systemu stosunków midzynarodowych, którego spoiwem  podobnie jak w staro|yt- nej Grecji  byBa religia. W ramach religijnej jedno[ci system wBadzy [wieckiej oparty byB na feudalnych zale|no[ciach tak na szczeblu lokalnym jak i regionalnym. Lojalno- [ci obdarzani byli przede wszystkim wBadcy feudalni. W mniejszym stopniu dotyczyBo to monarchów, a w konsekwencji tak|e lojalno[ci wobec [wieckiego paDstwa. Mimo systematycznych dziaBaD monarchów na rzecz wzmacniania wBadzy [wieckiej i central- nej, a w konsekwencji osBabiania tej feudalnej, pozycja paDstwa w ówczesnych wspól- notach politycznych byBa sBaba, chocia| z czasem, u schyBku [redniowiecza, podlegaBa R. Jackson, G. Soerensen, op. cit., s. 11-12. 28 Cz[ I. Istota, ewolucja i czynniki midzynarodowych stosunków politycznych wzmacnianiu, tworzc przesBanki powstawania w przyszBo[ci scentralizowanych paDstw tei narodowych. O sBabej pozycji paDstw w [redniowiecznej Europie [wiadczy tak|e brak ich monopolu na stosowanie siBy fizycznej, czyli prowadzenie wojen. SiBami zbrojnymi dysponowali tak|e lokalni wBadcy. Nie byBo te| wyraznej ró|nicy midzy wojnami domowymi i mi- dzynarodowymi, co w warunkach nieistnienia scentralizowanych paDstw narodowych byBo logiczn konsekwencj braku wyraznego podziaBu na wntrze paDstwa i [rodowisko midzynarodowe. Specyficzne byBy te| przyczyny wojen. DotyczyBy gBównie kwestii dyna- stycznych i spraw wiary. W mniejszym stopniu wojny prowadzono w celu objcia kontroli nad terytorium lub realizacji innych interesów paDstwa.12 Zredniowiecze, podobnie jak czasy staro|ytne, ponad wszelk wtpliwo[ nie byBo okresem stosunków horyzontalnych midzy politycznie zorganizowanymi wspólnotami, opartych na istnieniu scentralizowanych i suwerennych paDstw. W ich miejsce mieli- [my do czynienia ze zBo|onymi, wielopoziomowymi strukturami organizacji |ycia spo- Becznego, Bczcymi wBadze ko[cieln i wBadz [wieck i zwizane z tym jednocze[nie wystpujce elementy centralizacji i decentralizacji. Elementem centralizacji byBa wBa- dza papie|y i wizi religijne  spinajce" spoBeczno[ci zarzdzane przez autonomicznych, lokalnych wBadców w warunkach jednoczesnego ograniczenia uprawnieD monarchów, WBadza [wiecka byBa wic zdecentralizowana. Tak zBo|ona struktura ówczesnego [rodo- wiska midzynarodowego warunkowaBa jego funkcjonowanie, którego wyró|nikiem byBy takie cechy jak turbulencje, bezBad i niestabilno[ci na wszystkich poziomach |ycia spo- Becznego. DziaBania monarchów na rzecz wzmacniania centralnej wBadzy [wieckiej i jed- noczesnego osBabiania wBadzy feudaBów sBu|yBy ograniczaniu niestabilno[ci, konfliktów i sprzyjaBy powstawaniu scentralizowanych paDstw. Tym samym ju| w okresie póznego [redniowiecza rozpoczB si proces tworzenia westfalskiego systemu stosunków midzy- narodowych. 2.2. Etap westfalski stosunków midzynarodowych  Wizytówk", cech westfalskiego systemu stosunków midzynarodowych staBo si powstanie, istnienie i funkcjonowanie scentralizowanego paDstwa narodowego. Zmie- niBo ono radykalnie podmiotow struktur a w konsekwencji i logik funkcjonowania [rodowiska midzynarodowego. Wraz z jego powstaniem  jak wskazywaB Józef Ku- kuBka  stosunki midzynarodowe zaczto rozumie jako stosunki midzy narodami zorganizowanymi w paDstwa. PowstaB wic system paDstwocentryczny, bdcy jako[cio- w zmian organizacji |ycia spoBecznego w porównaniu z okresem [redniowiecza. Po- wstanie bowiem scentralizowanego paDstwa narodowego oznaczaBo konsolidacj reali- zacji takich warto[ci jak bezpieczeDstwo, Bad, stabilno[, sprawiedliwo[ w ramach jednej spójnej struktury, i to niezale|nej od innych, majcej wyBczno[ na sterowanie |yciem spoBecznym w ramach okre[lonego terytorium. W konsekwencji oznaczaBo to ograni- czenie wBadzy papie|y i skoncentrowanie jej w rkach [wieckiego wBadcy, pocztko- wo najcz[ciej monarchy. Co niezwykle istotne, jego zwierzchnictwo odnosiBo si do RozdziaB 1. Istota i ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych 29 kryterium z do[ precyzyjnie okre[lonymi granicami, które byBy bronione przed ze- wntrzn ingerencj. Monarcha stat si wBadz zwierzchni w stosunku do wszystkich ludzi zamieszkujcych dane terytorium. Zmiany takie oznaczaBy przej[cie od charak- terystycznych dla okresu [redniowiecza rozproszonych struktur wiadzy (papie|, cesarz, monarcha, ksi|, baron, biskup itd.) bez suwerenno[ci, do wzmocnionych, scentralizo- wanych struktur wBadzy, z jednym jej o[rodkiem, dodatkowo wzmocnionych atrybutem ;suwerenno[ci, czyli wyBczno[ci  do wewntrz paDstwa" i niezale|no[ci  na zewntrz " Nale|y jednak pamita, |e scentralizowane paDstwa narodowe nie pojawiBy si na- gle, lecz byBy wynikiem wielowiekowego procesu i efektem synergicznego dziaBania wie- lu czynników. Zdaniem niemieckiego socjologa Norberta Eliasa w okresie [redniowie- cza dwa czynniki tworzyBy przesBanki pózniejszego powstania scentralizowanych, tery- torialnych paDstw narodowych. Po pierwsze, wzrost wspóBzale|no[ci midzy grupami spoBecznymi w wyniku poszerzania stosunków wymiany. Po drugie, monopolizacja pra- womocnego u|ycia siBy fizycznej.13 Do tego nale|y doda, |e rozwijajce si kupiectwo, bdce zal|kiem przyszBej klasy kapitalistów, byBo coraz bardziej krytyczne wobec syste- chaotycznych, feudalnych zale|no[ci, dysfukcjonalnych z punktu widzenia organiza- cji wymiany handlowej, stopniowego rodzenia si mechanizmów rynkowych i powstania ly kapitalistów. SBabBy wpBywy papie|y, a monarchowie d|yli do centralizacji wBadzy " aniczania uprawnieD lokalnych wBadców. Chocia| powstawanie scentralizowanych paDstw narodowych byBo wielowiekowym procesem, to za szczególny, symboliczny jego moment uznawane jest podpisanie 24 pazdziernika 1648 r. pokoju westfalskiego., koDczcego wojn trzydziestoletni (1618- 1648). Wojna ta jednoznacznie zamknBa okres feudalizmu, a moment zawarcia pokoju westfalskiego uwa|any jest za pocztek istnienia systemu scentralizowanych paDstw narodowych. Zawarte w Minister i Osnabriick traktaty pokojowe potwierdziBy istnie- nie niezale|nych i w sensie formalnym równych sobie paDstw, obalajc ide uniwersal- nej wspólnoty chrze[cijaDskiej zarzdzanej przez papie|a. Pokój westfalski przyczyniB si tak|e do rozwoju stosunków dyplomatycznych midzy scentralizowanymi, terytorialny- mi i suwerennymi paDstwami oraz prawa midzynarodowego jako regulatora ich wza- jemnych stosunków i spoiwa spoBeczno[ci midzynarodowej. Traktaty pokoju westfalskiego stworzyBy swoiste prawne podstawy wspóBczesnej paD- stwowo[ci i w konsekwencji fundamentalne zasady wspóBczesnych stosunków midzyna- rodowych. Ich centralnym elementem byBo uznanie prawa ka|dego wBadcy do rzdzenia flfasnym terytorium bez zewntrznej ingerencji. Prawo to stworzyBo podstawy zasady werenno[ci paDstw i w konsekwencji ich formalnej niezale|no[ci. Idea suwerenno[ci 'a wic ochronie scentralizowanych paDstw. Jej twórca, Jean Bodin w opubliko -j w 1576 r. ksi|ce Sze[ ksig o paDstwie definiowaB suwerenno[ jako absolutn i [rwaBa wBadz paDstwa, która jest najwy|sz struktur sterowania. PaDstwo uznawaB za wBadz najwy|sz w ramach jego terytorium, niezale|n od innej wBadzy i w sensie 13 N. Elias, Uber den Process der Zivilisation soziogenetische und psychologische Untersuchungen, Frankfurt a. M. 1976. 30 Cz[ I. Istota, ewolucja i czynniki midzynarodowych stosunków politycznych formalnym równ wobec innych paDstw. Suwerenno[ traktowaB jako atrybut samego) paDstwa, a nie jednostki czy rzdu.14 System westfalski wyeksponowaB tak|e zasad terytorialno[ci jako atrybutu wspói-j czesnych paDstw, które zostaBy  przypisane" do terytorium. OznaczaBa ona, |e suweren- ne uprawnienia wBadcze dotycz [ci[le okre[lonego terytorium i wi| si z panowaniem) nad nim. Inaczej mówic, suwerenna wBadza polityczna jest ulokowana w ramach precyj zyjnie zakre[lonego granicami terytorium, ma wyBczne uprawnienia wBadcze w ramach) tego terytorium, co wyklucza uprawnienia wBadcze innego suwerena. Traktat westfalski mo|na uzna tak|e za symboliczny moment zmiany spoiwa ówcze-l snej spoBeczno[ci midzynarodowej. Spoiwem takim przestaBa by religia, a staBo si pra- wo midzynarodowe. Europa przestaBa funkcjonowa jako Republica ChDstiana, a zacz-l Ba funkcjonowa jako europejska spoBeczno[ [wieckich paDstw, regulujcych wzajemiiel stosunki za po[rednictwem norm prawa midzynarodowego. Traktat westfalski staB si?| pierwszym wyrazem i zarazem potwierdzeniem istnienia takiej spoBeczno[ci. GBównym sposobem regulacji funkcjonowania ówczesnego systemu midzynarodo-l wego staB si mechanizm równowagi siB. Co do zasady nie narodziB si on w Europie, lecz byB ju| wcze[niej stosowany w staro|ytnej Grecji czy w staro|ytnych Chinach. No- wo[ci byBo to, i| dotyczyB ksztaBtowania stosunków midzy scentralizowanymi, suwe- rennymi paDstwami. W politycznej praktyce polegaB na budowaniu koalicji sBu|cych ksztaBtowaniu przeciwwagi wobec mocarstw o ambicjach hegemonicznych. SBu|yB wiec przeciwdziaBaniu hegemonii w ówczesnym systemie midzynarodowym, a w konsekwen-1 cji utrzymaniu politycznej niezale|no[ci poszczególnych paDstw i pluralistycznej euro- \ pejskiej spoBeczno[ci midzynarodowej. Potwierdzeniem stosowania tego mechanizmu; i w praktyce politycznej byBa koalicja paDstw europejskich przeciwstawiajcych si hege- monicznym zapdom Napoleona. Pierwotnym celem mechanizmu równowagi siB byBo zapobieganie hegemonii i do- minacji jednych paDstw nad innymi, a dopiero w dalszej kolejno[ci zapobieganie kon- fliktom, które mogByby destabilizowa ówczesny system midzynarodowy. O ile w reali- zacji pierwszego celu mechanizm równowagi siB byB do[ skuteczny, o tyle w realizacji drugiego byB zawodny. Co wicej, wojny wywoBywano po to, aby przywróci naruszon równowag siB. Tym bardziej |e po pokoju westfalskim w Europie rozwinB si system rywalizujcych midzy sob paDstw, które zaczBy zwraca uwag na potencjaB innych paDstw i posiadane przez nie terytorium. To ostatnie staBo si  stawk w grze" scentra- lizowanych,  przypisanych" do terytorium paDstw. StymulowaBo ono konflikty i wojny, wynikajce z d|enia jednych paDstw do powikszenia swego terytorium kosztem in- nych. O ile w [redniowieczu gBównym motywem wojen byBy konflikty na tle dynastycz- nym, o tyle w westfalskim systemie stosunków midzynarodowych motywem takim byBo przeciwdziaBanie naruszeniu równowagi siB lub d|enie do opanowania okre[lonego te- rytorium. Tym samym czstym zjawiskiem w stosunkach midzy scentralizowanymi paD- stwami staBy si wojny, które wyra|aBy suwerenn wol paDstw i do 1928 r., a wic do zawarcia tzw. Paktu Brianda-Kelloga, nie byBy zakazane przez prawo midzynarodowe. 14 Zob. R. Mansbach, The Global Puzzle. Issues andActors in World Politics, Boston-New York 1997, s. 47 i n. Rozdziai 1. Istota i ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych 31 rzez wiksz cz[ okresu westfalskiego systemu stosunków midzynarodowych mieli[my do czynienia z tzw. wojnami typu klausewiczowskiego, a wic midzy scentrali- zowanymi paDstwami. StaBy si one sposobem realizacji polityki ówczesnych paDstw, d- |enia do powikszenia terytorium, realizacji interesów i ambicji politycznych. ByBy te| Istotne dla wzmacniania scentralizowanych paDstw narodowych. Zmiana bowiem spo - sobu wykonywania zorganizowanej przemocy staBa si czynnikiem stymulujcym zmian organizacji i funkcjonowania ówczesnych paDstw. Trafnie wic pisaB Charles Tilly, |e  wojny zrobiBy paDstwo, a paDstwo robiBo wojny". Inaczej mówic, zmiana sposobu wy- konywania zorganizowanej przemocy sprzyjaBa powstawaniu scentralizowanych paDstw narodowych, a te za[ zaczBy odwoBywa si do wojny jako sposobu realizacji polityki. Reasumujc rozwa|ania na temat logiki organizacji i funkcjonowania westfalskiego systemu stosunków midzynarodowych, nale|y wskaza na kilka jego cech charaktery- stycznych: a) form organizacji wspólnot politycznych byBo scentralizowane paDstwo narodo we, a uksztaBtowany system midzynarodowy byB systemem paDstwocentrycznym; b) paDstwa byBy strukturami terytorialnymi i ich funkcjonowanie wizaBo si z upraw nieniami zwierzchnimi w odniesieniu do okre[lonego, zakre[lonego precyzyjnie wyty czonymi granicami, terytorium; c) scentralizowane paDstwa narodowe byBy suwerenne i suwerennie równe, co ozna czaBo wyBczno[ ich uprawnieD w odniesieniu do wBasnego wntrza i ich niezale|no[ w [rodowisku midzynarodowym, a wic niepodleganie innej wBadzy zwierzchniej; d) stosunki midzy scentralizowanymi i suwerennymi paDstwami byBy regulowane przez prawo midzynarodowe, które w roli spoiwa spoBeczno[ci midzynarodowej za stpiBo wizi religijne; e) regulacji funkcjonowania [rodowiska midzynarodowego sBu|yB tak|e mecha nizm równowagi siB. UksztaBtowany, charakteryzujcy si wymienionymi cechami, westfalski system sto - sunków midzynarodowych podlegaB dwojakiego rodzaju przeobra|eniom. Po pierwsze, procesowi swoistej globalizacji, czyli przenoszenia poza Europ Zachodni wBa[ciwych mu form organizacji |ycia spoBecznego. Po drugie, swoistej transformacji wewntrznej, oznaczajcej stopniow modyfikacj poszczególnych cech charakterystycznych,  para- metrów" tego systemu. Proces  globalizacji" westfalskiego systemu stosunków midzynarodowych oznaczaB, |e uksztaBtowane w Europie Zachodniej  parametry" organizacji i funkcjonowania [ro - dowiska midzynarodowego byBy przenoszone na inne kontynenty, stajc si swoistym standardem. Zwiat zaczB rozwija si zgodnie z  wzorcem" uksztaBtowanym w Euro - pie, a dokBadniej paDstwa nieeuropejskie byty przyBczane do spoBeczno[ci midzynaro - dowej, funkcjonujcej zgodnie z  parametrami" westfalskiego systemu stosunków mi- dzynarodowych. ByB to jednak proces stopniowy. Zdaniem Roberta Jacksona i Georga Soerensena w XVII wieku uksztaBtowaB si system europejski, w XVIII wieku objB on Ameryk PóBnocn, za[ w XIX wieku zostaB rozcignity na Ameryk PoBudniow i Ja- poni. ZaczB wic podlega faktycznej globalizacji. Za[ w XX wieku najpierw w wyni- ku podbojów kolonialnych, a nastpnie procesu dekolonizacji, do systemu tego zostaBy 32 Cz[ L Istota, ewolucja i czynniki midzynarodowych stosunków politycznych wBczone paDstwa poBo|one w Azji, Afryce, obszarze Karaibów i Pacyfiku, sprawiajc] |e w oparciu o parametry westfalskiego systemu stosunków midzynarodowych powstaj globalny ich system.15 Proces transformacji  parametrów" westfalskiego systemu stosunków midzynaro] dowych obejmowaB, z jednej strony, ewolucj jego podmiotowej struktury, a z drugiej] ewolucj zasad czy te| mechanizmów funkcjonowania [rodowiska midzynarodowe-! go. Ewolucja podmiotowej struktury westfalskiego systemu stosunków midzynarodo] wych obejmowaBa przede wszystkim odchodzenie od jego  [cisBej" poDstwocentryczno-j [ci. Oprócz paDstw dziaBania transgraniczne zaczBy podejmowa inne podmioty. Ju|l w XVIII wieku byBy to midzynarodowe organizacje pozarzdowe, a od pocztków XK| wieku zaczBy rozwija si midzynarodowe organizacje midzyrzdowe. Pierwsz z niclJ byBa powstaBa w 1815 r. Centralna Komisja Nawigacji na Renie, w 1865 r. Midzynaro-l dowa Unia Telekomunikacyjna, w 1874 r. Powszechna Unia Pocztowa, za[ w 1878 r.l Midzynarodowa Organizacja Meteorologiczna. Proces ich tworzenia byB wynikiem na-l rastania wspóBzale|no[ci w  technicznych" dziedzinach |ycia spoBecznego, które pod-l legaBy umidzynaradawianiu i wymagaBy kolektywnych regulacji. Pierwsz organizacjaj polityczn byBa utworzona w 1919 r. Liga Narodów. Nale|y podkre[li, |e podmiotami stosunków midzynarodowych coraz intensywniej stawaBy si ró|nego rodzaju ru-l chy spoBeczno-polityczne, podejmujce dziaBania transgraniczne. W drugiej poBowie XXI wieku podmiotami wnoszcymi now jako[ do ewolucji podmiotowej struktury [rodo- wiska midzynarodowego staBy si korporacje transnarodowe. Wraz z ruchami spoBecz- no-polirycznymi zaczBy one tworzy podstawy tzw. transnarodowej wizji spoBeczno[ci] midzynarodowej. Ewolucja mechanizmów sterowania [rodowiskiem midzynarodowym obejmowaBa! odchodzenie od mechanizmu równowagi siB na rzecz rozwizaD kolektywnych z co-1 raz szerszym odwoBywaniem si do instytucji midzynarodowych. Mechanizm równo-1 wagi siB, jako majcy przede wszystkim zapobiega hegemonii w [rodowisku midzyna-l rodowym, okazywaB si zawodny w procesie zapewniania stabilno[ci tego [rodowiska] i  dostarczania" bezpieczeDstwa. Jego modyfikacja polegaBa na poszukiwaniu struktur l i mechanizmów kolektywnego sterowania [rodowiskiem midzynarodowym. Potwier- dzeniem tej tendencji  po pierwsze - byB  koncert mocarstw" utworzony po Kon- gresie WiedeDskim w 1815 roku. OznaczaB on koordynacj dziaBaD tworzcych go ów- czesnych mocarstw na rzecz stabilno[ci [rodowiska midzynarodowego. Po drugie, za- czto tworzy  niehegemoniczne" struktury i mechanizmy organizacji [rodowiska mi- dzynarodowego. W tym celu zaczto tworzy prawo midzynarodowe i systematycznie wzrastaBo jego znaczenie. Na pocztku najintensywniej rozwijane byBo prawo dyploma- tyczne, czego potwierdzeniem byB regulamin wiedeDsko-akwizgraDski z lat 1815 i 1818. Stopniowo proces kodyfikacji prawa midzynarodowego zaczto rozciga tak|e na inne dziedziny stosunków midzynarodowych. Potwierdzeniem procesu tworzenia  niehegemonicznych" struktur sterowania [ro- dowiskiem midzynarodowym staBy si tak|e wzmiankowane ju| organizacje midzyna- rodowe. Utworzona w 1919 r. Liga Narodów zwizana jest z poszukiwaniem koncepcji 15 R. Jackson, G. Soerensen, op. cit., s. 21. RozdziaB 1. Istota i ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych 33 bezpieczeDstwa alternatywnej wobec mechanizmu równowagi sil. Po do[wiadczeniach I, wojny [wiatowej nie byBo najmniejszych wtpliwo[ci, |e jest to mechanizm zawod- ny. Alternatywny mechanizm stworzyBa koncepcja bezpieczeDstwa zbiorowego, która le- gia u podstaw powstania i funkcjonowania Ligi Narodów. Jej powstanie potwierdza- Bo ogóln prawidBowo[, jak staB si wzrost znaczenia instytucji midzynarodowych jako struktur wielostronnego, kolektywnego sterowania [rodowiskiem midzynarodo- wym. Potwierdzeniem tej prawidBowo[ci staBo si powstanie i funkcjonowanie Organi- zacji Narodów Zjednoczonych. W tym kontek[cie kolejn wyrazn tendencj ewolucji westfalskiego systemu stosunków midzynarodowych staBo si odchodzenie od domina- cji stosunków dwustronnych na rzecz wielostronnych. 2.3. Etap póznowestfalski stosunków midzynarodowych Istota i czynniki póznowestfalskich stosunków midzynarodowych. Etap pózno- westfalski stosunków midzynarodowych jest warunkowany jako[ciowymi zmianami w [rodowisku midzynarodowym, jakie nios z sob procesy globalizacji. Zmieniaj one struktur i funkcjonowanie [rodowiska midzynarodowego, tworzc nowe warunki funkcjonowania paDstw. Nie jest to wic problem globalnego zasigu tych procesów, lecz ich jako[ciowych cech. Nale|y jednak pamita, |e nowe, jako[ciowe cechy [rodowiska midzynarodowego, kreowane przez procesy globalizacji,  wspóBistniej" ze  starymi", charakterystycznymi dla westfalskiego systemu stosunków midzynarodowych. Ponadto, intensywno[ ich wystpowania, poziom  zglobalizowania" w poszczególnych cz[ciach globu jest zró|nicowany. Nie mamy wic do czynienia ze [rodowiskiem jednorodnym, co dodatkowo podnosi poziom jego zBo|ono[ci. Istot nowej jako[ci |ycia spoBecznego zwizanej z procesami globalizacji, a zarazem zródBo zmiany spoBeczno[ci midzynarodowej i wyBaniania si póznowestfalskiego ldu midzynarodowego nale|y upatrywa w  kompresji czaso-przestrzeni".16 Pogld ten jest powszechnie podzielany w literaturze naukowej na temat procesów globalizacji. A. Giddens pisaB nawet o wprowadzeniu czwartego wymiaru przestrzeni spoBecznej w postaci globalnych uwarunkowaD, które s wzgldnie pozbawione miejsca, dystansów igranie.1' Zcie[nienie czasu i przestrzeni przejawia si na wiele ró|nych sposobów, wyra|a- jcych jako[ciowe zmiany [rodowiska midzynarodowego i tworzcych nowe warunki funkcjonowania paDstw. Po pierwsze, wystpuje zjawisko odterytorialnienia (de-temto- wliiation) niektórych zjawisk i procesów spoBecznych. Zachodz one, zgodnie z tym mechanizmem, bez wyraznej lokalizacji w terytorialnie okre[lonej przestrzeni globu. Co wicej, istniejce dystanse nie maj |adnego znaczenia dla ich funkcjonowania. Oznacza i to wyrazne odstpstwo od charakterystycznej dla westfalskiego systemu stosunków mi- dzynarodowych zasady terytorialno[ci. Zgodnie z ni  jak ju| wskazywano  zjawiska M l M. Kempny, Czy globalizacja kulturowa wspóBdecyduje o dynamice spoBeczeDstw postkomunistycznych, .Kultura i SpoBeczeDstwo", 2000, nr l, s. 9. 17 Cyt. za: M. G. Schachter, dvii Society and Globalization: The Invesugation of Contested ConceptS, [w:j l M. G. Schachter [ed.], The Revival of Civil Sociefy: Global and Comparatwe Perspecttves, Basingstoke 1999, Cz[ L Istota, ewolucja i czynniki midzynarodowych stosunków politycznych 34 i procesy  przypisane" s do okre[lonego terytorium. Procesy globalizacji uruchamiaj za[ interakcje i wizi nie na dystans,  w poprzek" terytorium, ale bez dystansów i re| latywnie oderwane od konkretnej lokalizacji.18 W szczególno[ci dotyczy to przepBywów w zakresie finansów, kapitaBu, informacji czy te| globalnych, transgranicznych probfc] mów ekologicznych, jak chocia|by tych zwizanych z wyczerpywaniem si warstwy ozo nowej czy z perspektyw zmian klimatycznych. Mechanizm  odterytorialnienia" w istotny sposób zmienia wizj stosunków midzy] narodowych. Te  tradycyjne", westfalskie s stosunkami mi dzyterytorialnymi, czyli w terakcjami przekraczajcymi granice poprzez dystans geograficzny. Procesy globalizacji uruchamiaj za[ interakcje i wizi niezale|nie od odlegBo[ci terytorialnych. FormuBo! wany jest nawet pogld, |e terytorialnie okre[lone koncepcje miejsca, dystansu i grania nie s adekwatne do opisu geografii cyberprzestrzeni, globalnego ocieplania klimatu czj| przepBywów kapitaBu lub informacji.19  Zcie[nianie" przestrzeni i mechanizm  odterytorialnienia" zjawisk i procesów |y-l cia spoBecznego w warunkach globalizacji nie oznaczaj jednak, |e czynnik terytorial-j ny przestaje by istotny. Potwierdzeniem tej tezy jest zapotrzebowanie na terytoriim w warunkach wzrostu liczby ludno[ci, konflikty etniczne, jakie maj wymiar terytoria produkcja |ywno[ci, która w wikszo[ci przypadków wymaga terytorium i przestrzel itd.20 Procesy globalizacji nie eliminuj wic caBkowicie znaczenia dystansu i granic te-| rytorialnych w stosunkach midzynarodowych. Wprowadzaj za[ do nich dodatkow,! supraterytorialn przestrzeD, dodatkowy jej wymiar chocia|by w postaci cyberprzestrze-l ni.21 Oznacza to swoiste rozdwojenie i zarazem wspóBistnienie tradycyjnej, terytorialnie! okre[lonej przestrzeni i tej zmodyfikowanej przez procesy globalizacji, wzgldnie pozba-1 wionej miejsca, dystansów i granic, przeksztaBcajcej [wiat w skondensowane, pojedyn-| cze miejsce. Po drugie, wystpuje zjawisko transnarodowej przestrzeni spoBecznej, zgodnie z któ-l rym utrzymywane s intensywne interakcje i wizi midzy grupami spoBecznymi, nie- zale|nie od terytorialnie okre[lonych dystansów i poza lub w warunkach ograniczonej! kontroli paDstw narodowych. Mechanizm ten ponownie oznacza odstpstwo od west- falskiego Badu midzynarodowego, gdy| zjawiska i procesy nie tylko nie s zamknitej w terytorialnie okre[lonych granicach paDstw, ale  wymykaj si" spod kontroli ich rz-l dów, jako struktur sterowania. Co wicej, w warunkach zwikszonej przenikalno[ci gra- nic i postpujcej intensyfikacji charakterystycznych dla procesów globalizacji zjawisk! transnarodowych, [rodowisko midzynarodowe wrcz  wlewa" si do wntrza paDstw! wpBywajc na ich funkcjonowanie. Informacja, kapitaB, warto[ci kulturowe, zagro|enia! ekologiczne itd. przecinaj granice, tak jak gdyby one nie istniaBy. To za[ wymaga re-l definicji tradycyjnie rozumianej zasady suwerenno[ci, bdcej przecie|  fundamentem! 18 J. A. Scholte, Beyond the Buzzword: Towards a CDtical Theoiy of Globalization, [w:] E. Ko&nan.| G. Youngs [eds.], Globalization: Theoiy andPractice, London 1996, s. 49. 19 Ibld.,s.l6 20 R. N. Rosecrance, The Dse ofthe virtual state: weahh andpower in the coming century, New York 1999.J s. XIV 21 J. A. Scholte, Globalization: prospects for a pamdigm shift, [w:] M. Shaw [ed.], Politics m globalize[\ world, London 1999, s. 18. RozdziaB 1. Istota i ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych 35 Bestialskiego systemu stosunków midzynarodowych. Cz[ bowiem |ycia spoBeczne- go u|ywajc terminologii J. N. Rosenau  przenoszona jest do niesuwerennej prze- strzeni (post-sovereign space).22 & Po trzecie, w odniesieniu do procesów globalizacji [wiat staje si jednym miejscem (singleplace). Zgodnie z tym mechanizmem nastpuje  odczuwanie" [wiata niezale|- nie od dystansów przestrzennych, gdy| jeste[my jednocze[nie  i tu i tam". Metafora ta wyraznie pokazuje zmian logiki przestrzennej organizacji |ycia spoBecznego w wa- runkach procesów globalizacji. W  klasycznym" westfalskim [rodowisku midzynarodo- wym przestrzeD ta ograniczona byBa granicami paDstw. Procesy globalizacji za[ znosz te ograniczenia. O ile bowiem w  terytorialnym" [wiecie Badu westfalskiego dystanse midzy paDstwami znaczco warunkowaBy mo|liwo[ i intensywno[ kontaktów midzy paDstwami i spoBeczeDstwami, o tyle w warunkach globalizacji pojawiaj si zjawiska i procesy, które przynajmniej cz[ciowo s niezale|ne od terytorialnie okre[lonej prze- strzeni23, zamknitej granicami paDstw. Oznacza to tak|e, |e geograficzna lokalizacja paDstw, granice midzy nimi staj si mniej istotne dla |ycia spoBecznego. Po czwarte, wystpuje wzajemne warunkowanie si tego co lokalne i tego co global- ne, niezale|nie od lokalizacji w przestrzeni. Ten nowy rodzaj interakcji jednoznacznie wykracza poza logik funkcjonowania westfalskiego systemu stosunków midzynarodo- wych. Zgodnie bowiem z ni podmiotami interakcji w [rodowisku midzynarodowym s suwerenne paDstwa, bdce jednocze[nie jedynymi strukturami organizacji |ycia spo- Becznego. Wzajemne za[ warunkowanie si tego co lokalne i tego co globalne oznacza, |e paDstwo nie tylko nie jest jedyn struktur organizujc interakcje i wizi spoBeczne, ale wrcz rno|e zosta pominite. Na mechanizm [cie[niania przestrzeni przez wzajemne warunkowanie si tego co lokalne i tego co globalne wskazaB Yictor D. Cha. Jego zdaniem globalizacja oznacza przestrzenn reorganizacj produkcji, finansów i innych obszarów |ycia spoBecznego, które sprawiaj, |e lokalne decyzje spoBeczne maj globalne reperkusje. Z kolei |ycie codzienne lokalnych spoBeczno[ci warunkowane jest przez globalne wydarzenia.24 Czynniki nowej jako[ci stosunków midzynarodowych. Jako[ciowych zmian warun- kujcych wyBanianie si póznowestfalskiego [rodowiska midzynarodowego nie mo|na sprowadza do jednego czynnika. PeBne ich wyja[nienie wymaga uwzgldnienia efektu synergicznego powizanych z sob sil politycznych, gospodarczych, technologicznych, ekologicznych, psychologicznych i innych. Procesy te wic s skutkiem kumulatywne- go rozwoju spoBeczno[ci midzynarodowej. Odrbnego jednak potraktowania wymagaj czynniki technologiczny i polityczny. Wydaje si bowiem, |e do stworzenia nowej jako- [ci |ycia spoBecznego, odmiennej od zasad westfalskiego [rodowiska midzynarodowe- go, przyczyniBo si unikalne w dziejach ludzko[ci poBczenie niespotykanego do tej pory poziomu rozwoju technologicznego z dominujcym ldem politycznym, przyzwalajcym na zmiany generowane przez czynnik technologiczny. 22 J. N. Rosenau, The Dynamics of Globalization: Toward an Opemtional Formulation,  Security Dialogue" 1996, nr 24 l, vol. 22, s. 251. 33 J. A. Scholte, op. cit., s. 11-12. Y D. Cha Globalization and the Study of International Security,  Journal of Peace Research", 2000, nr 3, vol. 37, s. 392. Cz[ I. Istota, ewolucja i czynniki midzynarodowych stosunków politycznych 36 To przede wszystkim czynnik technologiczny sprawia, |e procesy globalizacji, któ - rych jako[ciow cech jest  [cie[nienie" czasu i przestrzeni, s procesami obiektyw- nymi i wydaje si, |e nieodwracalnymi, niezale|nymi od decyzji i dziaBaD przywódców poszczególnych paDstw i zwizanych z nimi elit politycznych. PrzesBanki dziaBania tegol czynnika stworzyB kumulatywny rozwój techniki i technologii  w istocie  w dotych- czasowych dziejach ludzko[ci. Jednak|e w cigu ostatnich kilku dekad [wiat przechol dziB okres znaczcej technologicznej innowacyjno[ci zwizanej z wchodzeniem w okre[l technokapitalizmu i zwizanego z tym, nieznanego we wcze[niejszych dziejach ludzko-l [ci, przyspieszenia historycznego. Jego skutkiem s zmiany organizacji i funkcjonowania! |ycia spoBecznego w postaci reorganizacji gospodarki [wiatowej, ewolucji procesów po- litycznych, nowych wyzwaD dla to|samo[ci narodowej, nowych mo|liwo[ci komunikacji! i przemieszczania si itd.25, godzce w fundamentalne zasady westfalskiego Badu mi- dzynarodowego jak chocia|by terytorialno[ i suwerenno[. Tak ujta rola czynnika technologicznego relatywizuje znaczenie uwarunkowaD po-l litycznych i jednocze[nie wskazuje na nieodwracalno[ procesów globalizacji, co jednaB! nie przesdza ich tre[ci, które s i mog by przedmiotem politycznego wyboru. BBdne wic byBoby ujmowanie procesów globalizacji i jako[ciowych zmian |ycia spoBecznego przez nie powodowanych w kategoriach determinizmu technologicznego. Technolo-l gie s bowiem przede wszystkim czynnikiem umo|liwiajcym transgraniczne przepByw}! i [cie[nienie przestrzeni. Nie wpBywaj za[ na tre[ procesów globalizacji. Ta za[ mo|e| by modyfikowana decyzjami politycznymi. Odno[nie do czynnika politycznego formuBowany jest pogld, |e procesy globaliza-l cji i ksztaBtowane przez nie jako[ciowe zmiany [rodowiska midzynarodowego rozwijaj si tylko w warunkach tzw. przyzwalajcego Badu politycznego. Oznacza on taki stan! stosunków midzy paDstwami, jaki umo|liwia powstanie wspóBzale|no[ci i wizi ponad i midzy narodowymi o[rodkami wBadzy. Tak rozumiane procesy globalizacji s uza-l le|nione od wBadz paDstw i ich przyzwolenia, tworzcego warunki rozwoju rynku [wia-l towego, dziaBaD korporacji transnarodowych i organizacji pozarzdowych. Szczególniel istotne jest stanowisko dominujcego liberalnego mocarstwa (Stany Zjednoczone) ora? liberalnej my[li politycznej. To bowiem liberalizm stymuluje i uzasadnia rozwój global- nego rynku, upodmiotawianie jednostek i grup spoBecznych nawet w skali miedzynaro-l dowej. Liberalizm uzasadnia tak|e deregulacj gospodarek narodowych i ograniczanie roli paDstwa. Procesy globalizacji powizane s wic z liberaln wizj organizacji |ycia spoBecznego tak w pBaszczyznie politycznej, jak i gospodarczej.26 Koniec zimnej wojny] dodatkowo stworzyB dogodny polityczny klimat dla tych zmian. Podmiotowa struktura póznowestfalskich stosunków midzynarodowych. WyBania] jce si póznowestfalskie [rodowisko midzynarodowe nie jest paDstwocentryczne, a je-| go wyró|nikiem jest heterogeniczno[ci podmiotów. FormuBowany jest nawet pogld, |el system midzynarodowy XXI wieku nie jest ju| wicej systemem unitarnych paDstw,] utrzymujcych interakcje midzy sob przez kontakty dyplomatyczne, regulacje praw- 25 D. ICellner, Globalization and the Postmodem Tum. <http://www.gseis.ucla.edu>. 26 Zob. M. Pietra[, Globalizacja jako proces zmiany spoBeczno[ci midzynarodowej, [w:] id. [red.], ObticM procesów globalizacji, Lublin 2002. s. 41. RozdziaB 1. Istota i ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych 37 dowych. Obok bowiem paDstw, coraz mniej scentralizowanych i coraz mniej narodowych, wyBaniaj si n coraz pot|niejsze korporacje transnarodowe i tzw.  trzeci o sektor" organizacji pozarzdowych, zwanych te| globalnym m spoBeczeDstwem obywatelskim.27 U|ywajc terminologii i Jamesa Rosenau, mo|na stwierdzi, i| w warunkach  procesów globalizacji wystpuje proces bifurkacji d podmiotowej struktury spoBeczno[ci midzynarodowej. z Obok [wiata paDstw wyBania si wielocentryczny [wiat y podmiotów niepaDstwowych.28 n Jako[ciowe zmiany warunkujce wyBanianie si a póznowestfalskiego Badu midzynarodowego do[ r radykalnie zmieniaj wcze[niejsze, charakterystyczne dla o westfalskie-go [rodowiska midzynarodowego warunki d funkcjonowania paDstw, nie zmieniajc ich szczególnej o pozycji w rym [rodowisku. Po pierwsze, zmianie ulega w ulokowanie paDstwa w strukturze zjawisk i procesów e spoBecznych. Jest ono bowiem ulokowane w obszarze oddziaBywania tego co narodowe i tego co midzynarodowe. i Jednocze[nie próbuje sterowa procesami spoBecznymi w c jego wntrzu, które podlegaj umidzynaradawianiu, i z wspóBuczestniczy w sterowaniu [rodowiskiem B midzynarodowym. Tym samym wspóBczesne paDstwa staj o si mediatorem midzy zewntrznymi priorytetami polityki n zagranicznej i wewntrznymi procesami oraz stojcymi za k nimi siBami spoBecznymi, za które paDstwo cigle jest o odpowiedzialne.29 s Po drugie, procesy globalizacji tworz wyzwania dla t uksztaBtowanego w warunkach westfalskiego Badu w midzynarodowego rozumienia suwerenno[ci paDstw i jej o wykonywania. Dzieje si tak, gdy| w wyniku transgranicznego przepBywu kapitaBu, informacji, technologii w oraz transgranicznych problemów ekologicznych, ograniczana jest zdolno[ paDstwa do kontrolowania tych przepBywów, o które dotykaj jego terytorium, pozostajc jednocze[nie poza r zakresem jego jurysdykcji. W tym kontek[cie formuBowane s g nawet pogldy, |e  nadszedB zmierzch suwerenno[ci a skazanej na odej[cie do krainy cieni"30 lub |e .,globalizacja n czyni koncepcj suwerenno[ci zjawiskiem przestarzaBym".31 i Procesy globalizacji niewtpliwie zmieniaj warunki z wykonywania suwerennych praw przez paDstwa. Dzieje si a tak, gdy| mamy do czynienia ze zjawiskami, które c niezale|nie od terytorialnie okre[lonych dystansów, j jednocze[nie wystpuj we wntrzu paDstw i w [rodowisku a midzynarodowym. Nie mo|na wic mówi o absolutnej ich c suwerenno[ci. h Elementem jako[ciowych zmian [rodowiska midzynarodowego i zwizanych z tym nowych warunków m funkcjonowania paDstw jest powstawanie i rozwój podmiotów i trans-narodowych. O ich istocie stanowi zdolno[  podejmowania dziaBaD  w poprzek" granic paDstw. Std te| d to wBa[nie ich dziaBania skBadaj si na wzmiankowane z wcze[niej zjawisko transnarodowej przestrzeni spoBecznej. y Dzieje si tak, gdy| procesy globalizacji r z H7 Zob. R. O. Keohanc, J. N. Nye, Introduction, [w:] J. S. Nye, J. D. Donahue [eds.], Govematice in ^obalmng\wDd, Washington DC 2000, s. 19 Theoretical Challenges. Approaches h World Politics for the 1990 s., New - York 1989; id. Pattemed chaos in global life: stmctiire and process in the 23 mworldsofworldpolitics,  International Political Science Review" 1988, vol. . 9, s. 327-364. 2 39 L Panitch, RelhinkingtheRoleof the State, [w:] J. H. Mittelman [ed.]. 8 Globalizution. Critical Reftections, London 1996, s. 91 i n. 30 Zo B. Barber, D|ihad kontra Mc Zwiat, Warszawa 1997, s. 353. 31 b. Pogld taki wyraziB David Held. Cyt. za U. Beck, What is Globalization?, J. Malden 2000. N. Ro se na u, Gl ob al Ch an ge s an d Th eo ret 38 ica l Ch all en ge s: To wa rd s a Po sti nte ma tio na l Po liti cs for the 19 90 s, [w :] E. O. Cz em pie l, J. N. Ro se na u [e ds. ], Gl ob al Ch an ge s an d Istota, ewolucja i czynniki midzynarodowych stosunków politycznych Cz[ I. tworz spoBeczne, polityczne, a nawet techniczne  chocia|by w postaci internetuj mo|liwo[ci, przez które ruchy spoBeczne s w stanie uczestniczy w funkcjonowaniu [ dowiska midzynarodowego, i to nawet o zasigu globalnym. Jednocze[nie procesy g balizacji budz sprzeciw i reakcje obronne na poziomie lokalnym, podejmowane talj przez organizacje pozarzdowe. Podlegajc agregacji, tworz one  zdaniem R. l ka  fenomen zwany globalizacj  od doBu".32 Jest ona przeciwieDstwem globalizal  od góry", zwizanej z sitami rynkowymi, cyrkulacj kapitaBu i wykazujc tendencje | unifikacji. Za[ globalizacj  od doBu" stymuluje ró|norodno[ [rodowiska miedzynar) dowego. Podmioty transnarodowe odgrywaj coraz istotniejsz rol w stosunkach mid rodowych. S wa|nym elementem ewolucji podmiotowej struktury spoBeczno[ci mJ dzynarodowej i prowadz  zdaniem I. Clarka  do rekonfiguracji anarchiczno[ci [rj dowiska midzynarodowego.33 Nie zaskakuje wic fakt, |e ich rozwój okre[lano ] mianem ksztaBtowania si  nowego [redniowiecza" lub te| wkraczaniem w okres posj midzypaDstwowych stosunków midzynarodowych, w których podmioty transnarod| we nie powinny by postrzegane w roli intruzów [rodowiska midzynarodowego.34! one, u|ywajc terminologii J. N. Rosenau, elementem bifurkacji podmiotowej struktii ry spoBeczno[ci midzynarodowej i oznaczaj, |e obok [wiata paDstw wyBania si wiJ locentryczny [wiat podmiotów transnarodowych. Tym samym [rodowisko midzynanj dowe nie skBada si ju| tylko z suwerennych paDstw. W warunkach procesów gli lizacji tendencja ta najprawdopodobniej bdzie ulegaBa pogBbieniu. W tym kontel^ [cie R. Falk przestrzega przed ujmowaniem jej w kategoriach romantycznych, gd wyBaniajce si globalne spoBeczeDstwo obywatelskie dalekie jest od ideaBu.35 SzczJ gólne zagro|enia dla bezpieczeDstwa midzynarodowego tworz struktury transnara dowej przestpczo[ci zorganizowanej i organizacje terrorystyczne. Procesy globalizal cji, których nota bene staj si cz[ci, w warunkach zwikszonej przenikalno[ci graB nic uBatwiaj im aktywno[. S one zródBem tzw. asymetrycznych zagro|eD bezpieczeD| stwa. Funkcjonowanie póznowestfalskich stosunków midzynarodowych. W warunkacl) wyBaniania si póznowestfalskiego [rodowiska midzynarodowego zmieniaj si interak-J cje i wizi oraz mechanizmy sterowania nim. Zmiana interakcji obejmuje now jako[t wspóBzale|no[ci midzynarodowych, wzajemne warunkowanie wntrza paDstwa i [rodo wiska midzynarodowego, wzrost nieliniowo[ci i niestabilno[ci |ycia spoBecznego ora stymulowanie zjawisk przeciwstawnych. Powstaj nowe uwarunkowania analizy bezpie-l czeDstwa narodowego i midzynarodowego. Z kolei sterowanie [rodowiskiem midzy-l narodowym w warunkach procesów globalizacji obejmuje rozwój idei globalnego zarz-j dzania oraz tzw. globalnych sieci. W kontek[cie takich zmian mechanizmów sterowania [rodowiskiem midzynarodowym ewolucji podlega tak|e zjawisko  wBadzy" w stosun-| kach midzynarodowych. 32 R. Falk, Predatory Globalization: A Critigue, Malden 1999, s. 130. 33 L Clark, Globalization and International Relations Theory, Oxford 1999, s. 4. 34 Cyt. za M. Pietra[, Transnarodowe organizacje pozarzdowe jako element kultury ekologicznej, [w:] A. PapuziDski, S. Baczulis [red.], Kultura ekologiczna  transformacja  biznes, Bydgoszcz 1999, s. 32. 35 R. Falk, op. cit., s. 33. RozdziaB 1. Istota i ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych 39 Interakcje midzynarodowe w póznowestfalskim [rodowisku midzynarodowym s w istotny sposób warunkowane przez now jako[ wspóBzale|no[ci midzynarodowych. " owstaj kompleksowe wspóBzale|no[ci z wzajemnym przenikaniem si tego co global-Be, midzynarodowe, narodowe i lokalne, co oznacza rozwój tak|e transnarodowych ^AóBzale|no[ci. Skutkiem takich zmian jest zwikszona przenikalno[ granic paDstw " zacieranie wcze[niejszych wyraznych ró|nic midzy ich wntrzem i [rodowiskiem mi-! dzynarodowym. Prowadzi to do wzajemnego warunkowania funkcjonowania tych dwóch Hbearów |ycia spoBecznego. Dzieje si tak w warunkach wyjtkowej i o nowych cechach ^BZriowych intensyfikacji stosunków spoBecznych w skali caBego globu. SkBada si na " ni rozwój wizi nawet midzy odlegBymi spoBeczno[ciami lokalnymi w taki sposób, |e " lokalik' wydarzenia s wspóBksztaBtowane przez zjawiska odlegBe, globalne. I odwrotnie, H) co globalne jest ksztaBtowane przez to co lokalne. U. Beck uwa|a nawet, |e nast- " puj zmiana logiki interakcji politycznych w spoBeczno[ci midzynarodowej z interakcji " postwo-paDstwo na globalne-lokalne. Oznacza to, |e w warunkach zwikszonej  po- rowato[ci" granic suwerennych paDstw ludzie |yjcy nawet w geograficznie odlegBych " obszarach zaczynaj dzieli wspólny los.36 f NakBadanie si i przenikanie wntrza paDstwa i [rodowiska midzynarodowego zna- " czco zmienia funkcjonowanie obu tych obszarów |ycia spoBecznego. Jedn ze zmian " jestwzrost znaczenia mechanizmów transnarodowej penetracji. Oznaczaj one, |e kor- " poracje transnarodowe, ale i struktury zorganizowanej przestpczo[ci i organizacje ter- I rorystyczne wrcz przenikaj do wntrza paDstwa, próbujc sterowa zachodzcymi tam l procesami spoBecznymi z pominiciem struktur rzdowych. Inn zmian jest wzrost zna- " ceni zjawisk przypadkowych, nieliniowych. Dzieje si tak, gdy| midzy obydwoma [ro- I dowiskami cigle utrzymuj si ró|nice o charakterze strukturalnym. Oznacza to, |e l procesy nakBadania si i przenikania wntrza paDstwa i [rodowiska midzynarodowego I dokonuj si w warunkach odmienno[ci zorganizowania i nieprzystawaBno[ci obu tych l lodowisk. Jest to rozró|nienie  zdaniem lana CBarka  wspólnotowej i kosmopoli tycznej perspektywy |ycia spoBecznego. James N. Rosenau uwa|a, |e w takich realiach zjawiskom traktowanym jako anomalie nale|y po[wica wicej uwagi, gdy| ich konse kwencje dla obu [rodowisk mog by znaczce. Takie zmiany tworz istotne wyzwania s da o[rodków decyzyjnych paDstw. W procesach decyzyjnych bowiem nale|y uwzgld- ni wiksz liczb zmiennych je warunkujcych. Wzrasta wic niestabilno[ |ycia spo- " Istotnym elementem interakcji w póznowestfalskim [rodowisku midzynarodowym jest wystpowanie tendencji i dziaBaD przeciwstawnych. Oznacza to, |e w warunkach firocesów globalizacji i wBa[ciwej im centralizacji i integracji |ycia spoBecznego jednocze- f fcie wystpuj procesy jego decentralizacji, fragmentacji i dezintegracji. James N. Rose- jau na okre[lenie tych tendencji zaproponowaB pojcie  fragmegracji" (fragmegration), mli jednoczesnego wystpowania fragmentacji i integracji. Z kolei R. Robertson u|yB I 36 R. Mansbach, Changing Understanding of Global Politics: Preintemationalism, Intemationalism, Intema- mnaiism, and PostintemaDonalism, [w:] H. H. Hobbs [ed,], Pondering Postintemationalism: a Paradigm for the fcenty-First Century, Albany 2000, s. 10. 40 Cz[ I. Istota, ewolucja i czynniki midzynarodowych stosunków politycznych pojcia  glokalizacja" (glocalization)^', wskazujc na przenikanie si i warunkowan1 tego co globalne i tego co lokalne. WskazaB on tak|e na paradoks dialektycznych intcj rakcji midzy tym co globalne, uniwersalne i tym co lokalne, partykularne. SpostrzegB, ii jeste[my [wiadkami uniwersalizacji partykularyzmu i partykularyzacji uniwersalizmu,3! Oznacza to, |e to co jednostkowe, partykularne staje si cz[ci procesów globalnyclf i odwrotnie, to co uniwersalne, globalne podlega konkretyzacji na poziomie lokalny jednak z uwzgldnieniem specyfiki i wBa[ciwo[ci danego miejsca. Tym samym procea globalizacji dokonuj swoistej inwazji w lokalno[, uruchamiajc, w wielu przypadkaciJ reakcje obronne i prowadzc do renesansu lokalno[ci. Zjawisko to nazwano procesem  ulokalnionej globalizacji".39 Wystpowanie tendencji przeciwstawnych w funkcjonowaniu [rodowiska midzynal rodowego tworzy podstawy do formuBowania tezy, |e procesy globalizacji modyfikuj! dominujce do tej pory zaBo|enie o linearno[ci rozwoju. Reakcj na nie jest bowiem rej gionalizacja i eksponowanie tego co lokalne, obok integracji pojawia si fragmentad |ycia spoBecznego, za[ procesom centralizacji towarzyszy decentralizacja. Dynamiki tel mimo |e przeciwstawne, s dwiema ró|nymi stronami tej samej monety zwanej |yciem! spoBecznym w warunkach procesów globalizacji. Tym samym, o ile wcze[niejsze epold miary dominujc centraln tendencj i uporzdkowane wzorce zachowaD, o tyle obecne! funkcjonowanie [rodowiska midzynarodowego jest ksztaBtowane przez przeciwstawnej tendencje i epizodyczne zjawiska. Potwierdzeniem zBo|ono[ci i nowej jako[ci interakcji midzynarodowych w sytuacji! charakterystycznego dla procesów globalizacji warunkowania si wntrza paDstwa i [ro-l dowiska midzynarodowego s konflikty o nowych jako[ciowo cechach. Maja one cha- rakter regionalny, a gBównie lokalny. Znaczco te| ró|ni si od swych poprzedników] w postaci tradycyjnych wojen czy te| konfliktów zbrojnych. Wojny w westfalskirn sys-l temie stosunków midzynarodowych, nazywane typem klausewiczowskich, prowadzone! byBy przez paDstwa jako centra siBy, odwoBujce si do stosowania zorganizowanej prze-1 mocy skierowanej przeciwko wyraznie zdefiniowanemu wrogowi.40 Potwierdzeniem od-1 chodzenia od charakterystycznej dla systemu westfalskiego formuBy wojen byBy konflikt)1 w Europie i Afryce na przeBomie lat 80. i 90. XX wieku. OznaczaBy one pojawienie si nowego typu zorganizowanej przemocy, dziejcej si we wntrzu paDstw. Okre[lany jest | on mianem nowej wojny, konfliktu postmodernistycznego lub konfliktu niskiej inten- sywno[ci.41 Istotn cech tych konfliktów jest niezwykBa zBo|ono[ i zacieranie wcze- [niejszych ró|nic midzy wojn jako form przemocy w stosunkach midzy paDstwami, zorganizowan przestpczo[ci i Bamaniem praw czBowieka na du| skal. Chocia| koD-1 flikty te s zlokalizowane we wntrzu konkretnych paDstw, to wyró|niaj je olbrzymie liczby transnarodowych powizaD chocia|by w postaci najemników, doradców, ochotni- ków napBywajcych z diaspory itd. Uczestnicz w nich nie tylko paDstwa, ale i podmioty 37 R. Robertson, Glocalization: time-space and homogenity-heterogeneity, [w:] M. Featherstone, S. Lash, l R. Robertson [eds.], Global Modernities, London 1995, s. 25-44. 38 R. Robertson, Globalization: Social Theory and Global Culture, London 1992, s. 100. 39 M. Kempny, op. cit., s. 17-18. 40 Szerzej na ten temat zob. O. P. Richmond, Maintaining Order, Maktng Peace, New York 2002, s. 27 i n. 41 Szerzej zob. M. Kaldor, New and Old Wars. Organized Yiolence in a Global Era, Cambridge 1999, s. 1-2. i RozdziaB 1. Istota i ewolucja midzynarodowych stosunków politycznych 41 niepaDstwowe, std te| nazywane s niekiedy wojnami  sprywatyzowanymi". Taka zBo|o- no[ konfliktu sprawia, |e rozró|nienie tego co wewntrzne i zewntrzne, rozró|nienie aktu agresji i reakcji na ni, tego co lokalne i tego co globalne jest niezwykle trudne. Sterowanie póznowestfalskim [rodowiskiem midzynarodowym wymaga nowej ja- ko[ci struktur i mechanizmów. Chodzi jednak o mechanizmy i struktury inne ni| te uksztaBtowane w warunkach westfalskiego Badu midzynarodowego, a zwizane gBównie z hegemoniczn, ale i imperialn dominacj, mechanizmem równowagi siB, a w pózniej- szym okresie tak|e z rozwojem instytucji w postaci organizacji midzyrzdowych i re- gulacji prawnomidzynarodowych. Nale|y jednak pamita, |e procesy globalizacji nie eliminuj caBkowicie wzmiankowanych mechanizmów i struktur sterowania charaktery- stycznych dla westfalskiego Badu, lecz dodaj do nich nowe. Wystpuj tu wic elementy cigio[ci i zmiany. Szczególnym elementem politycznej reakcji na procesy globalizacji jest gBobalizacja struktur i mechanizmów sterowania coraz bardziej dynamicznym, zmiennym i wspóB- zale|nym [rodowiskiem midzynarodowym, którego wa|n cech jest zacieranie ró|nic midzy tym co wewntrzpaDstwowe i tym co midzynarodowe. Zmiany te tworz wy- zwanie dla dotychczasowych mechanizmów sterowania, tym bardziej |e dla funkcjono- wania póznowestfalskiego [rodowiska midzynarodowego coraz istotniejsza rola przy- pada triadzie podmiotów: 1) rzdy paDstw i organizacje midzyrzdowe, 2) siBy rynku reprezentowane przez korporacje transnarodowe oraz 3) podmioty spoBeczeDstwa oby- watelskiego, które do procesów sterowania wnosz tak|e element transnarodowy. Tym samym w porównaniu z westfalskim Badem midzynarodowym poszerzeniu ulega zakres, ale i ró|norodno[ podmiotów uczestniczcych w procesach sterowania [rodowiskiem midzynarodowym. Przezwyci|any jest wic  westfalski" monopol paDstwa na te pro- cesy. Swoistym  hasBem wywoBawczym" ewolucji mechanizmów sterowania [rodowiskiem midzynarodowym w warunkach procesów globaBizacji jest idea globalnego zarzdza- nia (globalgovernance). Jest ono wynikiem  jak podkre[laj TanjaBriihB i YoBker Rit- tberger  niehierarchicznej sieci midzyrzdowych i transnarodowych instytucji. Jego wyró|nikiem, w przeciwieDstwie do charakterystycznego dla westfalskiego Badu zarz- dzania, jest wic coraz szersze uwzgldnianie podmiotów niepaDstwowych. Ponadto, za- rzdzanie to w warunkach charakterystycznego dla procesów globalizacji przenikania wntrza paDstwa i [rodowiska midzynarodowego staje si zarzdzaniem wielopozio- mowym. Realizowane jest bowiem nie tylko na poziomie rzdów, ale te| na poziomie lokalnym, regionalnym oraz globalnym.42 Idea globalnego zarzdzania posiada nawet akceptacj polityczn spoBeczno[ci mi- dzynarodowej w postaci stosownych decyzji ONZ. U jej podstaw le|y zjawisko multilate- ralizmu. Oznacza ono zespóB struktur i mechanizmów umo|liwiajcych skoordynowane podej[cie wielu paDstw, ale i podmiotów transnarodowych do wspólnych problemów. 42 T. Bruhl, V. Rittberger, From intemational to Global Govemance: Actors, Collective Decision Making, andihe United Nations in the World ofthe Twenty First Century, [w:] V. Rittberger [ed.], Global Govemance and ihe United NaDons System, Tokyo-New York-Paris 2001, s. 2. 42 Cz[ I. Istota, ewolucja l czynniki midzynarodowych stosunków politycznych Struktury takie tworz przede wszystkim instytucje midzynarodowe, a w[ród nich on ganizacje midzynarodowe oraz re|imy midzynarodowe. Tak okre[lone globalne zarzdzanie pomy[lane jest jako alternatywa dla wBa[ciwydj procesom globalizacji mechanizmów rynkowych, odwoBujcych si do idei autoregulacji i jednoczesnej deregulacji funkcji wspóBczesnych paDstw. Jest to tak|e wyraz d|enia (1:1 zachowania nadrzdno[ci pBaszczyzny politycznej nad systematycznie zyskujc w wl runkach procesów globalizacji pBaszczyzn gospodarcz stosunków midzynarodowych! Istotnym elementem realizacji koncepcji globalnego zarzdzania, zwizanym z odl chodzeniem od charakterystycznego dla Badu westfalskiego hierarchicznego zarzdzaB ni, jest mechanizm transnarodowych sieci. Dokonuj one rekonstrukcji funkcjonowaB ni spoBeczno[ci midzynarodowej. S rodzajem wizi poziomych midzy jednostkami grupami spoBecznymi, organizacjami pozarzdowymi i ruchami spoBecznymi ksztaBtowa| nych  w poprzek" granic paDstw. Wystpuj wic poza obszarem ich kompetencji.! j si cz[ci restrukturyzacji przestrzeni i now form spoBecznej organizacji, a nawej spoBecznej to|samo[ci w warunkach procesów globalizacji. Prowadz do realizacji id [wiata bez granic (de-bordernization).43 Zdaniem Manuela Castellsa sieci transnarodowych podmiotów szybko staj si now spoBeczn morfologi globalizujcego si [wiata.44 Tworz wyzwanie dla charaktel rystycznej dla westfalskiego Badu zasady terytorialno[ci. Std te| staj si coraz charakl terystyczniejsz cech globalizujcego si [wiata. Przyczyniaj si bowiem do wzrosta transgranicznych wizi i wymiany midzy jednostkami, grupami, strukturami biznes! i ruchami spoBecznymi. Wizi te oznaczaj, |e rzdy trac  westfalski" monopol na re-l prezentowanie spoBeczeDstw w stosunkach midzynarodowych. Co wicej, ci nowi ak-l torzy i charakterystyczne dla nich struktury wizi staj si coraz bardziej wpBywowi rj globalnej arenie, chocia|by przez zawieranie swoistych koalicji, i tworz wyzwania i dotychczasowych dziaBaD midzyrzdowych. Rozwój w warunkach procesów globalizacji mechanizmów globalnego zarzdzania! i wBa[ciwych mu transnarodowych sieci wyraznie pokazuje, |e procesy te wymuszaj no-l wy sposób analizowania  wBadzy" w stosunkach midzynarodowych. Zdaniem Jadwigi Staniszkis konieczne jest przesunicie akcentów z wBadzy relacyjnej, ujmowanej w kateJ goriach nadrzdno[ci  podrzdno[ci, charakterystycznej przecie| dla Badu westfalskie-l go, na  wBadz" jako syntetyczn wBa[ciwo[ systemu. Chodzi bowiem o sterowalno[l systemu jako zBo|onej caBo[ci instytucjonalnej, o  wBadz" systemu nad samym sobl a nie tylko o dominacj jednych osób nad innymi.  WBadza" jest wBa[ciwo[ci systemu.] a nie cech pozycji poszczególnych osób czy instytucji.45 43 B. Axford, Enactingglobalization. TransnationalNetworks and the detemtoDalization of social Relation-\ ships in the Global System, [w:] G. Preyer, M. Bo[ [eds.], Borderlines in a globalized world, Dordrecht 2002, | s. 99-101. 44 M. Castells, TheRiseoftheNetworkSociety, Oxford 1996, s. 469. 45 J. Staniszkis, WBadza globalizacji, Warszawa 2003, s. 16.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Miedzynarodowe stosunki polityczneBIBLIGRFAI
Modul 1 Teoretyczne aspekty miedzynarodowych stosunkow politycznych
nottki międzynarodowe stosunki polityczne
miedzynarodowe stosunki polityczne japonia korea wnp
Miedzynarodowe stosunki walutowe i finansowe I
MIEDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODRCZE

więcej podobnych podstron