P R A C A P R Z E G L 
D O W A
PSYCHOSPOA
ECZNE PROBLEMY SAMOBÓJSTW
Maria Jarosz
Instytut Studiów Politycznych PAN
Samobójstwa w III Rzeczypospolitej
w perspektywie światowej.
Analiza socjologiczna
Suicide in the Third Republic of Poland in the world s perspective.
Sociological analysis
Adres do korespondencji:
Streszczenie
prof. zw. dr hab. Maria Jarosz
Tekst zawiera socjologiczną analizę samobójstw popełnionych w Polsce w ciągu ostatniego 50-lecia
ul. Nalewki 2/7, 00 158 Warszawa
w odniesieniu do wskaz
ników śmierci samobójczej w Europie i na świecie. Demograficzno-społeczne
tel.: [phone]
e-mail: [e-mail]
cechy samobójców (wiek, płeć, zawód, charakter miejscowości czy układ regionalny) stanowią punkt
wyjścia do teoretycznej syntezy zjawiska traktowanego przez Emila Durkheima i innych klasyków socjolo-
gii jako wskaz
nik integracji społeczeństwa.
słowa kluczowe: samobójstwo, rozpowszechnienie, integracja, kondycja społeczeństwa, transformacja,
sowietyzacja
Abstract
This text is a sociological analysis of suicides in Poland in the last fifty years, compared with suicide death
rates in Europe and the rest of the world. Sociological and demographic characteristics of suicides (age,
Suicydologia Tom 1, nr 1, 1 13 gender, profession, type of locality and local structure) are the starting points of the theoretical synthesis
Copyright � 2005 Polskie
of a phenomenon, regarded by Emil Durkheim and other classics of sociology, as a marker of society
Towarzystwo Suicydologiczne
integration.
ISSN 1895 3786
www.suicydologia.viamedica.pl key words: suicide, prevalence, integration, societal state, transformation, sovietization
Wstęp lością uwarunkowań, są coraz częstsze. Badacze proble-
mu  przynajmniej ci, których uogólnienia są wynikiem
Zainteresowanie fenomenem samobójstwa trwa od bar- rzetelnych i wiarygodnych badań  preferują z reguły
dzo długiego czasu. W najwcześniejszych z
ródłach roz- socjologiczny sposób jego interpretacji. Interesujące, że
waża się je w aspekcie etycznym i aksjologicznym1, znacz- ten punkt widzenia podzielają (mniej lub bardziej kon-
nie póz
niej  jako zjawisko z dziedziny psychiatrii, psy- sekwentnie) przedstawiciele różnych dyscyplin, także
chologii i socjologii [1, 2]. kryminologii.
Postrzeganie i analiza samobójstwa jako fenomenu wy-  Wielu psychologów  pisze Brunon Hołyst  zwraca
jątkowo złożonego, z charakterystyczną dla niego wie- uwagę na wiele sytuacji, które dotychczas nie doprowa-
1
Celowo odróżniam poglądy aksjologiczne od etycznych w celu zaakcentowania wagi wartościowania uwolnionego od kategorii
dobra i zła. Powszechnie są utożsamiane obydwa pojęcia.
1
SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1
dzały do stanu depresji czy autoagresji... A zatem moż- (nieuwzględnianie w analizie prób samobójczych nieza-
na wysunąć hipotezę, że nie tyle reakcje psychiczne kończonych śmiercią), statystyka pozostaje najpewniej-
członków współczesnego społeczeństwa zmieniają się, szym z
ródłem wnioskowania o skali, strukturze i trendach
lecz sytuacje atakujące jednostkę [2, 3]. zjawiska  zwłaszcza w perspektywie porównawczej.
Najważniejsze i najciekawsze studia nad samobójstwem W ciągu ostatniego stulecia we wszystkich w zasadzie kra-
(w Polsce i na świecie) prezentują z reguły interpretację jach świata odnotowano wyraz
ny i niepokojący wzrost licz-
socjologiczną, co wynika zapewne z tego, że ona wła- by samobójstw, określany niekiedy mianem epidemii.
śnie wyjaśnia problem w szerszym kontekście: tu i te- W połowie lat 90. XX wieku śmierć samobójcza była naj-
raz, w czasach wielkich, społecznych, gospodarczych rzadsza w Albanii i Luksemburgu (73 i 74 samobójstwa),
i politycznych transformacji. najczęstsza zaś w Rosji (61 886). Liczby bezwzględne sta-
Socjologiczny kierunek badań nad zachowaniami auto- nowią jednak raczej przyczynek niż miarodajny mier-
destrukcyjnymi przyjmuje za punkt wyjścia nie jednost- nik zjawiska. Ten ostatni (współczynnik na 100 000 lud-
kę, lecz społeczność  analizuje bowiem akt samobój- ności) wskazuje bowiem na Litwę jako kraj o najwyż-
czy w kontekście jego społecznych uwarunkowań. Ina- szym nasileniu zgonów samobójczych (42,0), a na prze-
czej mówiąc: skoro człowiek jest częścią określonego ciwnym krańcu kontinuum znajduje się Azerbejdżan
społeczeństwa, to z
ródeł samobójstw należy szukać (0,7). Należy przyjrzeć się wskaz
nikom zachowań auto-
w zakłóceniach funkcjonowania tego społeczeństwa. Sa- destrukcyjnych w 40 krajach (publikujących odpowied-
mobójstwo jako zjawisko społeczne należy zatem badać nie dane statystyczne) oraz podobieństwom i rozpięto-
jako efekt dezintegracji społeczeństwa, a nie jako prze- ści wysokości wskaz
nika (tab. 1).
jaw dezintegracji osobowości samobójcy. Nie oznacza Na podstawie przytoczonych w tabeli 1 informacji moż-
to lekceważenia indywidualnych motywów działań sa- na, w przybliżeniu, wyodrębnić trzy grupy krajów róż-
mobójczych, ale przesunięcie zainteresowań z jednost- niących się nasileniem zgonów samobójczych.
kowych na wspólny mianownik tych działań: warunki Pierwsza, o najniższych wskaz
nikach zjawiska (0,7 8,2), to:
społeczne zapobiegające lub sprzyjające zamachom na Azerbejdżan, Armenia, Meksyk, Grecja, Albania, Portu-
własne życie. Wyraz
ne są ich wymierne wyznaczniki galia, Izrael, Uzbekistan, Wielka Brytania i Włochy.
dowodzące zróżnicowanego nasilenia i zmienności lub W drugiej grupie, o średnich wskaz
nikach samobójstw
stałości trendów społecznych. (10,1 18,6), znalazły się: Holandia, Stany Zjednoczo-
ne, Kirgistan, Norwegia, Kanada, Niemcy, Szwecja,
Australia, Polska, Czechy, Bułgaria, Dania, Japonia.
Samobójstwa w Polsce i na świecie Grupa krajów wyróżniających się najwyższymi wskaz
ni-
kami śmierci samobójczej to (licząc od najwyższej war-
Samobójstwo zajmuje trwałe miejsce w literaturze i ba- tości współczynnika, wynoszącej 42,0, do wartości naj-
daniach socjologicznych, przede wszystkim ze względu niższej 19,0): Litwa, Rosja, Białoruś, Estonia, Węgry,
na jego społeczne podłoże. Zachowania autodestrukcyj- A
otwa, Słowenia, Ukraina, Kazachstan, Finlandia, Chor-
ne są determinowane w dużej mierze cechami grup spo- wacja, Szwajcaria, Luksemburg, Francja i Austria.
łecznych, do których należeli samobójcy, środowiskiem Nie jest możliwe bez szczegółowych analiz zmiennych
i typem społeczeństwa, w którym żyli. Porównanie sa- społecznych, politycznych, kulturowych czy gospodar-
mobójstw w Polsce z samobójstwami w innych krajach czych wnioskować o przyczynach podobieństw czy od-
świata pozwoli lepiej określić polską charakterystykę mienności analizowanego zjawiska w poszczególnych
tego zjawiska, zwłaszcza że właśnie analiza samobójstw krajach. Zaproponowany sposób podziału na grupy kra-
była punktem wyjścia dla sformułowania pewnych ogól- jów porządkuje je tylko formalnie (ze względu na arbi-
nych prawidłowości zachowań ludzkich i ich społecznych tralnie określoną wielkość wskaz
nika)  nie wskazując
uwarunkowań, natomiast nasilenie częstości śmierci sa- na przyczyny.
mobójczej uważa się za jeden z najważniejszych wskaz
- Czy istnieje jednak jakakolwiek hipotetyczna możliwość
ników integracji i kondycji społeczeństwa [4, 5]. określenia czynników, które prawdopodobnie wpływają
Podstawą analizy są gromadzone w urzędach statystycz- na ukształtowanie omawianych konfiguracji?
nych Polski i innych krajów (na podstawie analogicznych Opisywana w literaturze przedmiotu sezonowość samo-
kryteriów klasyfikacyjnych)2 informacje dotyczące nasi- bójstw kształtująca ich roczny rytm [3, 6] oraz warunki
lenia częstości zgonów samobójczych. Są to, oczywiście, klimatyczne w poszczególnych krajach nie przybliżają
dane ilościowe. Mimo bowiem wszystkich zastrzeżeń do- nas do wyjaśnienia problemu, podobnie jak nieco bar-
tyczących wiarygodności informacji statystycznych ( ciem- dziej prawdopodobne, ale mniej zbadane czynniki eko-
na liczba samobójstw niewykrytych) oraz ich ograniczeń logiczne.
2
Statystyka samobójstw zgodna z kryteriami międzynarodowej klasyfikacji (i  zasadami sztuki ) jest rejestrowana w Polsce od
1951 roku.
2
Maria Jarosz, Samobójstwa w III Rzeczypospolitej w perspektywie światowej. Analiza socjologiczna
Tabela 1. Samobójstwa zakończone śmiercią w wybranych krajach świata w latach 1995 1999 (na 100 000 ludności)
Table 1. The suicide (death) rate for selected countries between 1995 and 1999 (per 100 000 people)
Kraj Rok Liczba samobójstw Liczba samobójstw na 100 000 ludności
Albania 1998 165 4,4
Armenia 1999 67 1,8
Australia 1997 2646 14,3
Austria 1999 1555 19,0
Azerbejdżan 1999 54 0,7
Białoruś 1999 3408 33,5
Bułgaria 1999 1307 15,9
Chorwacja 1999 989 21,7
Czechy 1999 1610 15,7
Dania 1996 892 17,0
Estonia 1999 469 33,2
Finlandia 1998 1228 23,8
Francja 1997 11 139 19,0
Grecja 1998 403 3,8
Hiszpania 1997 3373 8,6
Holandia 1997 1570 10,1
Izrael 1997 379 6,5
Japonia 1997 23 502 18,6
Kanada 1997 3681 12,3
Kazachstan 1999 4004 26,8
Kirgizstan 1999 559 11,5
Litwa 1999 1552 42,0
Luksemburg 1997 81 19,2
A
otwa 1999 764 31,4
Meksyk 1995 2892 3,2
Niemcy 1998 11 654 14,2
Norwegia 1997 533 12,1
Polska 1999 3967 14,9
Portugalia 1998 556 5,6
Rosja 1998 51 770 35,3
Słowenia 1999 590 29,7
Stany Zjednoczone 1998 30 575 11,3
Szwajcaria 1996 1431 20,2
Szwecja 1996 1253 14,2
Turkmenistan 1998 406 8,4
Ukraina 1999 14 452 28,8
Uzbekistan 1999 1620 6,8
Węgry 1999 3328 33,1
Wielka Brytania 1998 4389 7,4
Włochy 1997 4694 8,2
y
ródła: Demographic Yearbook 1999. United Nations, New York 2001; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2001. Główny Urząd Staty-
styczny, Warszawa.
3
SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1
A co ze zmiennymi kulturowymi, zwłaszcza aksjologicz- Odrębną kwestią są terrorystyczne zamachy samobój-
nymi? Te z pewnością zmniejszają lub zwiększają praw- cze, których najbardziej spektakularną demonstracją był
dopodobieństwo zachowań samobójczych. Pod warun- przeprowadzony 11 września 2001 roku morderczy za-
kiem jednak, że potraktujemy je jako jeden z elemen- mach na World Trade Center w Nowym Jorku, w którym
tów stymulujących, nie zaś główny czynnik sprawczy. zginęło kilka tysięcy ludzi. Istnieją, po pierwsze, wątpli-
Podłożem decyzji samobójczych jest bowiem wiele za- wości co do tego, czy było to samobójstwo typu altru-
zębiających się czynników. Przewodnią tezą tego tekstu istycznego, czy też (o czym była wcześniej mowa) raczej
są socjologiczne uwarunkowania zjawiska, co nie zna- masowe zabójstwo. Po drugie, przypisywanie z
ródeł za-
czy, że tylko one determinują zachowania autodestruk- chowań autodestrukcyjnych religii, islamowi, nie wyda-
cyjne. Klasycy zagadnienia wskazują, co ważne, na świa- je się do końca uzasadnione. Analiza kontekstu tych
topogląd samobójców jako na czynnik mniej lub bar- zachowań wskazuje raczej, najogólniej rzecz ujmując,
dziej predystynujący do samozniszczenia. W badaniach na określone czynniki sytuacyjne (walka o przezwycię-
etiologii samobójstw analizowano wpływ religii, z regu- żenie poczucia hańby i wstydu związanych z terytorialną
ły w związku z rasą ofiar. To podejście charakteryzuje dominacją Izraela czy ekonomiczną i wojskową domi-
zwłaszcza literaturę krajów anglosaskich, w której au- nacją Ameryki), stymulujące narastanie częstości ter-
torzy różnicują zachowania samobójcze w zależności od rorystycznych ataków samobójczych.
rasy osób je przejawiających. W rezultacie nie tyle religijne, co raczej społeczno-de-
Emil Durkheim w opublikowanej sto lat temu książce mograficzne, statusowe i sytuacyjne zmienne  a zwłasz-
 Le suicide [1] zauważa, że protestanci częściej popeł- cza interferowanie całego kompleksu czynników  leżą
niają samobójstwa niż katolicy, natomiast żydzi odbie- u podłoża podobieństw i odmienności wskaz
ników sa-
rają sobie życie niesłychanie rzadko. Prawidłowość ta mobójstw w rozmaitych krajach świata.
wydaje się wyjątkowo oczywista i trwała. Ostatnie lata Wydaje się, że istnieją jednak warunki i okoliczności
nasuwają tu jednak daleko idące wątpliwości. Zacznij- współkształtujące sytuację pewnej wybranej grupy kra-
my od żydów. Czy religia właśnie, czy może raczej życie jów w odniesieniu do dewiacyjnych, suicydogennych ty-
w diasporze powstrzymywało ich od samobójstw? Nie- pów zachowań. Można przypuszczać, że warunki te są,
wola, pogromy, holokaust  wszystko to z całą pewno- toutes proportions gard�es, podobne w krajach zaliczanych
ścią podnosi wartość życia. Przetrwać za wszelką cenę do postkomunistycznych. Spróbujmy je wyodrębnić 
 wbrew  onym (Egipcjanom, krzyżowcom, hitlerow- pamiętając jednak, że analizowane informacje dotyczą
com, Arabom)  to, być może, najsilniejsza motywacja krótkiego okresu, natomiast statyczny obraz zjawiska
przeciwdziałająca autodestrukcji. Religia staje się czyn- mogą zmienić póz
niejsze wahania i trendy (ryc. 1).
nikiem ją wspomagającym, ale nie najważniejszym. Jak widać na podstawie zamieszczonego układu graficz-
Świadczą o tym wciąż wprawdzie niewielkie, ale wyraz
- nego, najwyższe wskaz
niki zgonów samobójczych mają
nie rosnące wskaz
niki samobójstw w Izraelu, w których (poza Białorusią, Ukrainą i Kazachstanem) kraje wcho-
liczący się udział mają, tak jak w innych krajach, imi- dzące w skład dawnego Związku Radzieckiego. Węgry
granci. Co najciekawsze, chodzi tu nie tylko i nie głów-  od kilkudziesięciu przynajmniej lat przodujące w sta-
nie o Rosjan, ale o nowo przybyłych Żydów z Etiopii, tystyce samobójstw dokonanych  znajdują się za Rosją
stanowiących jedną z najbardziej ortodoksyjnych grup i Estonią.
religijnych w całym Izraelu... Najmniej suicydogennym krajem jest, jak się okazuje,
Tradycyjny polski katolicyzm  jakkolwiek z pewnością Polska, zaś w kolejności nasilenia samobójstw  Czechy.
powstrzymujący od zachowań autodestrukcyjnych  nie Szczególnie silną skłonność Węgrów do autodestrukcji
przeciwdziała im przecież dość skutecznie, skoro liczba poddawano wielu, mniej lub bardziej naukowym, roz-
samobójstw zakończonych zgonem wzrosła w Polsce ważaniom: nigdzie jednak, jak dotąd, autorka niniejszej
w ostatnim 50-leciu o 280%. A co z Polakami katolika- pracy nie odkryła wiarygodnego i przekonującego wy-
mi umierającymi śmiercią samobójczą na obczyz
nie (Au- jaśnienia tego fenomenu. Węgry nie przestały być  na
stralia, Szwecja, Dania, Szwajcaria, USA, Francja) znacz- skutek splotu wielu nie do końca znanych okoliczności
nie częściej niż obywatele tych krajów?  krajem o bardzo wysokich wskaz
nikach śmierci sa-
Niejednoznaczne sygnały płyną też z analizy statystyki mobójczej, choć nie znajdują się już na czele tabeli. Rzut
zachowań samobójczych w innych krajach: w każdym oka na wskaz
niki samobójstw w dawnej Jugosławii upew-
razie nie upoważniają one do wnioskowania o religii nia, że są one relatywnie wysokie  choć publikowanie
chrześcijańskiej jako zmiennej istotnie zmniejszającej w statystyce międzynarodowej danych tylko z Chorwa-
wielkość samobójstw  ale co najwyżej jako o czynniku cji i Słowenii praktycznie uniemożliwia próbę jakichkol-
pośredniczącym w ich ograniczaniu. Jeszcze trudniej wiek sensownych uogólnień.
byłoby walor powstrzymywania od samozniszczenia Najbardziej zastanawiające są ogromne rozpiętości wiel-
przypisać innym religiom [7]. kości wskaz
nika autodestrukcji między Rosją, Litwą, Es-
4
Maria Jarosz, Samobójstwa w III Rzeczypospolitej w perspektywie światowej. Analiza socjologiczna
y
ródło: Demographic Yearbook 1999, United Nations, New York 2001; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2001, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa
Rycina 1. Samobójstwa zakończone śmiercią w wybranych krajach świata w latach 1995 1999 (na 100 000 miesz-
kańców)
Figure 1. The suicide (death) rate of selected countries between 1995 and 1999 (per 100 000 people)
tonią i A
otwą a Czechami i Polską  zwłaszcza tą ostat- rozumieć adaptowanie się ludności do wartości obcych
nią. Klarowność tego rankingu załamują, co prawda, polskiej tradycji i polskiemu etosowi narodowemu [8].
Kazachstan, Ukraina i Białoruś, jednak i one znajdują Oddając hołd historycznym zasługom  Solidarności ,
się przecież w grupie krajów o najwyższych współczynni- zauważmy, że nie wyrosła ona w  czarnej dziurze kraju
kach śmierci samobójczej. Autorka nie czuje się kompe- skutecznie zniewolonego przez okupanta. Jako państwo
tentna  ze względu choćby na brak odpowiedniego zbio- i naród Polacy  przez czterdzieści pięć lat  pisze Hen-
ru informacji  by analizować przyczyny zróżnicowania ryk Słabek  skutecznie ratowali się sami: korzystne
zachowań autodestrukcyjnych na mapie dawnego impe- granice i terytorium, niemal jednonarodowe państwo,
rium sowieckiego. Można wszakże podjąć próbę hipote- w ciągu czterdziestu lat powojennych największy w Eu-
tycznego wyjaśnienia stosunkowo niskiego wskaz
nika sa- ropie przyrost naturalny i bliska podwojenia liczba lud-
mobójstw w Polsce. Być może zadecydowały o tym cechy ności, rozbudowa infrastruktury gospodarczej i kultu-
różniące powojenny okres transformacji socjalistycznej ralnej, zachowanie i umacnianie tożsamości narodowej
od realizowanej w innych krajach. Najogólniej mówiąc,  to niebagatelne wartości tego okresu [8].
tak zwana budowa socjalizmu w Polsce przebiegała z opo- Polska industrializacja  w przeciwieństwie do wszyst-
rem i wolniej, burząc mniej zastanych struktur i wartości kich innych państw tak zwanego obozu socjalistycznego
niż jej model narzucony gdzie indziej.  nie naruszyła chłopskiej3 struktury własnościowej
W świetle faktów i analiz historyków  nie do utrzyma- i form gospodarowania w rolnictwie oraz nie wyelimi-
nia jest pogląd... o dokonującej się rusyfikacji czy choć- nowała z rynku pewnych rodzajów rzemiosła. Nie znisz-
by  sowietyzacji narodu, jeśli przez  sowietyzację mamy czyła też Kościoła i hierarchii kościelnej (mimo wielu
3
Struktury tej nie zmieniło istnienie Państwowych Gospodarstw Rolnych i nielicznych spółdzielni produkcyjnych.
5
SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1
bezskutecznych prób jej osłabienia). W Polsce stalinizm dynamicznym, posługując się pełną, z
ródłową statystyką
w swojej totalitarnej formie skończył się praktycznie w zgonów samobójczych w okresie ostatniego 50-lecia.
1956 roku  charakteryzował się tu zatem nieporów- Wyraz
ne tendencje rozwojowe występują w czterech
nanie krótszym horyzontem działania niż w krajach daw- aspektach:
nego Związku Radzieckiego. A
ączyło się z tym najszer- 1. wzrost ilościowy zjawiska w całej populacji;
sze ze wszystkich krajów komunistycznych (czy realso- 2. szybszy wzrost liczby samobójstw wśród mieszkań-
cjalistycznych) otwarcie na świat: zwłaszcza w dziedzi- ców wsi;
nie kultury i nauki, co zaowocowało, w satyrycznym ob- 3. zmiany w strukturze demograficznej polegające na
razie rzeczywistości, postrzeganiem Polski jako  najwe- zwiększonym udziale samobójstw w młodzieżowych
selszego baraku w całym obozie socjalistycznym 4. grupach wiekowych;
I wreszcie relatywnie wcześnie  w okresie poprzedzają- 4. zmiany struktury zawodowej samobójców.
cym 1990 rok  rozpoczęto, choć fragmentarycznie, nie- Pierwszą z tych tendencji, wzrost zjawiska w skali całe-
spójnie i niekonsekwentnie, proces reformowania polskiej go kraju, obrazuje tabela 2.
gospodarki. Procesy denacjonalizacji i wprowadzanie za- Wzrost ilościowy zjawiska w całej populacji jest bardzo
sad gospodarki rynkowej, Plan Balcerowicza były w re- wyraz
ny. Świadczą o tym zarówno wskaz
niki, jak i dane
zultacie mniej  szokową i bardziej skuteczną formą liczbowe, choć te ostatnie są niezbyt precyzyjnym mier-
transformacji niż przedsięwzięte w innych krajach. Pocią- nikiem. Dużym bowiem uproszczeniem byłoby na przy-
gnęło to za sobą określone koszty społeczne (pauperyza- kład stwierdzenie na ich podstawie, iż liczba samobójstw
cja, bezrobocie, dezadaptacja, pogłębiające się stany fru- w Polsce wzrosła w latach 1951 2000 o 400%. Samo-
stracyjne) ze wszystkimi tego konsekwencjami. Autorka bójstwo, zjawisko społeczne i mające swój udział w spo-
sądzi jednak, że koszty ponoszone przez społeczeństwo w łecznej strukturze, powinno się do niej właśnie odnosić.
innych postkomunistycznych krajach, w warunkach za- Skoro zatem ludność Polski wzrosła w czasie ostatniego
szłości innych niż w Polsce, były wyższe. Przynajmniej, je- 45-lecia o kilkanaście milionów osób (25,5 mln w 1951 r.
śli za miernik kosztów społecznych przyjąć ten wskaz
nik do prawie 39 mln w 2001 r.), zwiększyła się więc i liczba
dezintegracji społeczeństwa, jakim są samobójstwa. samobójstw. W przeliczeniu na liczbę ludności współ-
Wszystko to świadczy jednak o relatywnie lepszej, nie
zaś dobrej sytuacji Polski, o niższych  lecz nie o ni-
Tabela 2. Śmierć samobójcza w Polsce w latach 1951 2000
skich  wskaz
nikach śmierci samobójczej. Tego dowo-
Table 2. The suicide (death) number of cases and rate
dzi analiza samobójstw w 2000 roku, a także (a może
raczej zwłaszcza) prześledzenie trendów i dynamiki zja- per 100 000 in Poland in the years 1951 2000
wiska w latach 1951 2000 (tab. 2).
Rok Liczba samobójstw Liczba samobójstw
Samobójstwo zakończone śmiercią w 2000 roku popełni-
ogółem na 100 000 osób
ło w Polsce 5841 osób, co w przeliczeniu na 100 000 lud-
ności daje wskaz
nik 15,1. Struktura płci i wieku (5-krot- 1951 1310 5,1
nie częstsze samobójstwa mężczyzn niż kobiet, przewaga
1955 1561 5,7
samobójców w wieku średnim) pozostała praktycznie
1960 2374 8,0
niezmieniona.
1970 3661 11,2
Wskaz
niki samobójstw w Polsce osiągają wartości śred-
1979 4498 12,7
nie, zajmując środkowe (a ściśle środkowo-niższe) miej-
sce światowej statystyki zgonów samobójczych. Rzecz 1980 4495 12,6
ma się jednak zupełnie inaczej, jeśli przedmiotem roz-
1981 3261 9,0
ważań jest nie statyczny obraz zjawiska, ale jego trendy
1985 4945 13,2
i dynamika. Warto się temu przyjrzeć.
1990 4970 13,0
1991 5316 13,9
Śmierć samobójcza w strukturze
1996 5446 14,1
społecznej kraju: tendencje i trendy
1997 5025 13,0
1998 5072 13,1
Analiza samobójstw, ich rozmiarów i udziału w struktu-
1999 5778 14,9
rze społecznej kraju narzuca konieczność wyjścia poza
2000 5841 15,1
obraz statyczny w kierunku zbadania trendów zjawiska.
Przechodzimy zatem do analizy samobójstw w ujęciu
Dane z
ródłowe Głównego Urzędu Statystycznego (niepublikowane)
4
Był to jeden z najbardziej znanych i najczęściej powtarzanych w Europie, politycznych dowcipów o Polsce, przypisywany
Bułatowi Okudżawie.
6
Maria Jarosz, Samobójstwa w III Rzeczypospolitej w perspektywie światowej. Analiza socjologiczna
czynnik samobójstw w omawianym czasie wzrósł zatem Okoliczności takie jednak wystąpiły. Rosnące bezro-
o 280%, czyli prawie 3-krotnie. Tempo tego wzrostu jest bocie i bieda, towarzyszące spowolnieniu tempa rozwoju
nierównomierne, wskaz
niki samobójstw rosły najszyb- gospodarczego, oraz poczucie krzywdy i brak nadziei
ciej w latach 50. i 60. XX wieku, w latach 70. obserwuje na poprawę sytuacji rosnących grup ludzi  wykluczo-
się pewne zahamowanie tych tendencji i niewielkie, co- nych z transformacji (zwłaszcza bezrobotnych [9])
roczne wahania wskaz
ników śmierci samobójczej do  wszystko to stworzyło syndrom sytuacyjny zwiększa-
1981 roku, w którym nastąpił ogromny spadek zjawiska jący prawdopodobieństwo zachowań samobójczych.
 aż o 35%. Był to zapewne efekt nadziei związanych z Istotnie, od 1997 roku, po okresie względnej stabiliza-
 Solidarnością i sytuacją rewolucyjną, w czasie której cji, wskaz
niki samobójstw, jak widać, znowu rosną.
trzeba raczej walczyć z  onymi niż lekkomyślnie po- Za jeden z ważniejszych wyznaczników analizy struktu-
zbawiać się życia, które może przecież po zwycięstwie ry samobójstw w Polsce należy uznać rosnący w niej
nabrać sensu. udział mieszkańców wsi i malejący mieszkańców miast.
Spektakularny, wynoszący ponad 1/3, spadek współczyn- Przyjrzyjmy się więc strukturze grupy samobójców
ników śmierci samobójczej był przy tym jednocześnie uwzględniającej miejsce ich zamieszkania: środowisko
wielkim eksperymentem społecznym dowodzącym, że miejskie lub wiejskie (tab. 3).
samobójstwa są istotnie najczulszym wskaz
nikiem inte- Ujmując rzecz najogólniej, bez wnikania w (póz
niej przy-
gracji i kondycji społeczeństwa [5]. taczane) dane o wielkości miejscowości, zauważamy
Po 1982 roku, w okresie stanu wojennego, nastąpił sko- główne tendencje analizowanego zjawiska. W 1995 roku
kowy wzrost wskaz
ników śmierci samobójczej  co udział samobójców ze wsi był  w porównaniu z miesz-
skądinąd dowodzi także aktualności socjologicznej Durk- kańcami miast  o blisko 40% wyższy, podczas gdy
heimowskiej teorii samobójstw. w 1951 roku proporcje te były w przybliżeniu odwrotne.
Lata 1994 1996 były okresem stabilizacji i nieznaczne- W drugiej połowie lat 70. XX wieku zaobserwowano
go spadku liczby (i współczynników) zachowań autode- tendencje wyrównywania się częstości zgonów samobój-
strukcyjnych. Tendencja ta może stanowić przesłankę czych wśród mieszkańców miast i wsi: w 1978 roku
do traktowania samobójstw jako zjawiska stabilizujące- wskaz
niki śmierci samobójczej w obu środowiskach były
go się  podobnie jak w krajach zachodnioeuropejskich, analogiczne (wynosiły ok. 50%) [10], choć udział lud-
pod warunkiem jednak, że trend ten się utrzyma i nie ności miejskiej w strukturze populacji Polski w 1951 roku
nastąpią sytuacyjne okoliczności mogące wpłynąć na wynosił około 40%, a w 1978 roku  60%. Mimo zmian
zmianę jego kierunku. w proporcji ludności miejskiej odsetek samobójstw
Tabela 3. Wskaz
niki śmierci samobójczej w Polsce w mieście i na wsi (na 100 000 mieszkańców)
Table 3. The suicide (death) rate for Polish city and village (per 100 000 people)
Rok Wskaz
nik samobójstw ogółem W miastach Na wsi
1951 5,1 7,2 3,8
1955 5,7 7,6 4,2
1960 8,0 10,3 5,8
1970 11,2 12,4 10,0
1979 12,7 12,1 13,5
1980 12,6 12,1 13,3
1981 9,0 8,9 9,3
1985 13,2 12,8 13,8
1990 13,0 11,4 15,7
1991 13,9 12,2 16,7
1995 14,2 12,4 17,2
1996 14,1 12,2 17,2
1997 13,0 11,3 15,8
1998 13,1 11,6 15,5
1999 14,9 13,3 17,5
2000 15,1 13,9 17,1
Dane z
ródłowe Głównego Urzędu Statystycznego (niepublikowane)
7
SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1
Tabela 4. Wskaz
niki samobójstw zakończonych śmiercią w Polsce w latach 2000 2001 według kategorii miejscowo-
ści (na 100 000 mieszkańców)
Table 4. The suicide (death) rate for Polish towns between 2000 and 2001 due to number of people (per 100 000
people)
Rok Wskaz
nik Wieś Miasta małe Miasta średnie Miasta duże Miasta duże
Ł e"
samobójstw (Ł e"
Ł 10 tys. (10 tys. 50 tys. (50 tys. 200 tys. (e"
Ł e" 200 tys.
Ł e"
ogółem mieszk.) mieszk.) mieszk.) mieszk.)
2000 12,8 14,5 14,0 12,5 10,8 9,2
2001 12,9 14,4 13,4 12,3 11,3 9,1
y
ródło: Dane statystyki Komendy Głównej Policji i GUS.
w obydwu populacjach praktycznie się nie zmienił. riałach z
ródłowych, analizie zjawiska w latach 1951
Upraszczając: w 1951 roku na 40% ludności (ludność 1995. Jednak uchwycone tą drogą zależności mogą być
miejska) przypadało 50% popełnionych samobójstw, nieco kłopotliwe z teoretycznego punktu widzenia. War-
natomiast w 1978 roku na 60% (ludność miejska) przy- to bowiem rozważyć, czy obalają one, czy też przeciw-
padało nadal 50% samobójców. Od drugiej połowy lat nie, potwierdzają socjologiczną, klasycznie Durkhei-
70. XX wieku mieszkańcy miast popełniają samobójstwa mowską teorię samobójstw?
relatywnie rzadziej, natomiast mieszkańcy wsi relatyw- Miejsce zamieszkania wyznaczające przynależność do
nie częściej. Zaś od 1978 roku wieś (na co wskazuje tab. społeczności miejskiej czy wiejskiej jest uważane, jak wia-
4) wyraz
nie przoduje w nasileniu zgonów samobójczych, domo, za czynnik silnie determinujący zachowania sa-
wykazujących w środowisku wiejskim w latach 90. silną mobójcze. W badaniach i pracach naukowych kon-
tendencję wzrostową. Dowodzą jej zarówno statyczny centrujących się na samozniszczeniu pisze się o znacz-
obraz zjawiska, jak i obserwacja jego trendów (ryc. 2). nie większym nasileniu samobójstw w mieście niż na wsi
O wzroście wskaz
ników samobójstw w całej populacji (zaś w miastach proporcjonalnie do ich wielkości). Przy-
była już mowa. Znacznie bardziej interesujący jest przy jęto nawet powszechnie uważać samobójstwo za swo-
tym fakt dużego udziału mieszkańców wsi w ukształto- isty, negatywny wytwór miejskiego stylu życia, za zjawi-
waniu tego wzrostu: wskaz
nik dla wsi w 1995 roku wy- sko specyficznie miejskie. Wynika to z tych teoretycz-
nosił 17,2 w stosunku do wskaz
nika dla miast 12,4. Zwa- nych przesłanek, do których wyjątkowo dobrze pasuje
żywszy, że wskaz
nik ogółem (na 100 000 mieszkańców założenie o typowo miejskim fenomenie samobójstw.
obu środowisk) wynosił 14,2, trudno nie zauważyć, że to Rozstrzygają jednak fakty: nawet niepotwierdzające teo-
głównie wieś  a nie miasto  podwyższa strukturę rii mają większą wagę niż najbardziej uzasadnione ocze-
samobójstw w Polsce. Jest to stwierdzenie potwierdzo- kiwania.  Niektórzy badacze mówią o tak zwanym oj-
ne empirycznie na podstawie pełnej, opartej na mate- cowskim stosunku wobec przyjętej hipotezy, prowadzą-
Dane z
ródłowe Głównego Urzędu Statystycznego (niepublikowane)
Rycina 2. Dynamika wskaz
nika samobójstw w Polsce w podziale miasto wieś (na 100 000 ludności)
Figure 2. Change in suicide rates for Polish city and village (per 100 000 people)
8
Maria Jarosz, Samobójstwa w III Rzeczypospolitej w perspektywie światowej. Analiza socjologiczna
cym do pomijania danych negatywnych. Dlatego też [...] problemów, nic jednak nie wskazuje na to, aby ewentual-
potrzebne jest obiektywne nastawienie badacza i moc- ne zmiany w tym zakresie mogły istotnie zdeterminować
ne przekonanie, że powzięta hipoteza to tylko próba, zaobserwowane relacje. Kolejną hipotezą byłoby  zwią-
którą trzeba bezstronnie sprawdzić [11]. Jest to szcze- zane z wyższym poziomem i nasyceniem kadrą lekarską
gólnie ważne w diagnostycznych badaniach społecznych  założenie o większych możliwościach udzielania po-
przy podejmowaniu nowych problemów, w których pra- mocy ofiarom zamachów samobójczych w mieście niż na
widłowa diagnoza sytuacyjna jest początkiem skutecz- wsi jako o czynniku modyfikującym omawiane propor-
nych działań profilaktycznych. A taki właśnie charakter cje. Jednak z uwagi na dominujący sposób dokonania
ma rozważany problem. samobójstwa, czyli powieszenie5, możliwość udzielenia
Nie ulega wątpliwości, że nie miasto  a przynajmniej pomocy samobójcy czy uratowania mu życia jest raczej
nie głównie miasto  przyczynia się do nasilenia samo- iluzoryczna. I tę hipotezę należałoby zatem wykluczyć.
bójstw. Inaczej mówiąc: materiały empiryczne nie tylko Hipotetyczna możliwość statystycznego błędu jest także
nie potwierdzają tezy o zachowaniach autodestrukcyj- mało prawdopodobna: wnioskujemy bowiem na podsta-
nych jako o fenomenie typowo miejskim, ale przeciw- wie pełnej statystyki ogólnopolskiej (obejmującej ponad
nie, wskazują na wieś jako na środowisko jeszcze bar- 5000 przypadków). Oczywiście nie oznacza to, że została
dziej od miejskiego suicydogenne. Przynajmniej we wyczerpana pełna gama możliwości interpretacji proble-
współczesnej Polsce. mu. Przy całej jednak ostrożności przy ich formułowaniu
Tymczasem wciąż obowiązujący socjologiczny sposób istnieją, zdaniem autorki, bardzo silne przesłanki dla
analizy problemu akcentuje z reguły właśnie ten miejski wskazania socjologicznych uwarunkowań procesu zatar-
aspekt problemu. Zarówno Durkheimowska teoria ano- cia się różnicy między nasileniem samobójstw w mieście
mii, jak teoria społecznej dezorganizacji Thomasa i Zna- i na wsi. Empiryczną podstawę tezy już przedstawiono.
nieckiego objaśniają nasilenie samobójstw w miastach Z punktu widzenia teorii socjologicznej kwestia jest za-
wyższym stopniem dezintegracji środowiska miejskiego, pewne jeszcze mniej dyskusyjna: omawiana konstata-
rozluz
nieniem więzi rodzinnych i sąsiedzkich, niespraw- cja, zdaniem autorki niniejszej pracy, nie tylko nie kwe-
nym  w porównaniu ze społecznością wiejską  funk- stionuje socjologicznej teorii samobójstw, ale ją rozwi-
cjonowaniem systemu kontroli społecznej. Wcześniejsze ja, potwierdzając określone prawidłowości w określo-
badania empiryczne  także statystyczno-socjologiczne nych, nowych warunkach. We współczesnej wsi powtó-
 potwierdzały tę tezę. Wyjątki od tej prawidłowości były rzył się, najogólniej rzecz ujmując, określony zespół czyn-
bardzo nieliczne. Dotyczą one przede wszystkim społe- ników, które w mieście  historycznie  doprowadziły
czeństwa amerykańskiego: odsetki samobójców z okrę- do nasilenia zachowań samobójczych: osłabienie więzi
gów wiejskich stanu Michigan w latach 50. XX wieku rodzinnych, sąsiedzkich i środowiskowych i związane
2-krotnie przewyższały liczebnie odsetki samobójców z tym poczucie izolacji oraz osamotnienia, narastające pro-
w miastach tego stanu [12 14]. Zwrócono przy tym uwa- cesy dezintegracyjne. Jest to więc wciąż to samo  sfor-
gę na charakterystyczny trend zjawiska. O ile bowiem sa- mułowane przez klasyków socjologii  podłoże zjawisk
mobójstwa w XIX wieku i pierwszej połowie XX wieku dewiacyjnych.
są wyraz
nie częstsze w miastach, to już w 1950 roku Chodzi tu, najogólniej rzecz ujmując, o okres wielkiej
w Stanach Zjednoczonych różnice te prawie się zatarły. zmiany, pociągającej za sobą (najsilniejsze w pierwszych
W latach 1904 1913 współczynnik zgonów samobójczych latach jej wprowadzania) procesy dezadaptacji, frustra-
(na 100 000 mieszkańców) wyniósł 18 dla miast, 12 dla cji społecznych i zachowań dewiacyjnych (także samo-
wsi, w 1950 roku natomiast różnica ta znacznie się zniwe- bójczych). A zatem rzecz dotyczy powstawania na wsi
lowała (11,9 dla miast, 10,6 dla wsi) [14, 15]. Ten nowy tych samych co niegdyś w mieście przesłanek wzrostu
trend zjawiska dał przy tym Jackowi P. Gibbsowi podsta- częstości analizowanych zjawisk.
wę do przewidywania perspektywicznego wzrostu liczby W Polsce leżący u ich podłoża określony syndrom sytu-
samobójstw w środowiskach wiejskich [16]. acyjny wystąpił, historycznie rzecz ujmując, dwa razy:
Prognozy te sprawdziły się w pewnym stopniu w Jugosła- po raz pierwszy w okresie pierwszej, powojennej trans-
wii [17], w całej rozciągłości potwierdziły je także bada- formacji systemowej i po raz drugi w związku z  Soli-
nia autorki w Polsce [10, 18, 19]. Czy jednak omawiany darnością , obradami Okrągłego Stołu i reformami go-
trend wzrostu samobójstw w środowisku wiejskim ma spodarczymi, zapoczątkowanymi Planem Balcerowicza.
istotnie głębsze socjologiczne uwarunkowania, czy też ist- Pierwsza transformacja oznaczała szybką nacjonaliza-
nieją jakieś inne przyczyny tego stanu rzeczy? Pierwszą cję, industrializację i urbanizację oraz ruchliwość prze-
narzucającą się możliwością jest kwestia wykrywalności strzenną. Ta ostatnia była spowodowana w Polsce zmia-
samobójstw. Jak wiadomo, problem ten nastręcza wiele nami terytorialnymi kraju dokonanymi w następstwie
5
Przyczyną zgonów samobójczych jest w około 70% powieszenie (istnieją kilkunastoprocentowe odchylenia głównie w zależno-
ści od płci ofiary).
9
SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1
II wojny światowej. Jednak nie tylko. Bardzo silna była nych do pełnienia nowych ról zawodowych. Bezrobo-
także korelacja procesów migracyjnych z uprzemysło- cie, pauperyzacja, zachowania dewiacyjne i samonisz-
wieniem, zwłaszcza z początkowym jego etapem. Roz- czące tej grupy ludzi wydają się zrozumiałe. Znacznie
miary ruchliwości przestrzennej w okresie powojennym trudniejsza jest próba wyjaśnienia rosnących wskaz
ni-
odzwierciedla liczba przemieszczeń wynosząca w latach ków śmierci samobójczej  prawdziwych wiejskich go-
1951 1976 ponad 28 mln przypadków migracji we- spodarzy: rolników i hodowców [6]. Jednak i tu socjolo-
wnętrznej6, czyli przeciętnie 1,1 mln rocznie. giczna teoria samobójstw okazuje się pomocna: jaka
Blisko 1/3 wszystkich przemieszczeń w latach 50. i 60. bowiem warstwa społeczna (poza pracownikami naj-
XX wieku to migracje ze wsi do miast, natomiast 1/4 większych i najmniej rentownych przedsiębiorstw pań-
z miasta na wieś. W 1970 roku nastąpiło zrównanie obu stwowych) została tak nagle, nolens volens, zmuszona
kierunków migracji (na poziomie 30%), potem zaś do podporządkowania się regułom gospodarki rynko-
wskaz
niki ruchliwości przestrzennej zaczęły maleć: wej? Regułom, które jak dotąd są dla rolników mniej
w latach 90. były one niższe niż w krajach zachodnioeu- korzystne, niejasne i nieprzewidywalne niż te, do któ-
ropejskich  co, skądinąd, niekorzystnie wpływa na rych przywykli.
strukturę przestrzenną bezrobocia7. Przynależność do środowiska wiejskiego lub miejskie-
Ruchliwość przestrzenna jest znaną z literatury i badań go nie wyczerpuje problemu. Empiryczne badania spo-
empirycznych, tradycyjną (i można rzec, banalną) łeczne wskazują bowiem, że chodzi tu nie tylko o cha-
zmienną stymulującą zachowanie dewiacyjne [20 26]. rakter, ale i o wielkość miejscowości. Przypomnijmy, że
Odnosząc się już bezpośrednio do wpływu ruchliwości samobójstwom przypisywano z reguły cechę nie tylko
przestrzennej na te zachowania, warto zauważyć, iż tak-  miejskości , ale zgoła  wielkomiejskości [20 26]8.
że z teoretycznego punktu widzenia związek obu zmien- Tymczasem jak wykazują analizy prowadzone przez au-
nych wydaje się zasadny. Chodzi tu najkrócej o trudno- torkę, środowiska wielkomiejskie coraz rzadziej, zaś
ści adaptacyjne, zbyt słabą integrację środowiskową małomiasteczkowe coraz częściej zaczęły rejestrować
i związane z tym poczucie izolacji osób nowo przyby- wysokie wskaz
niki śmierci samobójczej.
łych. Istotnie, zarówno w Polsce, jak i w innych krajach W latach 90. i na przełomie XX i XXI wieku zjawisko to
świata badania potwierdziły hipotezę o dodatniej kore- wyraz
nie się krystalizuje: wskaz
niki samobójstw stają się
lacji między liczbą samobójstw a ruchliwością (zwłasz- relatywnie większe w małych niż w dużych miastach (tab. 5).
cza przestrzenną) populacji. W Stanach Zjednoczonych Tendencja nasilania się zachowań autoagresywnych
stwierdzono wyższe współczynniki samobójstw dla mi- w małych i średnich miastach i ich obniżania się w mia-
grantów oraz osób przemieszczających się w ramach po- stach dużych i bardzo dużych jest (jak widać w tab. 5)
szczególnych stanów niż wśród populacji stale zamiesz- dosyć wyraz
na.
kującej ten sam teren. Odnotowano wzrost współczyn- Jeśli posłużymy się bardziej precyzyjnym miernikiem
ników samobójstw proporcjonalnie do wzrostu ruchli- zjawiska, czyli wskaz
nikiem śmierci samobójczej na
wości pomiędzy klasami społecznymi. Wydaje się, że to 100 000 ludności, to analizowana zależność będzie znacz-
zjawisko znajduje odzwierciedlenie również w struktu- nie wyraz
niejsza (tab. 4).
rze samobójców środowiska wiejskiego, ponieważ aż do Współczynniki samobójstw dokonanych są odwrotnie
1982 roku  czyli przez cały powojenny okres pierw- proporcjonalne do wielkości miejscowości: najwyższe na
szej transformacji  to nie rolnicy podnosili liczbę sa- wsi, nieco niższe w małych miasteczkach, jeszcze niższe
mobójstw na wsi, ale ludzie przemieszczający się, nie- w miastach średniej wielkości, najmniejsze zaś w miastach
związani silnie z żadnym ze środowisk, zatem  w świe- dużych, zwłaszcza liczących ponad 200 000 mieszkańców.
tle teorii socjologicznych  w znacznej mierze  prede- Interpretacja tego stanu rzeczy jest wielowątkowa. Cho-
stynowani do zachowań dewiacyjnych: również i samo- dzi tu bowiem, po pierwsze, o przesłanki wcześniej już
niszczenia. analizowane, a dotyczące fenomenu przesuwania się
Natomiast okres drugiej transformacji, czyli lata 90. XX punktu ciężkości zachowań samobójczych z miast do wsi.
wieku z charakterystycznymi dla nich procesami poli- Wielkość miejscowości pełni tu zapewne rolę dodatko-
tycznej, gospodarczej i społecznej przebudowy kraju, wej zmiennej pośredniczącej. Przypomnijmy, po wtóre,
owocuje nasileniem samobójstw na wsi nie tylko i nie że podłożem czynów autodestrukcyjnych jest wiele za-
głównie robotników  migrantów, ale przede wszyst- zębiających się zjawisk: czynniki środowiskowe łączące
kim pracowników dawnych Państwowych Gospodarstw się ze zmiennymi demograficznymi i cechami osobowo-
Rolnych: ludzi przegranych i zupełnie nieprzystosowa- ści samobójców: niższa odporność i mniejsze zdolności
6
Liczby te nie są tożsame z liczbą migrantów, ponieważ jedna osoba mogła kilkakrotnie zmieniać miejsce zamieszkania.
7
Teoretycznie mogłaby się ona zmniejszać w rejonach najbardziej nim zagrożonych, gdyby funkcjonowały gospodarcze i społecz-
ne mechanizmy przemieszczeń pracowników związane z ich zatrudnieniem.
8
Dowodzili tego praktycznie wszyscy (wcześniej cytowani) badacze problemu.
10
Maria Jarosz, Samobójstwa w III Rzeczypospolitej w perspektywie światowej. Analiza socjologiczna
Tabela 5. Liczba samobójstw zakończonych śmiercią w Polsce w latach 1990 2001 według kategorii miejscowości
Table 5. The number of suicide (death) in polish towns between 1990 2001 due to number of people
Rok Wieś Miasta małe Miasta średnie Miasta duże Miasta duże Brak
Ł e"
(Ł e"
Ł 10 tys. (10 tys. 50 tys. (50 tys. 200 tys (e"
Ł e" 200 tys. danych
Ł e"
mieszk.) mieszk.) mieszk.) mieszk.)
1990 1495 242 603 1369 705 5
1991 1661 282 704 1502 764 10
1992 2156 295 992 2000 1018 10
1993 2277 363 958 1962 1030 9
1994 2340 345 934 1915 972 4
1995 2405 328 897 1846 1022 9
1996 2317 315 889 1801 937 12
1997 2371 320 979 1930 1042 14
1998 2298 349 945 1900 968 10
1999 2068 294 881 1444 721 8
2000 2133 336 861 1605 778 12
2001 2130 313 849 1666 761 13
Dane z
ródłowe Głównego Urzędu Statystycznego (niepublikowane)
adaptacyjne do sytuacji nieakceptowanych i tym podob- Okres powojennej industrializacji socjalistycznej  przy
ne. Zagadnienia te były już wcześniej rozważane. całej jego wadliwości politycznej, gospodarczej i społecz-
Istnieje jednak czynnik szczególny, zasługujący na wy- nej  miał przecież jeden co najmniej niezaprzeczalny
odrębnienie  bezrobocie. W latach 90. XX wieku walor: powszechność oświaty otwierała drogi awansu
i 2000 2001, a także w latach 2002 2004 jest ono rela- przynajmniej części młodego pokolenia. Likwidacja
tywnie najczęstsze na wsi i w małych miasteczkach. Li- analfabetyzmu9, rosnące wskaz
niki wykształcenia ponad-
kwidacja Państwowych Gospodarstw Rolnych bądz
je- podstawowego, i to we wszystkich praktycznie grupach
dynego dużego przedsiębiorstwa zapewniającego za- społecznych, przyczyniły się do ograniczenia różnic kla-
trudnienie mieszkańcom skazuje często duże grupy lu- sowo-warstwowych. Była to jednak właściwość tylko
dzi na pauperyzację bądz
zgoła nędzę. Im większe mia- pierwszego okresu socjalistycznej industrializacji  od
sto, tym bardziej prawdopodobna jest perspektywa zna- połowy lat 60. XX wieku struktura społeczna zaczęła
lezienia nowej pracy. W dużym mieście istnieją także tracić cechy otwartości. Rozpoczął się proces petryfika-
większe możliwości  pracy na czarno oraz adaptacji do cji struktury społecznej wyrażający się między innymi
sytuacji, w której znalez
li się także inni ludzie. I z której dziedziczeniem statusu rodziców.
 jak uczy doświadczenie  jakoś się wychodzi. Naj- Każda zmiana pozycji społecznej determinującej pie-
gorszy i najbardziej suicydogenny jest bowiem, jak się niądze, władzę i prestiż jest z
ródłem znacznych emo-
okazuje, paraliżujący lęk przed perspektywą bezrobo- cji modelujących zachowania ludzi. Niemożność osią-
cia, często nawet poprzedzający utratę pracy [27 28]. gnięcia pożądanej pozycji społecznej rodzi poczucie
Odrębny problem, który w tym miejscu tylko sygnalizu- krzywdy i frustracji, tym silniejsze, im większy był sto-
ję, stanowią procesy ruchliwości pionowej, których na- pień już rozbudzonych oczekiwań. Równość szans,
silenie i kierunki wyraz
nie interferują w strukturę za- jeden z drogowskazów polityki społecznej i edukacyj-
chowań samobójczych, zwłaszcza zaś w tendencję udzia- nej, stawała się coraz bardziej iluzoryczna  pociąga-
łu osób coraz młodszych. jąc za sobą rozczarowania młodzieży tym większe, im
Chodzi tu o związany z nierównościami materialnymi większa była rozbieżność między hasłami a rzeczywi-
i społecznymi proces zablokowania szans ludzi (zwłasz- stością [31 34]. Stało się to podłożem wielu społecz-
cza młodych) z różnych środowisk. Kwestia ta nie doty- nych postaw i zachowań: rewolucyjnych, przyspiesza-
czy tylko czasu teraz
niejszego: okresu drugiej wielkiej jących pożądany kierunek przemian i dewiacyjnych
zmiany społecznej. (także autodestrukcyjnych).
9
Wyrażającego się jeszcze w 1932 roku (dane spisu powszechnego) wskaz
nikiem 22,6% (17,7% mężczyz
ni vs. 27,1% kobiety).
11
SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1
Pogłębiające się nierówności materialne i społeczne elementy to  związane z wyjątkowo szybkim upadkiem
charakteryzujące lata 90. nie mogły oczywiście się przy- przemysłu, zwłaszcza kopalń i współpracujących z nimi
czynić do ograniczenia procesów dezadaptacyjnych (jest, zakładów  poczucie destabilizacji i zagrożenia (woje-
jak wskazuje doświadczenie, raczej przeciwnie). Jednak wództwo dolnośląskie), jak również (w wypadku np. wsi
perspektywicznie, w miarę przyzwyczajania się do no- w województwie łódzkim) przewaga w strukturze lud-
wych, czytelnych reguł gry, realizowanych w systemie nie ności rolników wcześniej zatrudnionych w aglomeracji
tylko wydajnym ekonomicznie, ale akceptowanym przez warszawskiej (chłoporobotnicy), obecnie pozostający
ludzi, postawy zniechęcenia owocującego ostatecznym bez pracy. Powoduje to przeludnienie agrarne, biedę
wycofaniem się z życia nie powinny przynajmniej się i duże bezrobocie. Podobna, a w niektórych wsiach jesz-
nasilać. Mimo to obecnie obserwujemy wciąż jeszcze cze trudniejsza, jest sytuacja na terenach popegeerow-
zjawisko określane jako  odmładzanie się struktury skich  właśnie w województwie zachodniopomorskim
wieku samobójców. Jest to zresztą tendencja stwierdzo- charakteryzującym się szczególnie wysokim poziomem
na w większości krajów świata i jeden z ważniejszych biedy i bezrobocia strukturalnego, przechodzącego
dylematów społecznych. z pokolenia na pokolenie.
Bezrobocie  jak wskazują wcześniejsze rozważania
 stwarza najgroz
niejsze następstwa jednostkowe i spo-
Regionalne zróżnicowanie samobójstw łeczne. Najwyższe wskaz
niki bezrobocia w 2000 roku
(które w kraju przekroczyło 18%) współwystępują
Transformacja, przy wszystkich jej niezaprzeczalnych z najwyższymi wskaz
nikami samobójstw. Województwo
efektach gospodarczych, drastycznie naruszyła struktu- zachodniopomorskie będące na 2. (po dolnośląskim)
ry społeczne, role i hierarchie w rodzinie, zdewaluowa- miejscu na skali samobójstw jest jednocześnie regionem
ła pozycje i prestiż wielu zawodów (co jest też swoistą o najwyższym (przekraczającym 30%) wskaz
niku bez-
repliką sytuacji, jaka zapanowała na rynku pracy). robocia.
Analizowane wcześniej zjawisko przesuwania się nasi- Na drugim biegunie znalazło się województwo o najniż-
lenia samobójstw z miasta na wieś jest w dużej mierze szych wskaz
nikach śmierci samobójczej  świętokrzy-
konsekwencją tych zaszłości. Znaczące i charakterystycz- skie. Fenomen ten nie poddaje się jednoznacznej inter-
ne zróżnicowanie wskaz
ników samobójstw występuje pretacji. Wprawdzie mieszka tu bardzo duża grupa ro-
także w przekroju wojewódzkim. botników budowlanych znajdujących, jak dotąd, pracę
Najogólniej rzecz ujmując, istnieją ogromne rozpięto- na budowach w innych regionach kraju (i poza jego gra-
ści nasilenia śmierci samobójczej zarówno między wo- nicami), ale jest to tylko jeden z czynników zmniejsza-
jewództwami ogółem, jak i między wskaz
nikami dla jących prawdopodobieństwo zachowań autodestrukcyj-
miast i wsi zależnie od województwa. nych [29, 30]. Co ważniejsze, te relatywnie niskie wskaz
-
W 2000 roku najniższy wskaz
nik autodestrukcji odno- niki samobójstw odnotowano w województwie święto-
towano w województwie świętokrzyskim: 10,9 (9,2  krzyskim po raz pierwszy. Może być to zatem informa-
wieś; 12,4  miasto), najwyższy zaś w województwie cja incydentalna. Dopiero jej potwierdzenie w przyszło-
dolnośląskim: 19,5 (18,6  miasto, 21,6  wieś). Pra- ści mogłoby dać asumpt do kompetentnej analizy zjawi-
wie równie wysokimi wskaz
nikami śmierci samobójczej ska. Powinna ona jednak  w rozważaniach problemu
wyróżnia się województwo zachodniopomorskie: 17,5 zróżnicowań regionalnych  być poprzedzona odpo-
(16,8  miasto; 19,2  wieś). A w odniesieniu do nasi- wiednimi badaniami terenowymi i rzetelnymi informa-
lenia śmierci samobójczej w środowisku wiejskim wsie cjami mogącymi je uściślić, których nie ma jak dotąd.
województwa łódzkiego (21,4). Dlatego z konieczności autorka wskazała na niektóre
Przytoczone dane wskazują, jak sądzę, na pewne prawi- tylko, najbardziej charakterystyczne, osobliwości suicy-
dłowości. Wskaz
niki dla miast są wyraz
nie niższe, poza dogennej sytuacji w województwach, w których wskaz
-
nielicznymi wyjątkami. Sygnalizowana asymetria mię- niki samobójstw najwyraz
niej odbiegają od średniej kra-
dzy miastem a wsią odzwierciedla istniejące od lat ten- jowej.
dencje. Bardzo trudno jest jednak ustalić jeden wspól- Najważniejszy jednak podział różnicujący w Polsce za-
ny czynnik, który mógł wpłynąć na wysoki lub niski chowanie ludzi  nie tylko autodestrukcyjne  to po-
wskaz
nik samobójstw w przekroju wojewódzkim. Jed- dział na wieś i miasto, na regiony miejskie i wiejskie.
no jest natomiast oczywiste  najwyższe wskaz
niki sa- Regionalny pozostaje niejako w jego cieniu.
mobójstw występują na tych obszarach, gdzie są najbar- Śmierć samobójcza w przeliczeniu na wskaz
niki jest rów-
dziej nasilone problemy socjalno-bytowe, zwłaszcza nie powszechna co spowodowana wypadkami drogowy-
związane z sytuacją na rynku pracy oraz brakiem regio- mi. Czy wolno uznać, że są to  normalne koszty roz-
nalnych perspektyw rozwojowych. Tego typu wojewódz- woju i transformacji ponoszone przez  tych innych ,
twa charakteryzuje szczególny syndrom suicydogenny, którzy po prostu przegrali? Zdaniem autorki, na tak
stymulowany przez określone czynniki sytuacyjne. Jego sformułowane pytanie żaden rozsądny mąż stanu nie od-
12
Maria Jarosz, Samobójstwa w III Rzeczypospolitej w perspektywie światowej. Analiza socjologiczna
13. Breed W. Occupational mobility and suicide among white ma-
powiedziałby twierdząco, byłoby to bowiem całkowicie
les. American Sociological Review 1963; 13: 179 188.
niepolityczne. Nie ma bowiem społecznego przyzwole-
14. Gibbs J.P., Martin W.T. Status integration and suicide. Oregon 1964.
15. Schroeder W., Beegle J. Suicide. An instance of high rural rates.
nia na pozostawienie dużych grup ludzi samym sobie:
Rural Sociology, t. 18, 1953.
z biedą, nieszczęściem, rozpaczą. Nie może być tak, żeby
16. Gibbs J.P. Suicide. W: Merton R.K., Nisbet R.A. (red.). Contem-
ci niezaradni i pechowi odchodzili sami w złą ciemność. porary Social Problems. Harcourt, Brace and World, Nowy Jork
1961; 244.
Jak im pomóc? To trudne pytanie stawiają wyborcy kla-
17. Spadijer-Dżinić J. Samoubistva u vojvodini. W: Institut za krimi-
sie politycznej w wielu krajach. Pod ich naciskiem opra- noloa
ka i kriminalisticka istrazivanja Belgrad 1966.
a
a

18. Jarosz M. Les recherches sociologuo-statistiques sur la desor-
cowuje się programy pomocy społecznej i przeciwdzia-
ganisation sociale dans le milieu rural. Materiały IX Europejskie-
łania bezrobociu. Realizacja tych programów jest zada-
go Kongresu Socjologii Wsi, Cordoba 1979.
niem wyjątkowo złożonym i pociągającym za sobą wie- 19. Jarosz M. Uwarunkowania środowiskowe niektórych zachowań
dewiacyjnych. Wieś Współczesna 1981 nr 1.
lorakie, polityczne i społeczne reperkusje  prowadzą-
20. Podgórecki A. Patologia życia społecznego, Warszawa 1969.
ce gdzieniegdzie nawet do upadku rządu. 21. Jarosz M. (red.). Wybrane zagadnienia patologii społecznej, War-
szawa 1975.
22. Jarosz M. Problemy dezorganizacji rodziny. Determinanty i spo-
łeczne skutki. Wydawnictwo PWN, Warszawa 1979.
23. Podgórecki A (red.). Zagadnienia patologii społecznej. Warszawa 1976.
Piśmiennictwo
24. Jasiński J. (red.). Zagadnienia nieprzystosowania społecznego
i przestępczości w Polsce. Warszawa 1978.
1. Durkheim E. Le suicide. Etude de sociologie. Wyd. 4, Paris 1973;
25. Kojder A., Jasiński J. (red.). Między autonomią a kontrolą. War-
377.
szawa 1992.
2. Hołyst B. Suicydologia. Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis,
26. Siemaszko A. Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyj-
Warszawa 2002.
nych. Warszawa 1993.
3. Hołyst B. Samobójstwo. Przypadek czy konieczność. Warszawa
27. Jarosz M. (red.). Kapitał zagraniczny w prywatyzacji, Instytut Stu-
1983; 99.
diów Politycznych PAN. Warszawa 1996.
4. Jarosz M. Samobójstwa. Ucieczka przegranych. Wydawnictwo
28. Jarosz M. Nie tylko kłopoty z transformacją. Jaka Polska? W: Ja-
Naukowe, PWN, Warszawa 2004.
rosz M. (red.). Polska. Ale jaka? Oficyna Naukowa i ISP PAN,
5. Jarosz M. Suicides. L Harmattan, Paryż 2005.
Warszawa 2005; 311 338
6. Jarosz M. Le suicide en Pologne. Revue d etudes comparatives
29. Kozak M.W. Dysproporcje regionalne; bieda i bezrobocie. W:
est-ouest. Paryż, 1978, nr 4.
Jarosz M. (red.). Manowce polskiej prywatyzacji. Warszawa 2001;
7. Smolicz J.J. Naród, państwo i mniejszości etniczne z perspekty-
166 185.
wy europejsko-muzułmańskiej. W: Kapciak A., Korporowicz L.,
30. Kozak M.W. Polska podzielona. Dysproporcje regionalne. W:
Tyszka A. (red.). Komunikacja międzykulturowa. Zbliżenia i im-
Jarosz M. (red.). Polska. Ale jaka? Oficyna Naukowa i ISP PAN,
presje. Instytut Kultury, Warszawa 1995.
Warszawa 2005. 252 269
8. Słabek H. Intelektualistów obraz własny w świetle dokumentów
31. Jarosz M. Nierówności społeczne. Książka i Wiedza, Warszawa
autobiograficznych 1944 1989. Warszawa 1987; 198.
1984.
9. Jarosz M. Władza. Przywileje. Korupcja. Wydawnictwo Naukowe
32. Jarosz M. Bariery życiowe młodzieży. Książka i Wiedza, Warsza-
PWN i Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2004.
wa 1986.
10. Jarosz M. Samoniszczenie. Samobójstwo. Alkoholizm. Narkoma- 33. Jarosz M. Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie, Państwo-
nia. Warszawa 1980.
we Wyd. Ekonomiczne, Warszawa 1987.
11. Ziemski S. Problemy dobrej diagnozy. Warszawa 1973; 224.
34. Jarosz M. Oblicza prywatyzacji. W: Jarosz M. (red.). Manowce
12. Sainsbury P., Barraclough B. Differences Between Suicide Ra- polskiej prywatyzacji. Wydawnictwo Naukowe PWN i ISP PAN,
tes. Nature 1968; 220: 1252.
Warszawa 2001; 11 25.
13