plik


ÿþResuscytacja noworodków bezpo[rednio po urodzeniu 7 ,1 Sam Richmonda,1, Jonathan Wyllieb,* a Neonathology Sunderland Royal Hospital Sunderland, UK b Neonathology and Paediatrics The James Cook University Hospital Middlesbrough, UK Wstp przyjciu na oddziaB. W przypadku porodu takich no- worodków temperatura na sali porodowej powinna wy- Poni|sze wytyczne resuscytacji po urodzeniu s rezultatem nosi przynajmniej 26°C. procesu, który zakoDczyB si w 2010 roku na International Rekomendowany stosunek uci[ni klatki piersiowej do Consensus Conference on Emergency Cardiovascular Care wentylacji w trakcie resuscytacji kr|eniowo-oddecho- (ECC) and Cardiopulmonary Resuscitation (CPR) Science wej noworodków pozostaje 3 : 1. with Treatment Recommendations1,2. Stanowi one rozwi- Nie zaleca si odsysania smóBki z nosa i ust po urodze- nicie wytycznych dotychczas opublikowanych przez ERC3 niu gBówki dziecka (gdy gBówka jest jeszcze w kroczu). oraz uwzgldniaj zalecenia wprowadzone przez inne naro- Je[li urodzone dziecko jest wiotkie, nie oddycha i obec- dowe i midzynarodowe organizacje. na jest smóBka, zasadne jest wykonanie szybkiej inspek- cji jamy ustno-gardBowej i usunicie potencjalnej przy- czyny niedro|no[ci. Je|eli na miejscu znajduje si oso- Podsumowanie zmian w porównaniu ba posiadajca specjalistyczne umiejtno[ci, przydatna do Wytycznych 2005 mo|e by intubacja i odessanie tchawicy. Jednak|e gdy Poni|ej przedstawiono gBówne zmiany w wytycznych resu- próba intubacji przedBu|a si lub jest nieskuteczna, na- scytacji noworodków po urodzeniu wprowadzone w 2010 le|y rozpocz wentylacj mask twarzow, zwBaszcza roku: je[li utrzymuje si bradykardia. U wydolnych noworodków zaleca si opóznienie kle- Gdy podawana jest adrenalina, rekomenduje si dro- mowania ppowiny o co najmniej jedn minut od uro- g do|yln i stosuje dawk 10 30 µg/kg. Je|eli wyko- dzenia dziecka. Dotychczas nie zgromadzono wystar- rzystywany jest dostp dotchawiczy, aby osign efekt czajcej ilo[ci danych pozwalajcych na wskazanie wBa- porównywalny do dawki 10 µg/kg do|ylnie, prawdo- [ciwego czasu zaklemowania ppowiny u noworodków podobnie potrzebna bdzie dawka co najmniej 50 urodzonych w ci|kiej zamartwicy.  100 µg/kg. U noworodków urodzonych o czasie podczas resuscy- Wykrycie obecno[ci dwutlenku wgla w wydychanym tacji bezpo[rednio po urodzeniu nale|y u|ywa powie- powietrzu w poBczeniu z ocen kliniczn jest zaleca- trza. Je|eli pomimo efektywnej wentylacji, oksygena- ne jako najbardziej wiarygodna metoda potwierdzajca cja (optymalnie oceniana za pomoc pulsoksymetru) poBo|enie rurki intubacyjnej u noworodków z zachowa- nie jest akceptowalna, nale|y rozwa|y u|ycie wy|szego nym spontanicznym kr|eniem. st|enia tlenu. U noworodków urodzonych o czasie lub prawie o cza- Wcze[niaki poni|ej 32. tygodnia ci|y, oddychajc po- sie, rozwijajcych umiarkowan lub ci|k encefalopati wietrzem, mog nie osign takiego samego wysycenia hipoksyczno-ischemiczn, nale|y, o ile to mo|liwe, za- krwi ttniczej tlenem, jak dzieci urodzone o czasie. Dla- stosowa terapeutyczn hipotermi. Takie postpowa- tego nale|y rozwa|nie podawa mieszanin tlenu z po- nie nie modyfikuje natychmiast wdro|onej resuscytacji, wietrzem, kierujc si wskazaniami pulsoksymetru. Je- ale jest wa|ne w opiece poresuscytacyjnej. |eli nie ma mo|liwo[ci zastosowania mieszaniny tlenu Poni|sze wytyczne nie okre[laj jedynego mo|liwego z powietrzem, nale|y zastosowa to, co jest dostpne. sposobu prowadzenia resuscytacji noworodków po urodze- Wcze[niaki poni|ej 28. tygodnia ci|y natychmiast po niu, ale jedynie reprezentuj szeroko akceptowany pogld, urodzeniu i bez osuszania nale|y caBkowicie owin fo- jak tak resuscytacj mo|na prowadzi w sposób zarówno li spo|ywcz lub workiem plastykowym do poziomu bezpieczny jak i skuteczny (ryc. 7.1). szyi. Dopiero po wykonaniu tego powinny si odbywa dalsze zabiegi pielgnacyjne i stabilizacja pod promien- Przygotowanie nikiem ciepBa. Powinny one pozostawa owinite fo- li, dopóki ich temperatura nie zostanie sprawdzona po Relatywnie maBa grupa noworodków wymaga jakichkolwiek zabiegów resuscytacyjnych w momencie narodzin. W[ród tych, które rzeczywi[cie ich potrzebuj, znakomita wikszo[ * Corresponding author. bdzie wymaga tylko pomocy w upowietrznieniu pBuc. Tyl- E-mail: jonathan.wyllie@stees.nhs.uk. 1 ko niewielka grupa, oprócz upowietrznienia pBuc, bdzie wy- Both authors contributed equally to this manuscript and share first au- thorship. maga dodatkowo krótkiego okresu uciskania klatki piersio- www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Resuscytacja noworodków bezpo[rednio po urodzeniu 211 Zabiegi resuscytacyjne u noworodka 7 Ryc. 7.1. Algorytm NLS wej. Spo[ród 100 000 dzieci urodzonych w Szwecji w cigu a tyko pozostaBe 10% wymagaBo intubacji w zwizku z bra- jednego roku tylko 10 na 1000 (1%) o masie ciaBa równej lub kiem odpowiedzi na t procedur. wy|szej ni| 2,5 kg wymagaBo resuscytacji w trakcie porodu4. Resuscytacja lub specjalistyczna pomoc mo|e by bar- W[ród tych dzieci 8 na 1000 odpowiedziaBo pozytywnie na dziej potrzebna noworodkom, u których stwierdzono znacz- wentylacj przy u|yciu maski, a tylko 2 na 1000 wymagaBo ce zaburzenia dobrostanu pBodu w trakcie porodu, a tak|e tym intubacji. W tym samym badaniu starano si okre[li cz- urodzonym przed 35. tygodniem ci|y, po porodzie po[ladko- sto[ wystpowania niespodziewanej resuscytacji po urodze- wym lub mnogim. Mimo |e czsto w trakcie porodu istnieje niu i stwierdzono, |e w przypadku dzieci z grupy niskiego mo|liwo[ przewidzenia potrzeby resuscytacji lub stabilizacji ryzyka, tj. urodzonych po 32. tygodniu ci|y, po przebiegaj- stanu dziecka, nie zawsze jest to wykonywane. Dlatego per- cym prawidBowo porodzie tylko 2 na 1000 (0,2%) wymaga- sonel przeszkolony w resuscytacji noworodka powinien by Bo resuscytacji bezpo[rednio po urodzeniu. W[ród nich 90% Batwo osigalny przy ka|dym porodzie i, je[li pojawi si po- odpowiedziaBo pozytywnie na wentylacj przy u|yciu maski, trzeba interwencji, opieka nad dzieckiem nale|y do jego obo- www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl 212 S. Richmond, J. Wyllie wizków. W optymalnych warunkach osoba do[wiadczona temperatur otoczenia powoduje spadek ci[nienia parcjal- w intubacji noworodka powinna towarzyszy przy porodzie nego tlenu w krwi ttniczej6 i nasila kwasic metaboliczn7. z wysokim prawdopodobieDstwem resuscytacji noworodka. Nale|y zapobiega utracie ciepBa: Powinny by opracowane lokalne wytyczne, oparte na aktual- Chroni noworodka przed przecigiem. nej praktyce i audycie klinicznym, precyzujce, kto powinien Utrzymywa ciepBo w sali porodowej. Dla noworodków sprawowa tego rodzaju opiek okoBoporodow. urodzonych przed 28. tygodniem ci|y temperatura po- Kluczowe jest, aby w instytucjach, gdzie odbywaj si po- mieszczenia powinna wynosi 26°C8,9. rody, powstaBy programy edukacyjne dotyczce standardów Osuszy nowo narodzone dziecko tu| po porodzie. Na- i umiejtno[ci wymaganych do resuscytacji noworodków. le|y okry gBow i ciaBo dziecka, z wyjtkiem twarzy, cie- pBym rcznikiem w celu zapobie|enia dalszej utracie cie- pBa. Alternatywnie mo|na poBo|y nagie dziecko bezpo- Porody planowane w domu [rednio na skórze matki i przykry oboje rcznikiem. Zalecenia co do osób, które powinny asystowa przy poro- Je|eli dziecko wymaga resuscytacji, nale|y je poBo|y dzie zaplanowanym w domu, ró|ni si midzy krajami, ale na ciepBej powierzchni pod wcze[niej wBczonym pro- podjta przez lekarza i poBo|n decyzja o przeprowadzeniu miennikiem ciepBa. porodu w domu nie powinna wpBywa na standardy wstp- W przypadku skrajnego wcze[niactwa (szczególnie nej resuscytacji po porodzie. Na pewno resuscytacja nowo- przed 28. tygodniem ci|y) osuszenie i zawinicie mog rodka w domu wi|e si z ograniczeniami, które wynika- by niewystarczajce. Bardziej efektywn metod utrzy- j z braku dostpno[ci zaawansowanej pomocy medycznej mania wBa[ciwej temperatury u takich noworodków jest i musi to by jasno wytBumaczone matce jeszcze w okresie owinicie gBowy i ciaBa dziecka (z wyjtkiem twarzy) przygotowaD do porodu w domu. Najlepiej byBoby, aby dwie plastikow foli, bez wcze[niejszego osuszania, a na- przeszkolone osoby uczestniczyBy w ka|dym porodzie do- stpnie umieszczenie tak okrytego noworodka pod pro- mowym, z których co najmniej jedna posiada umiejtno[ci miennikiem ciepBa. i do[wiadczenie w prowadzeniu wentylacji workiem samo- rozpr|alnym z mask oraz uciskaniu klatki piersiowej no- Ocena wstpna worodków. Skala Apgar byBa przedstawiona jako  prosta, powszechnie stosowana, jasna klasyfikacja lub narzdzie oceny noworod- Sprzt i [rodowisko ków stosowana w celu  stworzenia podstawy dla dyskusji W odró|nieniu od resuscytacji kr|eniowo-oddechowej i porównania rezultatów praktyk poBo|niczych, sposobów u osób dorosBych, resuscytacja noworodków po porodzie jest u[mierzania bólu porodowego u matki oraz wyniku resu- czsto zdarzeniem przewidywalnym. Dlatego mo|liwe jest scytacji 10. Nie zostaBa ona opracowana w celu identyfika- przygotowanie odpowiednich warunków i sprztu przed cji noworodków wymagajcych resuscytacji11. Jednak pew- urodzeniem si dziecka. Resuscytacj najlepiej prowadzi ne jej elementy skBadowe, a dokBadniej czsto[ oddechów, w ciepBym, dobrze o[wietlonym, nienara|onym na przeci- czsto[ pracy serca oraz napicie mi[niowe, je[li ocenio- gi miejscu, z pBask powierzchni przeznaczon do reanima- ne szybko, mog pomóc w identyfikacji noworodków po- cji umieszczon pod promiennikiem ciepBa oraz z natych- trzebujcych resuscytacji (ju| Virginia Apgar stwierdziBa, |e miastowo dostpnym sprztem niezbdnym do resuscytacji. czsto[ pracy serca jest najwa|niejszym wskaznikiem wczes- Nale|y czsto sprawdza kompletno[ i sprawno[ sprztu nych wyników leczenia)10. Co wicej, powtarzana ocena, 7 resuscytacyjnego. zwBaszcza czynno[ci serca i w mniejszym stopniu oddechu, Je|eli do porodu dojdzie w miejscu do tego nieprzezna- mo|e wskazywa, czy dziecko reaguje na leczenie lub czy czonym, minimalny zestaw sprztu obejmuje przyrzd do dalsze dziaBania s konieczne. bezpiecznego upowietrznienia pBuc we wBa[ciwym dla no- Oddychanie worodka rozmiarze, ciepBe i suche rczniki i koce, sterylne narzdzie do przecicia ppowiny oraz rkawiczki dla caBego Nale|y sprawdzi, czy dziecko oddycha. Je|eli tak, nale- zespoBu. Pomocne mo|e by tak|e posiadanie urzdzenia do |y oceni czsto[ i gBboko[ oraz symetri oddechów wraz odsysania wraz z cewnikiem we wBa[ciwym rozmiarze oraz z ewentualn obecno[ci nieprawidBowych objawów, takich szpatuBki (lub laryngoskopu), co umo|liwi ocen jamy ustnej jak gasping (wolne, nieregularne oddechy) lub postkiwanie. i gardBa. Niespodziewane porody poza szpitalem czsto wy- magaj pomocy pogotowia, które powinno by przygotowa- Czsto[ pracy serca ne na tak ewentualno[. Najlepszym sposobem oceny czsto[ci pracy serca jest osBuchiwanie okolicy koniuszka za pomoc stetoskopu. Ba- danie ttna u podstawy ppowiny jest czsto skuteczne, ale Kontrola temperatury mo|e by mylce. Ttnienie ppowiny jest wiarygodnym ob- Nagie, mokre noworodki nie maj mo|liwo[ci utrzymania jawem tylko wówczas, gdy jego czsto[ jest wy|sza ni| 100 prawidBowej temperatury ciaBa w pomieszczeniu, w którym uderzeD na minut12. U dzieci wymagajcych resuscytacji temperatura jest komfortowa dla osób dorosBych. Noworod- i/lub cigBego wspomagania wentylacji dokBadna ocena cz- ki urodzone w zamartwicy s szczególnie nara|one na utra- sto[ci pracy serca mo|e by uzyskana za pomoc pulsoksy- t ciepBa5. Nara|enie noworodka na stres zwizany z nisk metru13. www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Resuscytacja noworodków bezpo[rednio po urodzeniu 213 Kolor skóry nowa, niedobór surfaktantu, wrodzone zapalenie pBuc, odma Kolor skóry jest niewiarygodnym sposobem oceny opBucnowa oraz wrodzona sinicza wada serca. oksygenacji14. Powinna ona by oceniana, je[li jest to mo|- liwe, za pomoc pulsoksymetrii. Zdrowy noworodek rodzi Resuscytacja noworodka po urodzeniu si siny, ale w cigu 30 sekund od rozpoczcia efektywnego oddychania, kolor skóry zmienia si na ró|owy. Sinica ob- Resuscytacj noworodka nale|y rozpocz, je[li w czasie oce- wodowa jest czsta i sama w sobie nie jest objawem niedo- ny stwierdzono brak regularnego i prawidBowego oddechu tlenienia. Utrzymujca si blado[ skóry pomimo wentylacji lub czsto[ pracy serca wynosi mniej ni| 100/min. Udro|- mo|e wskazywa na znaczn kwasic lub rzadziej hipowo- nienie dróg oddechowych i upowietrznienie pBuc zazwyczaj lemi. Pomimo |e kolor skóry jest sBabym wyznacznikiem okazuj si wystarczajce. Co wicej, bardziej zBo|one inter- natlenienia, nie mo|e zosta zignorowany: je[li u dziecka wencje bd daremne, dopóki te dwa pierwsze kroki nie zo- utrzymuje si sinica, nale|y oceni saturacj za pomoc pul- stan skutecznie wykonane. soksymetrii. Drogi oddechowe Napicie mi[niowe Dziecko powinno by poBo|one na plecach z gBow Bardzo wiotkie dziecko mo|e by nieprzytomne i praw- w pozycji neutralnej (ryc. 7.2). Koc lub rcznik o grubo[ci dopodobnie bdzie wymagaBo wspomagania wentylacji. 2 cm poBo|ony pod ramionami dziecka mo|e by pomocny w utrzymaniu gBowy we wBa[ciwej pozycji. U wiotkich dzie- Stymulacja przez dotyk ci zastosowanie rkoczynu wysunicia |uchwy lub zaBo|enie Osuszanie dziecka zwykle zapewnia wystarczajc sty- rurki ustno-gardBowej o wBa[ciwym rozmiarze mo|e pomóc mulacj do zainicjowania efektywnego oddychania. Nale|y w udro|nieniu dróg oddechowych. unika gwaBtowniejszych metod stymulacji. Je|eli noworo- Odsysanie nale|y zastosowa tylko wówczas, gdy drogi dek nie podejmie spontanicznego i wydolnego oddechu po oddechowe s niedro|ne. Niedro|no[ mo|e by spowodowa- krótkim okresie stymulacji, konieczne bdzie zastosowanie na gBównie przez smóBk, ale równie| przez skrzepy krwi, g- bardziej zaawansowanych czynno[ci. sty, lepki [luz lub maz pBodow wtedy, gdy smóBka nie jest obecna. Zbyt intensywne odsysanie gardBa mo|e jednak spo- Klasyfikacja oparta na ocenie wstpnej wodowa opóznienie w rozpoczciu samodzielnego oddycha- Na podstawie oceny wstpnej dziecko mo|e by zakwa- nia, by przyczyn skurczu krtani i wywoBa odruchow bra- lifikowane do jednej z trzech grup: dykardi poprzez stymulacj nerwu bBdnego15. Obecno[ g- 1. Wydolny oddech lub pBacz stej smóBki u urodzonego w zamartwicy dziecka jest jedynym PrawidBowe napicie mi[niowe wskazaniem do rozwa|enia natychmiastowego odsysania Czynno[ serca powy|ej 100/min. jamy ustno-gardBowej. Je[li wykonuje si odsysanie, najlepiej Dziecko to nie wymaga innych interwencji ni| osusze- robi to pod kontrol wzroku. Nale|y podBczy cewnik do nie, owinicie w ciepBy rcznik i, je[li to mo|liwe, przekaza- odsysania o rozmiarze 12 14 FG lub cewnik typu Yankauer nie matce. PoBo|one na skór matki i przykryte bdzie utrzy- do pró|ni, nie przekraczajc ci[nienia ssania 100 mm Hg. mywa ciepBo dziki bezpo[redniemu kontaktowi. Mo|e ono Oddychanie by przystawione do piersi. 2. Oddech niewydolny lub jego brak Po wstpnym zaopatrzeniu bezpo[rednio po porodzie, PrawidBowe lub obni|one napicie mi[niowe je[li próby samodzielnego oddychania s niewystarczaj- 7 Czynno[ serca poni|ej 100/min. ce lub nie wystpuj, priorytetem jest upowietrznienie pBuc Nale|y osuszy i okry dziecko. Stan tego noworod- (ryc. 7.3). U donoszonych noworodków nale|y rozpocz ka mo|e poprawi si po upowietrznieniu pBuc, ale je[li nie wentylacj powietrzem. Pierwszym wskaznikiem wBa[ciwej skutkuje to odpowiednim wzrostem czsto[ci pracy serca, wentylacji jest natychmiastowy wzrost czsto[ci pracy serca. mo|e wymaga uci[ni klatki piersiowej. Je[li czynno[ serca nie ulegnie poprawie, nale|y oceni ru- 3. Oddech niewydolny lub jego brak chy klatki piersiowej. Wiotkie Z woln lub niebadaln czynno[ci serca Czsto wystpujca blado[ sugerujca upo[ledzon perfuzj Nale|y osuszy i okry dziecko. Taki noworodek bdzie nastpnie wymagaB natychmiastowego zabezpieczenia dróg oddechowych, upowietrznienia pBuc oraz wentylacji. Po sku- tecznym wykonaniu tych procedur dziecko mo|e tak|e wy- maga uci[ni klatki piersiowej, mo|liwe jest podanie leków. Pozostaje nieliczna grupa dzieci, u których pomimo pra- widBowego oddychania i wBa[ciwej czynno[ci serca utrzymu- je si hipoksemia. Do tej grupy zalicza si noworodki z na- stpujcymi mo|liwymi zaburzeniami: przepuklina przepo- Ryc. 7.2. Noworodek  uBo|enie gBowy w pozycji neutralnej www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl 214 S. Richmond, J. Wyllie Ryc. 7.3. Wentylacja noworodka za pomoc maski Ryc. 7.4. Wentylacja i uci[nicia klatki piersiowej noworodka Podczas wykonywania ka|dego z piciu wstpnych wde- Najskuteczniejsza technika uciskania klatki piersiowej chów nale|y utrzymywa dodatnie ci[nienie przez 2 3 se- polega na umieszczeniu nad doln jedn trzeci mostka, tu| kundy. Pomo|e to w rozpr|eniu pBuc. Wikszo[ dzieci wy- poni|ej linii midzysutkowej, obok siebie dwóch kciuków. magajcych resuscytacji bezpo[rednio po urodzeniu reaguje PozostaBymi palcami obu dBoni nale|y obj klatk piersio- szybkim wzrostem czynno[ci serca w cigu 30-sekundowego w i podtrzymywa plecy dziecka (ryc. 7.4)16-19. Alternatyw- upowietrznienia pBuc. Je[li czynno[ serca wzrasta, ale dziec- nie miejsce uciskania klatki piersiowej mo|e by wyznaczone ko nadal nie oddycha wydolnie, nale|y kontynuowa wenty- poprzez identyfikacj wyrostka mieczykowatego i uBo|enie lacj z czsto[ci okoBo 30 oddechów na minut do czasu po- kciuków na mostku w odlegBo[ci równej szeroko[ci jednego jawienia si prawidBowego, spontanicznego oddechu. Na je- palca powy|ej tego punktu. Mostek powinien by uciskany den wdech nale|y przeznaczy okoBo jednej sekundy. na gBboko[ odpowiadajc okoBo jednej trzeciej wymiaru Dowodem na wBa[ciw wentylacj jest zwykle szybki przednio-tylnego klatki piersiowej, pozwalajc na jej relaksa- wzrost czsto[ci pracy serca lub utrzymywanie si jej na po- cj do wyj[ciowego ksztaBtu pomidzy uci[niciami20. ziomie powy|ej 100/min. Je[li dziecko nie zareaguje w ten Nale|y wykonywa te czynno[ci w stosunku trzech uci- sposób, najczstsz przyczyn jest niewBa[ciwe udro|nie- [ni do jednej wentylacji, d|c do uzyskania Bcznie oko- nie dróg oddechowych lub nieprawidBowa wentylacja. Na- Bo 120 czynno[ci na minut (tj. okoBo 90 uci[ni i 30 od- le|y poszukiwa biernych ruchów klatki piersiowej podczas dechów). Teoretycznie istniej korzy[ci z nieznacznego wy- prób wentylacji; ich obecno[ [wiadczy o wBa[ciwym upo- dBu|enia fazy relaksacji w stosunku do fazy uci[nicia21, wietrznieniu pBuc. Ich brak zwizany jest z niedostateczn aczkolwiek jako[ uci[ni i oddechów jest prawdopodobnie kontrol dro|no[ci dróg oddechowych i niewystarczajcym bardziej istotna ni| ich czsto[. 7 upowietrznieniem pBuc. Bez prawidBowego upowietrznienia Ocena czsto[ci pracy serca powinna zosta wykonana pBuc uciskanie klatki piersiowej bdzie nieskuteczne, dlatego po okoBo 30 sekundach, a nastpnie powtarzana co 30 se- niezbdne jest upowietrznienie pBuc przed przystpieniem kund. Gdy czsto[ pracy serca wzro[nie powy|ej 60 ude- do wspomagania ukBadu kr|enia. rzeD/min, nale|y przerwa uciskanie klatki piersiowej. Osoby przeszkolone mog zapewni dro|no[ dróg od- Leki dechowych poprzez intubacj dotchawicz, ale wymaga to praktyki i do[wiadczenia. Je[li nie posiada si tej umiejt- Rzadko istniej wskazania do podania leków podczas no[ci, a czsto[ pracy serca dziecka ulega obni|eniu, nale|y resuscytacji noworodka. Bradykardia wystpujca po poro- ponownie oceni dro|no[ dróg oddechowych i prowadzi dzie jest zwykle spowodowana niewystarczajcym rozpr|e- wentylacj, jednocze[nie wzywajc osob posiadajc umie- niem pBuc lub ci|k hipoksj, a najwa|niejszym sposobem jtno[ intubacji. jej leczenia jest zapewnienie wBa[ciwej wentylacji. Je[li jed- Nale|y kontynuowa wspomaganie wentylacji, dopóki nak czsto[ pracy serca utrzymuje si poni|ej 60 uderzeD/ dziecko nie rozpocznie regularnie i prawidBowo oddycha. min pomimo wBa[ciwej wentylacji i uciskania klatki piersio- wej, zasadne jest rozwa|enie podania leków. Najlepsz dro- Wspomaganie ukBadu kr|enia g podawania leków jest cewnik wprowadzony do |yBy p- Wspomaganie ukBadu kr|enia poprzez uciskanie klat- powinowej (ryc. 7.5). ki piersiowej jest skuteczne tylko wtedy, gdy wcze[niej uda- Adrenalina Bo si rozpr|y pBuca dziecka. Je|eli pomimo prawidBowej wentylacji czsto[ pracy serca pozostaje mniejsza ni| 60 Pomimo braku danych pochodzcych z obserwacji kli- uderzeD/min nale|y rozpocz uci[nicia klatki piersiowej. nicznych wydaje si uzasadnione stosowanie adrenaliny www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Resuscytacja noworodków bezpo[rednio po urodzeniu 215 Przerwanie resuscytacji Lokalne i narodowe komitety powinny okre[li wskaza- nia do przerwania resuscytacji. Je[li u noworodka po urodze- niu nie udaje si stwierdzi obecno[ci pracy serca i pozostaje ona niebadalna przez 10 minut, nale|y rozwa|y zaprzesta- nie resuscytacji. Decyzja o kontynuowaniu resuscytacji, gdy nie stwierdza si czynno[ci serca przez czas dBu|szy ni| 10 minut, czsto jest procesem zBo|onym, na który mog mie wpByw inne czynniki. Nale| do nich przypuszczalna etiolo- gia, czas trwania ci|y, potencjalna odwracalno[ stanu oraz wcze[niej wyra|ane przez rodziców pogldy dotyczce do- puszczalnego ryzyka upo[ledzenia/inwalidztwa dziecka. Ryc. 7.5. Ppowina noworodka z pokazanymi ttnicami i |yB W przypadkach gdy czsto[ pracy serca wynosi poni- |ej 60 uderzeD/min bezpo[rednio po urodzeniu i nie wzrasta w sytuacji, kiedy wBa[ciwa wentylacja i uciskanie klatki pier- po 10 lub 15 minutach nieprzerwanej i prawidBowo prowa- siowej nie spowodowaBy przyspieszenia czsto[ci pracy ser- dzonej resuscytacji, podjcie decyzji o zaprzestaniu resuscy- ca powy|ej 60 uderzeD/min. Je[li adrenalina jest stosowana, tacji jest mniej oczywiste. W tych sytuacjach dane dotyczce nale|y j poda do|ylnie w dawce 10 30 µg/kg tak szybko, wyników leczenia pacjentów s niewystarczajce, aby okre- jak to tylko mo|liwe. [li [cisBe wytyczne, czy zaprzesta lub kontynuowa resu- Nie zaleca si podawania tego leku dotchawiczo (zob. scytacj. ni|ej), ale je|eli wykorzystuje si t drog podania, wyso- Komunikacja z rodzicami ce prawdopodobnym jest, |e wymagane bd dawki 50 100 µg/kg. Brak jest danych dotyczcych bezpieczeDstwa i sku- Wa|ne jest, aby zespóB opiekujcy si noworodkiem in- teczno[ci tak wysokich dawek adrenaliny podawanych drog formowaB rodziców o stanie dziecka. W trakcie porodu na- dotchawicz. Nie nale|y podawa tak wysokich dawek adre- le|y stosowa rutynowe lokalne postpowanie i, je[li jest to naliny do|ylnie. mo|liwe, nale|y jak najszybciej przekaza dziecko matce. Je- |eli konieczna jest resuscytacja, rodzice powinni by poin- Wodorowglan formowani o rozpocztych zabiegach oraz celu ich wyko- Je[li pomimo prawidBowej wentylacji i uci[ni klatki nywania. piersiowej nie udaBo si przywróci spontanicznego i sku- Najlepiej, je|eli decyzja o przerwaniu resuscytacji zosta- tecznego rzutu serca, odwrócenie kwasicy w komórkach mi- nie podjta przy udziale do[wiadczonego personelu oddziaBu [nia sercowego mo|e poprawi funkcj miokardium i przy- pediatrycznego. Je[li to tylko mo|liwe, decyzja o podejmo- czyni si do powrotu spontanicznego kr|enia. Brak jest waniu resuscytacji u skrajnie niedojrzaBego wcze[niaka po- wystarczajcej ilo[ci danych, by zaleci rutynowe podawanie winna by podjta po bezpo[redniej konsultacji z rodzica- wodorowglanu w resuscytacji noworodków. Hiperosmolar- mi i do[wiadczonym personelem pediatrycznym i poBo|ni- no[ i generowanie dwutlenku wgla towarzyszce stosowa- czym. Je|eli trudno[ci zostaBy przewidziane wcze[niej (np. niu wodorowglanu sodu mog mie niekorzystny wpByw na w przypadku stwierdzenia ci|kiej wrodzonej malformacji czynno[ mi[nia sercowego i mózgu. Odradza si stosowa- pBodu), mo|liwe opcje postpowania i rokowanie powinny nie wodorowglanu sodu podczas krótkotrwaBej resuscytacji. by omówione przed rozpoczciem porodu z rodzicami, po- 7 Je|eli stosuje si ten lek w przypadku przedBu|ajcego si, Bo|nymi, poBo|nikami i osobami bdcymi przy porodzie23. niereagujcego na inne leczenie zatrzymania kr|enia, na- Nale|y dokBadnie prowadzi dokumentacj dotyczc prze- le|y wcze[niej zapewni wBa[ciw wentylacj i kr|enie po- prowadzonych rozmów i podjtych decyzji, gdy dotyczyBy przez wykonywanie RKO. Dawka 1 2 mmol/kg podawana sytuacji przed porodem w historii choroby matki oraz w do- do|ylnie w powolnym wstrzykniciu mo|e by zastosowana kumentacji dziecka po porodzie. pod warunkiem uzyskania adekwatnej wentylacji i perfuzji. Szczególne zagadnienia poruszone na 2010 PByny Consensus Conference on CPR Science Je|eli podejrzewa si u noworodka utrat krwi lub ob- serwuje si objawy wstrzsu (blada skóra, zBa perfuzja, sBabo wyczuwalne ttno), a dziecko nie reaguje wBa[ciwie na wy- Utrzymywanie prawidBowej temperatury ciaBa u wcze[niaków konane dotychczas zabiegi resuscytacyjne, nale|y rozwa|y podanie pBynów22. Sytuacja taka jest bardzo rzadka. W przy- U skrajnych wcze[niaków istnieje du|e prawdopodo- padku braku odpowiedniej krwi (tj. ubogoleukocytarnej, na- bieDstwo wystpienia hipotermii, pomimo starannego stoso- promienianej krwi grupy 0 Rh ujemny) w celu przywróce- wania tradycyjnych technik utrzymywania ciepBa (osuszenie, nia objto[ci wewntrznaczyniowej z wyboru nale|y stoso- owinicie oraz umieszczenie pod promiennikiem ciepBa)24. wa izotoniczne roztwory raczej krystaloidów ni| albumin. Kilka randomizowanych badaD oraz badania obserwacyjne Wstpny bolus powinien wynosi 10 ml/kg. Je[li przyniesie wskazuj, |e w porównaniu do tradycyjnych technik umiesz- skutek, mo|e wymaga powtórzenia w celu utrzymania osi- czenie wcze[niaka pod promiennikiem ciepBa, a nastpnie gnitej poprawy. owinicie go plastikow foli spo|ywcz bez osuszania zna- www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl 216 S. Richmond, J. Wyllie miennie poprawia temperatur mierzon podczas przyjmo- móc w redukcji liczby komórek, które zostan uszkodzone wania dziecka na oddziaB intensywnej terapii25-27. Przy zasto- w procesie beztlenowym. Jednak w przecigu ostatnich 30 sowaniu powy|szej techniki temperatura dziecka musi by lat rozpoznano  paradoks tlenowy  zwikszenie uszkodze- [ci[le monitorowana z powodu maBego (ale opisywanego) nia komórek i tkanek, wynikajce z ekspozycji na wysokie ryzyka wywoBania hipertermii28. Wszystkie procedury resu- st|enia tlenu uprzednio niedotlenionych tkanek. Zbadano scytacyjne, wBczajc intubacj, uci[nicia klatki piersiowej w tym procesie rol wolnych rodników, antyoksydantów i ich oraz zakBadanie dostpów donaczyniowych, mog by wy- powizanie z apoptoz i uszkodzeniem reperfuzyjnym, jak konywane z zachowaniem plastikowego okrycia. Urodzone równie| ustanowiono pojcie stresu oksydacyjnego. W [wie- znacznie przed terminem wcze[niaki lepiej utrzymuj tem- tle tej wiedzy coraz trudniej jest podtrzyma tez, |e ekspo- peratur ciaBa, je[li temperatura otoczenia w sali porodowej zycja na wysokie st|enia tlenu, nawet krótkotrwaBa, jest po- wynosi 26°C lub wicej8,9. zbawiona ryzyka. Ponadto randomizowane badania z udzia- U noworodków urodzonych przez gorczkujce matki Bem noworodków urodzonych w asfiksji dostarczaj silnych cz[ciej wystpuje okoBourodzeniowa depresja oddechowa, dowodów, |e przynajmniej na krótki okres, powietrze jest drgawki, wczesna [miertelno[ oraz pora|enie mózgowe28-30. równie skuteczne, je[li nie skuteczniejsze, ni| 100-procen- Badania na zwierztach wskazuj, |e hipertermia wystpuj- towy tlen39. ca podczas lub po epizodzie niedokrwienia wi|e si z pro- Istnieje wiele dowodów pochodzcych z badaD nad gresj uszkodzenia mózgu31,32. Nale|y unika hipertermii. zwierztami, jak i danych klinicznych, |e hiperoksemia sama w sobie uszkadza mózg i inne organy na poziomie komórko- SmóBka wym, zwBaszcza po epizodzie asfiksji. Badania nad zwierz- W przeszBo[ci sdzono, |e usuwanie smóBki z dróg odde- tami sugeruj, |e ryzyko jest najwiksze w przypadku nie- chowych u dzieci podczas porodu zredukuje czsto[ i ci|- dojrzaBego mózgu w okresie jego aktywnego rozwoju (od ko[ zespoBu aspiracji smóBki (Meconium Aspiration Syndrome poBowy okresu ci|y do 3. roku |ycia)40. To ryzyko uwzgld-  MAS). Jednak badania popierajce ten pogld byBy oparte nia szkodliwy wpByw na progenitorowe komórki gleju i mie- na porównaniu wyników leczenia dzieci, u których odsysa- linizacj41. no smóBk, z historyczn grup kontroln33,34. Ponadto inne PozostaBe kwestie dotycz obaw, |e opór naczyD pBuc- badania nie udowodniBy korzy[ci pByncych z takiej prak- nych mo|e utrzymywa si dBu|ej, je[li po porodzie do roz- tyki35,36. OgBoszone w 2000 roku wieloo[rodkowe randomi- pr|ania pBuc dziecka u|ywane bdzie powietrze, a nie tlen. zowane badanie z grup kontroln37 wykazaBo, |e rutyno- Jednak mimo i| dwa badania wykazaBy, |e opór pBucny mo|- wa, elektywna intubacja i odsysanie noworodków, które byBy na szybciej i w wikszym stopniu zredukowa u|ywajc tle- |ywotne po porodzie, nie redukowaBa czsto[ci wystpienia nu, a nie powietrza, nie mo|na zapomina o konsekwencjach MAS, a pózniejsze randomizowane badanie opublikowa- zwizanych z tym sposobem wentylacji. Nara|enie bezpo- ne w 2004 roku dowiodBo, |e odsysanie nosa i jamy ustnej [rednio po porodzie na wysokie st|enia tlenu skutkuje wy- takich dzieci jeszcze przed urodzeniem barków (odsysanie twarzaniem zwikszonej ilo[ci reaktywnych form tlenu, co [ródporodowe), jest równie| nieskuteczne38. U |ywotnych w rezultacie redukuje mo|liwo[ relaksacji naczyniowej tt- dzieci urodzonych z pBynu owodniowego zanieczyszczonego nic pBucnych noworodka w pózniejszym okresie. smóBk nie zaleca si ani odsysania [ródporodowego, ani ru- Istniej liczne dane dotyczce zastosowania oksymetrii tynowej intubacji z odsysaniem. Pozostaje pytanie, jak w ta- po porodzie. Stosujc technologi dostpn po 2000 roku, kiej sytuacji postpowa z noworodkami urodzonymi w za- wiarygodny odczyt mo|na uzyska w cigu dwóch minut po martwicy. Na podstawie badaD obserwacyjnych stwierdzono, urodzeniu u >90% dzieci urodzonych o czasie, u okoBo 80% 7 |e u tych noworodków wystpuje zwikszone ryzyko MAS, wcze[niaków oraz w 80 90% przypadków ewidentnie wy- ale brak jest randomizowanych badaD dotyczcych tej grupy magajcych resuscytacji42. U wydolnych, donoszonych no- pacjentów, oceniajcych wpByw intubacji z nastpowym od- worodków SaO2 wynosi podczas porodu na poziomie morza sysaniem na wyniki leczenia. ~60%43, a warto[ ta wzrasta do >90% w cigu 10 minut44. Rekomendacje: Poniewa| brak jest randomizowanych 25. percentyl wynosi okoBo 40% podczas porodu i wzrasta badaD z grupa kontroln, nie ma wystarczajcych dowodów, do ~80% w cigu 10 minut45. Warto[ci te s ni|sze u dzie- aby zaleca zmian dotychczasowej praktyki bezpo[redniego, ci urodzonych drog cicia cesarskiego46 oraz urodzonych na je[li jest to tylko mo|liwe do wykonania, odsysania jamy ust- du|ych wysoko[ciach47. U wcze[niaków czas do osigni- nej i gardBa oraz tchawicy u noworodków urodzonych w za- cia warto[ci >90% mo|e by dBu|szy45. Suplementacja tle- martwicy z pBynu owodniowego zanieczyszczonego smóB- nu zwikszaBa czsto[ pomiarów SaO2 >95%, nawet wtedy, k. Jednak|e, je[li podjto prób intubacji i si ona przedBu- gdy wprowadzono specjalny protokóB w celu obni|enia FiO2, |a lub jest nieskuteczna, nale|y zastosowa wentylacj przy jakkolwiek waga tych doniesieD jest ograniczona niewystar- u|yciu maski, szczególnie je[li utrzymuje si bradykardia. czajc moc badaD i szczególnymi protokoBami w nich za- stosowanymi48,49. Powietrze czy 100-procentowy tlen Rekomendacje: U donoszonych noworodków wyma- U noworodków, które wymagaj resuscytacji po poro- gajcych po porodzie resuscytacji z zastosowaniem wenty- dzie, kluczem do sukcesu jest szybkie uzyskanie wymiany lacji dodatnimi ci[nieniami najlepiej jest pocztkowo zasto- gazowej w pBucach, aby zastpi niewydoln wymian gazo- sowa powietrze, a nie 100-procentowy tlen. Je[li, pomimo w w Bo|ysku. W przeszBo[ci sdzono, |e dostarczanie wyso- skutecznej wentylacji, czsto[ pracy serca dziecka nie wzra- kich st|eD tlenu do tkanek zagro|onych hipoksj mo|e po- sta lub oksygenacja (oceniana, je|eli to mo|liwe, za pomoc www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Resuscytacja noworodków bezpo[rednio po urodzeniu 217 pulsoksymetrii) pozostaje niezadowalajca, nale|y zastoso- Rekomendacje: U noworodków, które nie wymagaj wa wy|sze st|enia tlenu. resuscytacji, zalecane jest opóznienie zaklemowania ppo- Poniewa| wiele wcze[niaków urodzonych przed 32. ty- winy przynajmniej o 1 minut. Podobne opóznienie powin- godniem ci|y nie osignie docelowych warto[ci przezskór- no by zastosowane u wcze[niaków podczas stabilizacji ich nej saturacji tlenem przy zastosowaniu powietrza, mo|na stanu. U dzieci wymagajcych resuscytacji priorytetem po- podawa mieszanin tlenu z powietrzem w sposób rozwa|- zostaje podjcie czynno[ci resuscytacyjnych. ny i najlepiej pod kontrol pulsoksymetrii. Powinno si uni- ka zarówno hiperoksemii, jak i hipoksemii. Je[li mieszani- Oddechy wstpne i wspomaganie wentylacji na tlenu z powietrzem nie jest dostpna, resuscytacj nale|y U donoszonych noworodków spontaniczne bdz wspo- rozpocz z u|yciem samego powietrza. magane wstpne wdechy wytwarzaj czynno[ciow pojem- no[ zalegajc (Functional Residual Capacity  FRC)53-59. Czas zaklemowania ppowiny Optymalne ci[nienie, czas inflacji oraz przepByw potrzeb- W badaniach z u|yciem kineradiografii (cine-radiogra- ne do osignicia odpowiedniej FRC nie zostaBy okre[lone. phic study) u dzieci podczas ich pierwszego oddechu po po- Zrednia warto[ wstpnego, wdechowego ci[nienia szczyto- rodzie zaobserwowano, |e je[li zakleszczenie ppowiny zo- wego w zakresie 30 40 cm H2O (nieokre[lony czas wdechu) staBo wykonane przed pierwszym oddechem, skutkowaBo pozwala zazwyczaj na skuteczn wentylacj nieprzytomnych to natychmiastowym zmniejszeniem rozmiaru serca pod- donoszonych noworodków54,56,57,59. Powszechnie stosowana czas kolejnych trzech lub czterech uderzeD. Nastpnie serce jest wentylacja wspomagana prowadzona z czsto[ci 30 60 zwikszaBo swoj objto[ niemal do rozmiarów serca pBodu. oddechów na minut, ale efektywno[ poszczególnych cz- Pocztkowe zmniejszenie rozmiaru serca mo|na interpre- sto[ci wentylacji nie byBa poddana ocenie. towa jako skutek wypeBnienia wBa[nie otwartego systemu Je[li monitorowana jest warto[ ci[nienia, mo|e si oka- naczyniowego pBuc podczas ich upowietrznienia, a nastpu- za skuteczne zastosowanie wstpnego ci[nienia wdechowe- jce pózniej zwikszenie rozmiaru serca jako konsekwencj go o warto[ci 20 cm H2O, ale u niektórych donoszonych powrotu krwi z pBuc do jam serca50. Brady i James zwróci- noworodków mo|e by konieczne zastosowanie ci[nienia li uwag na wystpowanie bradykardii najwyrazniej spowo- 30 40 cm H2O lub wy|szego. Je[li ci[nienie nie jest mo- dowanej zaklemowaniem ppowiny przed pierwszym odde- nitorowane lub tylko nieznacznie ograniczane przy u|yciu chem, zauwa|yli równie|, |e nie obserwowano jej u dzieci, nieposiadajcej regulacji zastawki nadmiarowej, nale|y sto- u których ppowin zakleszczono po zainicjowaniu i usta- sowa minimalne ci[nienia upowietrznienia wymagane do bilizowaniu oddychania51. W takim razie mo|na zada pyta- osignicia wzrostu czsto[ci pracy serca. Brak jest wystar- nie, czy wczesne zaklemowanie ppowiny u skrajnych wcze- czajcej ilo[ci danych pozwalajcych na sprecyzowanie zale- [niaków, u których zdolno[ upowietrznienia pBuc poprzez ceD dotyczcych optymalnego czasu wdechu. Podsumowu- wygenerowanie ujemnego ci[nienia wewntrz klatki piersio- jc powy|sze, nale|y stwierdzi, |e w celu szybkiego osig- wej jest ju| upo[ledzona, indukuje czy przedBu|a epizod bra- nicia wzrostu lub utrzymania czsto[ci pracy serca powy|ej dykardii, prowadzc tym samym do konieczno[ci podjcia 100/min nale|y prowadzi wspomagan wentylacj z cz- resuscytacji. sto[ci 30 60 oddechów na minut. Badania prowadzone w grupie donoszonych noworod- ków, u których pózno klemowano ppowin, wykazaBy po- Wspomaganie wentylacji u wcze[niaków praw dotyczc poziomu |elaza oraz wielu innych parame- Badania na zwierztach wskazuj, |e tu| po porodzie trów hematologicznych w cigu kolejnych 3 do 6 miesicy Batwo jest uszkodzi niedojrzaBe pBuca wdechami o du|ej ob- 7 |ycia. Ponadto wykazano tak|e czstsze stosowanie fotote- jto[ci60 oraz |e utrzymywanie dodatniego ci[nienia koDco- rapii w leczeniu |óBtaczki w tej grupie noworodków, jednak wo-wydechowego (Positive End Expiratory Pressure  PEEP) sposób wprowadzenia tej metody leczenia nie byB ani kon- natychmiast po urodzeniu chroni przed uszkodzeniem pBuc. trolowany, ani jasno okre[lony, ponadto fototerapia nie jest Zastosowanie PEEP wpBywa tak|e na popraw podatno[ci traktowana jako istotna konsekwencja wynikajca z modyfi- pBuc oraz wymiany gazowej61,62. kacji postpowania. Na podstawie badaD na zwierztach wykazano, |e za- Obserwacje dotyczce wcze[niaków jednoznacznie wy- równo nadmierne rozdcie, jak i powtarzane otwieranie i za- kazaBy popraw stabilno[ci stanu dzieci we wczesnym okre- padanie si pcherzyków pBucnych powoduj ich uszkodze- sie noworodkowym oraz zmniejszenie konieczno[ci przeta- nie. Ci[nienie wdechowe jest mierzone niedoskonaB metod, czania krwi w cigu nastpnych tygodni. Niektóre badania ograniczajc objto[ oddechow. Aby unikn nadmierne- sugeruj zmniejszenie czsto[ci wystpowania krwotoków go rozdcia pcherzyków, objto[ oddechow najlepiej by- [ródkomorowych, jak równie| rzadsze wystpowanie póz- Boby mierzy i ograniczy do 4 8 ml/kg, wykonujc to po nej sepsy52. Równie| w tej grupie pacjentów raportowano upowietrznieniu pBuc63. zwikszon czsto[ wystpowania |óBtaczki i potrzeb sto- Podczas wentylacji wcze[niaków nadmierne, bierne sowania fototerapii, ale brak jest doniesieD o czstszym wy- unoszenie si klatki piersiowej mo|e wskazywa na zbyt konywaniu transfuzji wymiennej. du|e objto[ci oddechowe i nale|y ich unika. Monitoro- Obserwacje dotyczce opóznionego klemowania ppo- wanie warto[ci ci[nienia mo|e pomóc w dostarczaniu odpo- winy nie opisuj tego efektu u dzieci, które bezsprzecznie wiedniej i staBej objto[ci wdechowej oraz pozwala na unika- wymagaBy resuscytacji zaraz po urodzeniu, poniewa| stano- nie wysokich ci[nieD. Je[li wymagana jest wentylacja dodat- wiBo to kryterium wykluczenia z badaD. nimi ci[nieniami, u wikszo[ci wcze[niaków odpowiednie www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl 218 S. Richmond, J. Wyllie Oznaczanie dwutlenku wgla podczas wentylacji jest pocztkowe ci[nienie wdechowe o warto[ci 20 25 cm przy u|yciu maski twarzowej lub LMA H2O64,65. Je[li nie udaje si uzyska natychmiastowego wzro- stu czsto[ci pracy serca lub ruchów klatki piersiowej, ko- Opisywane s przypadki zastosowania w maBej grupie nieczne mo|e by zastosowanie wy|szych ci[nieD. Je[li wy- wcze[niaków wentylowanych przy u|yciu maski twarzowej magana jest cigBa wentylacja dodatnim ci[nieniem, korzyst- kolorymetrycznych detektorów wydychanego dwutlenku ne mo|e by zastosowanie PEEP. Ponadto u spontanicznie wgla. Obserwacje te dotyczyBy dzieci na oddziale intensyw- oddychajcych wcze[niaków, u których podjto zabiegi resu- nej terapii75 oraz w sali porodowej76, a interwencja ta mo|e scytacyjne, utrzymanie staBego dodatniego ci[nienia w dro- by pomocna w rozpoznaniu niedro|no[ci dróg oddecho- gach oddechowych (Continuous Positive Airway Pressure  wych. Nie wykazano ani dodatkowych korzy[ci, ani ryzy- CPAP) mo|e by równie| korzystne65. ka zwizanego z u|yciem detektorów w zestawieniu z wyko- nywan ocen kliniczn bez ich u|ycia. Brak jest doniesieD Urzdzenia do wentylacji o stosowaniu detektorów wydychanego CO2 w poBczeniu Skuteczn wentylacj mo|na osign przy u|yciu wor- z innymi przyrzdami (np. zestawami donosowymi, maska- ka napeBnianego przepBywem gazów, worka samorozpr|al- mi krtaniowymi) podczas wentylacji dodatnimi ci[nieniami nego lub ukBadu T z mo|liwo[ci regulacji ci[nienia66-68. Za- na sali porodowej. stawki nadmiarowe w workach samorozpr|alnych s zale|- Potwierdzenie poBo|enia rurki dotchawiczej ne od przepBywu, a generowane ci[nienia mog przekracza warto[ci okre[lone przez producenta, je[li worek jest zbyt Podczas resuscytacji noworodka intubacja dotchawicza energicznie [ciskany69. Docelowe ci[nienie wdechowe oraz mo|e by rozwa|ana w kilku sytuacjach: dBugi czas wdechu Batwiej jest osign za pomoc ukBadu gdy wymagane jest odessanie w celu usunicia smóBki T ni| worków70, jakkolwiek nastpstwa kliniczne takiego lub innej przyczyny niedro|no[ci tchawicy; postpowania nie s jasne. Aby uzyska prawidBowe ci[nie- je[li wentylacja przy u|yciu maski i worka jest niesku- nie podczas wentylacji workiem napeBnianym przepBywaj- teczna lub si przedBu|a; cym gazem w porównaniu do worka samorozpr|alnego ko- kiedy wykonywane s uci[nicia klatki piersiowej; nieczne jest dBu|sze szkolenie personelu71. Urzdzenia takie w sytuacjach szczególnych (np. wrodzona przepuklina jak: worki samorozpr|alne, worki napeBniane przepBywaj- przeponowa lub masa urodzeniowa poni|ej 1000 g). cym gazem oraz ukBady T zostaBy zaprojektowane tak, aby Decyzja o u|yciu i czasie wykonania intubacji dotcha- regulowa lub ogranicza warto[ ci[nienia w drogach od- wiczej bdzie zale|aBa od umiejtno[ci i do[wiadczenia osób dechowych i mog one by stosowane do wentylacji nowo- prowadzcych resuscytacj. Odpowiednie dBugo[ci rurek in- rodków. tubacyjnych, w oparciu o wiek ci|owy, zostaBy przedstawio- ne w tabeli 7.177. Maski krtaniowe Umieszczenie rurki w tchawicy musi by ocenione wzro- Na podstawie wielu badaD przedstawiono, |e maski kowo podczas intubacji, nale|y równie| potwierdzi jej poBo- krtaniowe (Laryngeal Mask Airway  LMA) mog by sku- |enie. Po wykonaniu intubacji i podczas wentylacji przerywa- tecznie zastosowane podczas wentylacji noworodków o ma- nym dodatnim ci[nieniem natychmiastowy wzrost czsto[ci sie ciaBa powy|ej 2000 g, wieku powy|ej 33 tygodni ci|y, pracy serca jest dobrym wskaznikiem, |e rurka intubacyjna u których konieczna byBa resuscytacja po urodzeniu. Opisa- znajduje si w drzewie oskrzelowym lub tchawicy78. Detekcja ne zostaBy przypadki skutecznego u|ycia masek krtaniowych, wydychanego CO2 jest skutecznym sposobem potwierdzenia kiedy podjto nieudane próby intubacji, sporadycznie wyst- poBo|enia rurki u noworodków, wBczajc noworodki z bar- 7 powaBy sytuacje odwrotne. MaBo jest danych dotyczcych no- dzo nisk mas urodzeniow79-82. Badania neonatologiczne worodków mniej dojrzaBych lub o ni|szej masie ciaBa. sugeruj, |e potwierdza ona intubacj tchawicy u noworod- Rekomendacje: Podczas resuscytacji noworodków ków z zachowanym rzutem serca szybciej i dokBadniej ni| mo|na stosowa maski krtaniowe, szczególnie je|eli wen- wyBczna ocena kliniczna81-83. Brak obecno[ci CO2 w powie- tylacja przez mask twarzow jest nieskuteczna lub próba intubacji dotchawiczej si nie powiodBa lub nie jest mo|li- Tabela 7.1. DBugo[ci rurek dotchawiczych w zale|no[ci od wie- wa. Mask krtaniow mo|na rozwa|y jako alternatyw do ku ci|owego maski twarzowej podczas wentylacji dodatnimi ci[nieniami u noworodków o masie ciaBa powy|ej 2000 g lub urodzonych DBugo[ rurki e"34. tygodnia ci|y. Ograniczona jest liczba badaD, aby oce- Wiek ci|owy (tygodnie) w kciku ust (cm) ni zastosowanie masek krtaniowych u noworodków o masie urodzeniowej poni|ej 2000 g lub urodzonych przed 34. ty- 23 24 5,5 godniem ci|y. Mask krtaniow mo|na rozwa|y jako sto- 25 26 6,0 sowan w drugiej kolejno[ci alternatyw intubacji dotchawi- 27 29 6,5 czej w zabezpieczaniu dro|no[ci dróg oddechowych u no- 30 32 7,0 worodków wa|cych wicej ni| 2000 g lub urodzonych e"34. 33 34 7,5 tygodnia ci|y72-74. Zastosowanie maski krtaniowej nie zosta- 35 37 8,0 Bo poddane ocenie w przypadku obecno[ci smóBki w wodach 38 40 8,5 pBodowych, podczas uci[ni klatki piersiowej, jak równie| do 41 43 9,0 podawania dotchawiczego leków w nagBych sytuacjach. www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Resuscytacja noworodków bezpo[rednio po urodzeniu 219 trzu wydechowym zdecydowanie sugeruje intubacj przeBy- |e dawki dotchawicze w zakresie 50 100 µg/kg mog by ku79,81, ale odczyty faBszywie ujemne byBy raportowane pod- wymagane, aby osign ROSC92. czas zatrzymania kr|enia79 oraz u noworodków z bardzo Chocia| powszechnie sdzi si, |e adrenalina mo|e by nisk mas urodzeniow pomimo zastosowania modeli suge- podana szybciej drog dotchawicz ni| do|yln, |adne bada- rujcych skuteczno[ tej metody84. Trzeba wspomnie, |e no- nie kliniczne nie oceniaBo tej hipotezy. Dwa badania donosz worodki wymagajce intensywnej resuscytacji zostaBy z badaD o przypadkach zbyt wczesnego dotchawiczego podania ad- neonatologicznych wyBczone. Brak jest badaD porównaw- renaliny, zanim zaopatrzono wBa[ciwie dro|no[ dróg odde- czych, które zalecaByby jedn konkretn metod wykrywa- chowych i wentylacj85,86. Pojedyncza seria przypadków kli- nia wydychanego dwutlenku wgla w populacji noworodków. nicznych, opisujca wewntrzszpitalne zatrzymanie kr|enia Wyniki faBszywie dodatnie mog pojawi si przy zastosowa- u dzieci, sugeruje popraw prze|ywalno[ci w[ród niemowlt, niu urzdzeD kolorymetrycznych zanieczyszczonych adrena- które otrzymaBy pierwsz dawk adrenaliny drog dotcha- lin (epinefryn), surfaktantem lub atropin75. wicz, jakkolwiek nie podano w badaniu czasu do podania Brak lub sBaby przepByw krwi w pBucach oraz niedro|- pierwszej dawki adrenaliny drog dotchawicz i do|yln93. no[ tchawicy mog uniemo|liwi detekcj wydychane- Pediatryczne94,95 i neonatologiczne96 badania na mode- go CO2 pomimo prawidBowego poBo|enia rurki. PoBo|enie lach zwierzcych nie wykazaBy korzy[ci, a trend w kierunku rurki dotchawiczej jest prawidBowo identyfikowane prawie obni|enia prze|ywalno[ci i gorszego stanu neurologiczne- u wszystkich pacjentów, którzy nie s w stanie zatrzymania go po zastosowaniu podczas resuscytacji du|ych do|ylnych kr|enia80, jakkolwiek u noworodków w stanie krytycznym dawek adrenaliny (100 µg/kg). Pozostaje to w sprzeczno- ze sBabym rzutem serca niemo|no[ wykrycia wydychanego [ci z opisan pojedyncz pediatryczn seri przypadków kli- CO2, mimo prawidBowego poBo|enia rurki, mo|e prowadzi nicznych porównan do historycznej grupy kontrolnej, która do niepotrzebnej ekstubacji. Do innych wskazników klinicz- wskazywaBa, |e zastosowanie wysokich do|ylnych dawek ad- nych prawidBowego poBo|enia rurki dotchawiczej zalicza si renaliny (100 µg/kg) znaczco zwikszaBo szanse na ROSC. obecno[ pary wodnej w rurce intubacyjnej podczas wyde- Cho metaanaliza piciu klinicznych badaD z udziaBem osób chu oraz obecno[ lub brak ruchów klatki piersiowej, przy dorosBych wskazuje zwikszone szanse na ROSC po zasto- czym u noworodków nie zostaBy one poddane systematycz- sowaniu du|ych wysokich dawek adrenaliny, to nie dowodzi nej ocenie. wy|szej prze|ywalno[ci do momentu wypisu ze szpitala97. Rekomendacje: Detekcja wydychanego dwutlenku w- Rekomendacje: Je[li podaje si adrenalin, nale|y jak gla poBczona z kliniczn ocen jest polecana jako najbar- najszybciej poda do|ylnie dawk 10 30 µg/kg. Wy|sze do- dziej wiarygodna metoda potwierdzenia poBo|enia rurki |ylne dawki adrenaliny mog by szkodliwe i nie nale|y ich w tchawicy u noworodków z zachowanym spontanicznym stosowa. Je|eli droga do|ylna nie jest dostpna, uzasadnio- kr|eniem. ne mo|e by wykorzystanie drogi dotchawiczej. Je[li adrena- lina podawana jest dotchawiczo, prawdopodobnie konieczne Droga podania i dawka adrenaliny (epinefryny) bdzie zastosowanie wikszych dawek (50 100 µg/kg), aby Mimo powszechnego stosowania adrenaliny podczas uzyska efekt podobny do do|ylnej dawki 10 µg/kg. resuscytacji, |adne badania kliniczne z grup kontroln, któ- Opieka poresuscytacyjna rej podawano placebo, nie oceniBy jej skuteczno[ci, ani te| nie zdefiniowaBy idealnej dawki i drogi jej podania. Stan noworodków, które wymagaBy resuscytacji, mo|e Neonatologiczne serie przypadków klinicznych lub ulec pózniejszemu pogorszeniu. Po zabezpieczeniu wBa[ci- opisy przypadków85,86 wskazuj, |e zastosowanie adrenali- wej wentylacji i stabilizacji ukBadu kr|enia noworodek po- 7 ny drog dotchawicz w szerokim zakresie dawek (3 250 winien pozosta na oddziale lub by przeniesiony na oddziaB, µg/kg) mo|e by zwizane z powrotem spontanicznego kr- gdzie mo|liwe bdzie jego [cisBe monitorowanie, jak równie| |enia (Return of Spontaneous Circulation  ROSC) lub ze wdro|ona zostanie odpowiednia opieka ukierunkowana na zwikszeniem czsto[ci pracy serca. Wyniki opisanych se- przewidywanie ewentualnych powikBaD. rii przypadków klinicznych s ograniczone przez niespójne Glukoza standardy podawania adrenaliny, a tak|e z powodu zaburzeD zwizanych zarówno z wyborem, jak i sposobem raportowa- W badaniach prowadzonych na zwierzcych modelach nia danych. neonatologicznych dotyczcych asfiksji i resuscytacji wyst- Jedna dobrze udokumentowana seria przypadków kli- pujca hipoglikemia wizaBa si z niekorzystnym wynikiem nicznych wskazuje, |e adrenalina podana dotchawiczo (10 neurologicznym98. U zwierzcych noworodków, u których µg/kg) jest raczej mniej efektywna ni| ta sama dawka poda- wystpiBa hipoglikemia w trakcie udaru anoksemicznego na do|ylnie87. Pozostaje to zgodne z dowodami ekstrapolo- lub hipoksemiczno-ischemicznego, zaobserwowano wik- wanymi z badaD na neonatologicznych modelach zwierz- sze obszary zawaBu mózgu i/lub zmniejszon prze|ywalno[ cych wskazujcymi, |e wy|sze dawki adrenaliny (50 100 µg/ w porównaniu z grup kontroln99,100. Jedno badanie kli- kg) mog by konieczne, gdy podawane s drog dotchawi- niczne wykazaBo zwizek hipoglikemii z gorszym wynikiem cz, aby osign to samo st|enie adrenaliny we krwi i od- neurologicznym po asfiksji wystpujcej przy urodzeniu101. powiedz hemodynamiczn jak po podaniu do|ylnym88,89. Zarówno u dorosBych, jak i u dzieci oraz noworodków ze Prace dotyczce dorosBych modeli zwierzcych wykazaBy, |e skrajnie nisk urodzeniow mas ciaBa, objtych intensywn po podaniu dotchawiczym st|enie adrenaliny we krwi jest terapi, hiperglikemia wi|e si z gorszymi wynikami lecze- znamiennie ni|sze w porównaniu z drog do|yln90,91 oraz nia102-104. Jednak u pacjentów pediatrycznych, po incydencie www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl 220 S. Richmond, J. Wyllie hipoksemiczno-ischemicznym, hiperglikemia nie wydaje si noworodków117. Opinie o przewadze korzy[ci lub skutków szkodliwa105, co jest potwierdzeniem doniesieD z badaD nad negatywnych wynikajcych ze stosowania agresywnej terapii zwierztami106, z których cz[ sugeruje jej dziaBanie protek- u takich dzieci s zró|nicowane w[ród rodziców, pracowni- cyjne107. Na podstawie dostpnych dowodów nie mo|na jed- ków ochrony zdrowia oraz towarzystw zapewniajcych ten nak okre[li zakresu st|enia glukozy we krwi, który wi- rodzaj opieki118,119. |e si z najmniejszym uszkodzeniem mózgu po asfiksji i re- Niepodejmowanie resuscytacji suscytacji. U noworodków wymagajcych zaawansowanych zabiegów resuscytacyjnych powinno si monitorowa glike- Mo|liwe jest zidentyfikowanie czynników zwizanych mi i leczy tak, aby utrzyma poziom glukozy w zakresie z wysok [miertelno[ci i zBym wynikiem leczenia, co po- warto[ci prawidBowych. zwala uzna za zasadne rozwa|enie niepodejmowania resu- scytacji, szczególnie je[li istniaBa mo|liwo[ wcze[niejszego Indukowana hipotermia omówienia tego z rodzicami24,120,121. Kilka wieloo[rodkowych, randomizowanych badaD Zasadniczym celem jest spójne i skoordynowane podej[cie z grup kontroln, dotyczcych indukowanej hipotermii zespoBu poBo|ników i neonatologów oraz rodziców do ka|de- (33,5 34,5°C) u noworodków urodzonych po 36. tygodniu go indywidualnego przypadku23. Wstrzymanie podejmowania ci|y, u których doszBo do umiarkowanej lub ci|kiej z en- resuscytacji czy te| przerywanie leczenia podtrzymujcego |y- cefalopatii hipoksemiczno-ischemicznej, wykazaBy, i| schBa- cie podczas lub po resuscytacji wiele osób postrzega jako etycz- dzanie powoduje znamienn redukcj umieralno[ci i upo- nie równoznaczne. Klinicy[ci nie powinni mie wtpliwo[ci co [ledzenia neurologicznego ocenianego w wieku 18 miesi- do zaprzestania leczenia, gdy prze|ycie jest maBo prawdopo- cy108-111. Zarówno schBadzanie systemowe, jak i selektywne dobne. Poni|sze wytyczne musz by interpretowane w kon- schBadzanie gBowy daBo podobne rezultaty109-113. Umiarko- tek[cie aktualnych lokalnych uwarunkowaD. wana hipotermia mo|e wiza si z bradykardi i wzrostem Resuscytacja nie jest wskazana, je[li wiek ci|owy, masa ci[nienia ttniczego krwi, które zwykle nie wymagaj lecze- urodzeniowa i/lub wady wrodzone u noworodka s zwi- nia, ale gwaBtowny wzrost temperatury ciaBa mo|e spowodo- zane z prawie pewnym wystpieniem wczesnego zgonu wa hipotensj114. GBboka hipotermia (temperatura gBbo- lub nieakceptowanie wysok chorobowo[ci w[ród tych ka mniejsza ni| 33°C) mo|e powodowa zaburzenia rytmu nielicznych noworodków, które prze|yBy122. PrzykBady serca, krwawienie, zakrzepic oraz seps, ale jak dotd bada- z opublikowanych prac obejmuj: skrajne wcze[niactwo nia nie opisywaBy |adnego z tych powikBaD w[ród noworod- (wiek ci|owy poni|ej 23. tygodnia ci|y i/lub masa uro- ków leczonych umiarkowan hipotermi109,115. dzeniowa poni|ej 400 g), anomalie takie, jak bezmózgo- Donoszone noworodki lub urodzone blisko terminu, wie i potwierdzona trisomia chromosomu 13 lub 18. z rozwijajc si umiarkowan do ci|kiej encefalolopati Resuscytacja jest prawie zawsze wskazana w sytuacjach hipoksemiczno-ischemiczn, powinny, je[li to mo|liwe, by zwizanych ze spodziewan wysok prze|ywalno[ci objte terapeutyczn hipotermi. Zarówno schBadzanie ca- i akceptowaln chorobowo[ci. Do tej grupy zasadni- Bego ciaBa, jak równie| selektywne schBadzanie gBowy s wBa- czo zalicza si dzieci urodzone w 25. tygodniu ci|y lub [ciwymi strategiami. SchBadzanie powinno by inicjowane pózniej (chyba, |e istniej dowody na obecno[ zabu- i prowadzone na podstawie jasno zdefiniowanych protoko- rzonego dobrostanu pBodu, takie jak infekcja wewntrz- Bów, na oddziale intensywnej opieki neonatologicznej oraz maciczna lub hipoksja  ischemia) oraz wikszo[ wad z mo|liwo[ci prowadzenia opieki multidyscyplinarnej. Le- wrodzonych. czenie powinno si odbywa zgodnie z protokoBami u|y- W przypadkach zwizanych z niepewnym prognozo- 7 wanymi w randomizowanych badaniach klinicznych (tzn. waniem, gdy prze|ywalno[ jest graniczna i chorobo- powinno by rozpoczte w cigu 6 godzin od urodzenia, wo[ stosunkowo wysoka oraz przewidywane s du|e kontynuowane przez 72 godziny od momentu urodzenia, obci|enia u dziecka, powinno si poprze pragnienia a ogrzewanie powinno trwa co najmniej 4 godziny). Dane rodziców dotyczce decyzji o resuscytacji. z badaD nad zwierztami wskazuj, i| skuteczno[ schBadza- Zaprzestanie wysiBków resuscytacyjnych nia ma silny zwizek z jego wczesnym rozpoczciem. Na podstawie badaD dotyczcych noworodków nie ma dowo- Dane dotyczce noworodków urodzonych bez oznak dów, |e schBadzanie noworodków jest skuteczne, je[li roz- |ycia, u których stan ten utrzymywaB si przez 10 minut lub pocznie si je po upBywie 6 godzin od momentu urodzenia. dBu|ej, wskazuj na wysok [miertelno[ lub ci|kie upo[le- Nale|y zwraca szczególn uwag na znane efekty uboczne dzenie neurologiczne123,124. W sytuacji gdy u noworodka pra- hipotermii  trombocytopeni i hipotensj. Wszystkie no- ca serca pozostaje niewykrywalna po urodzeniu i stan ten worodki, u których zastosowano t metod leczenia, powin- utrzymuje si przez 10 minut, zasadne wydaje si rozwa|e- ny by objte pózniejsz okresow kontrol. nie zaprzestania resuscytacji. Decyzja o kontynuowaniu re- suscytacji, kiedy nie stwierdza si czynno[ci serca przez czas Niepodejmowanie i zaprzestanie resuscytacji dBu|szy ni| 10 minut, czsto jest procesem zBo|onym, na Zmiertelno[ i chorobowo[ noworodków ró|ni si który mog mie wpByw inne czynniki. Nale| do nich przy- w zale|no[ci od regionu oraz dostpno[ci [rodków116. Ba- puszczalna etiologia zatrzymania kr|enia, czas trwania ci- dania socjologiczne wskazuj, i| rodzice pragn peBni wik- |y, potencjalna odwracalno[ stanu oraz wcze[niej wyra|a- sz rol w podejmowaniu decyzji dotyczcych resuscytacji ne przez rodziców pogldy dotyczce dopuszczalnego ryzy- czy kontynuowania podtrzymywania |ycia u ci|ko chorych ka upo[ledzenia/inwalidztwa dziecka. www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Resuscytacja noworodków bezpo[rednio po urodzeniu 221 29. Lieberman E, Eichenwald E, Mathur G, Richardson D, Heffner L, Cohen A. Intra- W przypadkach gdy czsto[ pracy serca po urodzeniu partum fever and unexplained seizures in term infants. Pediatrics 2000;106:983 8. wynosi poni|ej 60 uderzeD na minut i nie wzrasta po 10 lub 30. Grether JK, Nelson KB. Maternal infection and cerebral palsy in infants of nor- mal birth weight. JAMA 1997;278:207 11. 15 minutach, podjcie decyzji o zaprzestaniu resuscytacji jest 31. Coimbra C, Boris-Moller F, Drake M, Wieloch T. Diminished neuronal damage mniej oczywiste. W tych sytuacjach niemo|liwe jest okre[le- in the rat brain by late treatment with the antipyretic drug dipyrone or cooling nie [cisBych wytycznych dotyczcych postpowania. following cerebral ischemia. Acta Neuropathol 1996;92:447 53. 32. Dietrich WD, Alonso O, Halley M, Busto R. Delayed posttraumatic brain hyper- thermia worsens outcome after fluid percussion brain injury: a light and electron microscopic study in rats. Neurosurgery 1996;38:533 41, discussion 41. 33. Carson BS, Losey RW, Bowes Jr WA, Simmons MA. Combined obstetric and Bibliografia pediatric approach to prevent meconium aspiration syndrome. Am J Obstet Gy- necol 1976;126:712 5. 1. Wyllie J, Perlman JM, Kattwinkel J, et al. 2010 International Consensus on Car- 34. Ting P, Brady JP. Tracheal suction in meconium aspiration. Am J Obstet Gyne- col 1975;122:767 71. diopulmonary Resuscitation and Emergency Cardiovascular Care Science with 35. Falciglia HS, Henderschott C, Potter P, Helmchen R. Does DeLee suction at Treatment Recommendations. Part 11. Neonatal resuscitation. Resuscitation; the perineum prevent meconium aspiration syndrome? Am J Obstet Gynecol 2010;81(Suppl. 1):e260 87. 2. Perlman JM, Wyllie J, Kattwinkel J, et al. 2010 International Consensus on Cardio- 1992;167:1243 9. pulmonary Resuscitation and Emergency Cardiovascular Care Science with Treat- 36. Wiswell TE, Tuggle JM, Turner BS. Meconium aspiration syndrome: have we made a difference? Pediatrics 1990;85:715 21. ment Recommendations. Part 11. Neonatal resuscitation. Circulation; in press. 37. Wiswell TE, Gannon CM, Jacob J, et al. Delivery room management of the ap- 3. Biarent D, Bingham R, Richmond S, et al. European Resuscitation Council Guidelines for Resuscitation 2005. Section 6. Paediatric life support. Resuscita- parently vigorous meconium-stained neonate: results of the multicenter, interna- tional collaborative trial. Pediatrics 2000;105:1 7. tion 2005;67(Suppl. 1):S97 133. 4. Palme-Kilander C. Methods of resuscitation in low-Apgar-score newborn in- 38. Vain NE, Szyld EG, Prudent LM, Wiswell TE, Aguilar AM, Vivas NI. Oro- pharyngeal and nasopharyngeal suctioning of meconium-stained neonates be- fants  a national survey. Acta Paediatr 1992;81:739 44. 5. Dahm LS, James LS. Newborn temperature and calculated heat loss in the deliv- fore delivery of their shoulders: multicentre, randomised controlled trial. Lancet 2004;364:597 602. ery room. Pediatrics 1972;49:504 13. 39. Davis PG, Tan A, O Donnell CP, Schulze A. Resuscitation of newborn in- 6. Stephenson J, Du JTKO. The effect if cooling on blood gas tensions in newborn fants with 100% oxygen or air: a systematic review and meta-analysis. Lancet infants. J Pediatr 1970;76:848 52. 7. Gandy GM, Adamsons Jr K, Cunningham N, Silverman WA, James LS. Ther- 2004;364:1329 33. 40. Felderhoff-Mueser U, Bittigau P, Sifringer M, et al. Oxygen causes cell death in mal environment and acid-base homeostasis in human infants during the first the developing brain. Neurobiol Dis 2004;17:273 82. few hours of life. J Clin Invest 1964;43:751 8. 41. Koch JD, Miles DK, Gilley JA, Yang CP, Kernie SG. Brief exposure to hyperoxia 8. Kent AL, Williams J. Increasing ambient operating theatre temperature and depletes the glial progenitor pool and impairs functional recovery after hypoxic wrapping in polyethylene improves admission temperature in premature infants. ischemic brain injury. J Cereb Blood Flow Metab 2008;28: 1294 306. J Paediatr Child Health 2008;44:325 31. 42. O Donnell CP, Kamlin CO, Davis PG, Morley CJ. Feasibility of and delay in ob- 9. Knobel RB, Wimmer Jr JE, Holbert D. Heat loss prevention for preterm infants taining pulse oximetry during neonatal resuscitation. J Pediatr 2005;147: 698 9. in the delivery room. J Perinatol 2005;25:304 8. 43. Dildy GA, van den Berg PP, Katz M, et al. Intrapartum fetal pulse oximetry: fe- 10. Apgar V. A proposal for a new method of evaluation of the newborn infant. Curr tal oxygen saturation trends during labor and relation to delivery outcome. Am J Res Anesth Analg 1953;32. Obstet Gynecol 1994;171:679 84. 11. Chamberlain G, Banks J. Assessment of the Apgar score. Lancet 1974;2:1225 8. 12. Owen CJ, Wyllie JP. Determination of heart rate in the baby at birth. Resuscita- 44. Mariani G, Dik PB, Ezquer A, et al. Pre-ductal and post-ductal O2 saturation in healthy term neonates after birth. J Pediatr 2007;150:418 21. tion 2004;60:213 7. 45. Dawson JA, Kamlin CO, Vento M, et al. Defining the reference range for oxygen 13. Kamlin CO, Dawson JA, O Donnell CP, et al. Accuracy of pulse oximetry saturation for infants after birth. Pediatrics 2010;125:e1340 7. measurement of heart rate of newborn infants in the delivery room. J Pediatr 46. Rabi Y, Yee W, Chen SY, Singhal N. Oxygen saturation trends immediately after 2008;152:756 60. birth. J Pediatr 2006;148:590 4. 14. O Donnell CP, Kamlin CO, Davis PG, Carlin JB, Morley CJ. Clinical assessment 47. Gonzales GF, Salirrosas A. Arterial oxygen saturation in healthy newborns de- of infant colour at delivery. Arch Dis Child Fetal Neonatal Ed 2007;92:F465 7. 15. Cordero Jr L, Hon EH. Neonatal bradycardia following nasopharyngeal stimula- livered at term in Cerro de Pasco (4340 m) and Lima (150 m). Reprod Biol En- docrinol 2005;3:46. tion. J Pediatr 1971;78:441 7. 48. Escrig R, Arruza L, Izquierdo I, et al. Achievement of targeted saturation values 16. Houri PK, Frank LR, Menegazzi JJ, Taylor R. A randomized, controlled trial of in extremely low gestational age neonates resuscitated with low or high oxygen two-thumb vs two-finger chest compression in a swine infant model of cardiac concentrations: a prospective, randomized trial. Pediatrics 2008;121:875 81. arrest [see comment]. Prehosp Emerg Care 1997;1:65 7. 49. Wang CL, Anderson C, Leone TA, Rich W, Govindaswami B, Finer NN. Re- 17. David R. Closed chest cardiac massage in the newborn infant. Pediatrics suscitation of preterm neonates by using room air or 100% oxygen. Pediatrics 1988;81:552 4. 18. Menegazzi JJ, Auble TE, Nicklas KA, Hosack GM, Rack L, Goode JS. Two- 2008;121:1083 9. 50. Peltonen T. Placental transfusion  advantage an disadvantage. Eur J Pediatr thumb versus two-finger chest compression during CRP in a swine infant model 7 1981;137:141 6. of cardiac arrest. Ann Emerg Med 1993;22:240 3. 51. Brady JP, James LS. Heart rate changes in the fetus and newborn infant dur- 19. Thaler MM, Stobie GH. An improved technique of external caridac compression ing labor, delivery, and the immediate neonatal period. Am J Obstet Gynecol in infants and young children. N Engl J Med 1963;269:606 10. 1962;84:1 12. 20. Meyer A, Nadkarni V, Pollock A, et al. Evaluation of the Neonatal Resuscitation Program s recommended chest compression depth using computerized tomogra- 52. Mercer JS, Vohr BR, McGrath MM, Padbury JF, Wallach M, Oh W. Delayed cord clamping in very preterm infants reduces the incidence of intraventricu- phy imaging. Resuscitation 2010;81:544 8. 21. Dean JM, Koehler RC, Schleien CL, et al. Improved blood flow during pro- lar hemorrhage and late-onset sepsis: a randomized, controlled trial. Pediatrics longed cardiopulmonary resuscitation with 30% duty cycle in infant pigs. Circu- 2006;117:1235 42. 53. Vyas H, Milner AD, Hopkin IE, Boon AW. Physiologic responses to prolonged lation 1991;84:896 904. 22. Wyckoff MH, Perlman JM, Laptook AR. Use of volume expansion during de- and slow-rise inflation in the resuscitation of the asphyxiated newborn infant. J Pediatr 1981;99:635 9. livery room resuscitation in near-term and term infants. Pediatrics 2005;115: 54. Mortola JP, Fisher JT, Smith JB, Fox GS, Weeks S, Willis D. Onset of respiration in 950 5. 23. Nuffleld Council on Bioethics. Critical care decisions in fetal and neonatal medi- infants delivered by cesarean section. J Appl Physiol 1982;52:716 24. 55. Hull D. Lung expansion and ventilation during resuscitation of asphyxiated cine: ethical issues. ISBN 1 904384 14 2006. newborn infants. J Pediatr 1969;75:47 58. 24. Costeloe K, Hennessy E, Gibson AT, Marlow N, Wilkinson AR. The EPICure 56. Upton CJ, Milner AD. Endotracheal resuscitation of neonates using a rebreath- study: outcomes to discharge from hospital for infants born at the threshold of ing bag. Arch Dis Child 1991;66:39 42. viability. Pediatrics 2000;106:659 71. 25. Vohra S, Frent G, Campbell V, Abbott M, Whyte R. Effect of polyethylene oc- 57. Vyas H, Milner AD, Hopkins IE. Intrathoracic pressure and volume changes during the spontaneous onset of respiration in babies born by cesarean section clusive skin wrapping on heat loss in very low birth weight infants at delivery: a and by vaginal delivery. J Pediatr 1981;99:787 91. randomized trial. J Pediatr 1999;134:547 51. 26. Lenclen R, Mazraani M, Jugie M, et al. Use of a polyethylene bag: a way to im- 58. Vyas H, Field D, Milner AD, Hopkin IE. Determinants of the first inspiratory vol- ume and functional residual capacity at birth. Pediatr Pulmonol 1986;2:189 93. prove the thermal environment of the premature newborn at the delivery room. 59. Boon AW, Milner AD, Hopkin IE. Lung expansion, tidal exchange, and forma- Arch Pediatr 2002;9:238 44. tion of the functional residual capacity during resuscitation of asphyxiated neo- 27. Bjorklund LJ, Hellstrom-Westas L. Reducing heat loss at birth in very preterm nates. J Pediatr 1979;95:1031 6. infants. J Pediatr 2000;137:739 40. 60. Ingimarsson J, Bjorklund LJ, Curstedt T, et al. Incomplete protection by prophy- 28. Vohra S, Roberts RS, Zhang B, Janes M, Schmidt B. Heat Loss Prevention (HeLP) in the delivery room: a randomized controlled trial of polyethylene oc- lactic surfactant against the adverse effects of large lung inflations at birth in im- mature lambs. Intensive Care Med 2004;30:1446 53. clusive skin wrapping in very preterm infants. J Pediatr 2004;145:750 3. www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl 222 S. Richmond, J. Wyllie 61. Nilsson R, Grossmann G, Robertson B. Bronchiolar epithelial lesions induced 93. Guay J, Lortie L. An evaluation of pediatric in-hospital advanced life support in- in the premature rabbit neonate by short periods of artificial ventilation. Acta terventions using the pediatric Utstein guidelines: a review of 203 cardiorespira- Pathol Microbiol Scand 1980;88:359 67. tory arrests. Can J Anaesth 2004;51:373 8. 62. Probyn ME, Hooper SB, Dargaville PA, et al. Positive end expiratory pressure 94. Perondi MB, Reis AG, Paiva EF, Nadkarni VM, Berg RA. A comparison of during resuscitation of premature lambs rapidly improves blood gases without high-dose and standard-dose epinephrine in children with cardiac arrest. N Engl adversely affecting arterial pressure. Pediatr Res 2004;56:198 204. J Med 2004;350:1722 30. 63. Schmolzer GM, Kamlin OF, Dawson JA, Davis PG, Morley CJ. Respirato- 95. Patterson MD, Boenning DA, Klein BL, et al. The use of high-dose epinephrine ry monitoring of neonatal resuscitation. Arch Dis Child Fetal Neonatal Ed for patients with out-of-hospital cardiopulmonary arrest refractory to prehospi- 2010;95:F295 303. tal interventions. Pediatr Emerg Care 2005;21:227 37. 64. Hird MF, Greenough A, Gamsu HR. Inflating pressures for effective resuscita- 96. Berg RA, Otto CW, Kern KB, et al. A randomized, blinded trial of high-dose tion of preterm infants. Early Hum Dev 1991;26:69 72. epinephrine versus standard-dose epinephrine in a swine model of pediatric as- 65. Lindner W, Vossbeck S, Hummler H, Pohlandt F. Delivery room management phyxial cardiac arrest. Crit Care Med 1996;24:1695 700. of extremely low birth weight infants: spontaneous breathing or intubation? Pe- 97. Vandycke C, Martens P. High dose versus standard dose epinephrine in cardiac diatrics 1999;103:961 7. arrest  a meta-analysis. Resuscitation 2000;45:161 6. 66. Allwood AC, Madar RJ, Baumer JH, Readdy L, Wright D. Changes in resusci- 98. Brambrink AM, Ichord RN, Martin LJ, Koehler RC, Traystman RJ. Poor out- tation practice at birth. Arch Dis Child Fetal Neonatal Ed 2003;88:F375 9. come after hypoxia-ischemia in newborns is associated with physiological abnor- 67. Cole AF, Rolbin SH, Hew EM, Pynn S. An improved ventilator system for de- malities during early recovery. Possible relevance to secondary brain injury after livery-room management of the newborn. Anesthesiology 1979;51:356 8. head trauma in infants. Exp Toxicol Pathol 1999;51:151 62. 68. Hoskyns EW, Milner AD, Hopkin IE. A simple method of face mask resuscita- 99. Vannucci RC, Vannucci SJ. Cerebral carbohydrate metabolism during hypogly- tion at birth. Arch Dis Child 1987;62:376 8. cemia and anoxia in newborn rats. Ann Neurol 1978;4:73 9. 69. Ganga-Zandzou PS, Diependaele JF, Storme L, et al. Is Ambu ventilation of new- 100. Yager JY, Heitjan DF, Towfighi J, Vannucci RC. Eff ect of insulin-induced and born infants a simple question of finger-touch? Arch Pediatr 1996;3:1270 2. fasting hypoglycemia on perinatal hypoxic ischemic brain damage. Pediatr Res 70. Finer NN, Rich W, Craft A, Henderson C. Comparison of methods of bag and 1992;31:138 42. mask ventilation for neonatal resuscitation. Resuscitation 2001;49:299 305. 101. Salhab WA, Wyckoff MH, Laptook AR, Perlman JM. Initial hypoglycemia 71. Kanter RK. Evaluation of mask-bag ventilation in resuscitation of infants. Am J and neonatal brain injury in term infants with severe fetal acidemia. Pediatrics Dis Child 1987;141:761 3. 2004;114:361 6. 72. Esmail N, Saleh M, Ali A. Laryngeal mask airway versus endotracheal intubation for Ap- 102. Kent TA, Soukup VM, Fabian RH. Heterogeneity affecting outcome from acute gar score improvement in neonatal resuscitation. Egypt J Anesthesiol 2002;18:115 21. stroke therapy: making reperfusion worse. Stroke 2001;32:2318 27. 73. Trevisanuto D, Micaglio M, Pitton M, Magarotto M, Piva D, Zanardo V. La- 103. Srinivasan V, Spinella PC, Drott HR, Roth CL, Helfaer MA, Nadkarni V. As- ryngeal mask airway: is the management of neonates requiring positive pressure sociation of timing, duration, and intensity of hyperglycemia with intensive care ventilation at birth changing? Resuscitation 2004;62:151 7. unit mortality in critically ill children. Pediatr Crit Care Med 2004;5:329 36. 74. Singh R. Controlled trial to evaluate the use of LMA for neonatal resuscitation. 104. Hays SP, Smith EO, Sunehag AL. Hyperglycemia is a risk factor for early death J Anaesth Clin Pharmacol 2005;21:303 6. and morbidity in extremely low birth-weight infants. Pediatrics 2006;118:1811 8. 75. Leone TA, Lange A, Rich W, Finer NN. Disposable colorimetric carbon dioxide 105. Klein GW, Hojsak JM, Schmeidler J, Rapaport R. Hyperglycemia and outcome detector use as an indicator of a patent airway during noninvasive mask ventila- in the pediatric intensive care unit. J Pediatr 2008;153:379 84. tion. Pediatrics 2006;118:e202 4. 106. LeBlanc MH, Huang M, Patel D, Smith EE, Devidas M. Glucose given after hypoxic 76. Finer NN, Rich W, Wang C, Leone T. Airway obstruction during mask venti- ischemia does not affect brain injury in piglets. Stroke 1994;25:1443 7, discussion 8. lation of very low birth weight infants during neonatal resuscitation. Pediatrics 107. Hattori H, Wasterlain CG. Posthypoxic glucose supplement reduces hypoxic 2009;123:865 9. ischemic brain damage in the neonatal rat. Ann Neurol 1990;28:122 8. 77. Kempley ST, Moreiras JW, Petrone FL. Endotracheal tube length for neonatal 108. Edwards AD, Brocklehurst P, Gunn AJ, et al. Neurological outcomes at 18 intubation. Resuscitation 2008;77:369 73. months of age after moderate hypothermia for perinatal hypoxic ischaemic en- 78. Palme-Kilander C, Tunell R. Pulmonary gas exchange during facemask ventila- cephalopathy: synthesis and meta-analysis of trial data. BMJ 2010;340:c363. tion immediately after birth. Arch Dis Child 1993;68:11 6. 109. Gluckman PD, Wyatt JS, Azzopardi D, et al. Selective head cooling with mild 79. Aziz HF, Martin JB, Moore JJ. The pediatric disposable end-tidal carbon dioxide systemic hypothermia after neonatal encephalopathy: multicentre randomised detector role in endotracheal intubation in newborns. J Perinatol 1999;19:110 3. trial. Lancet 2005;365:663 70. 80. Bhende MS, LaCovey D. A note of caution about the continuous use of colori- 110. Shankaran S, Laptook AR, Ehrenkranz RA, et al. Whole-body hypothermia for ne- metric end-tidal CO2 detectors in children. Pediatrics 1995;95:800 1. onates with hypoxic ischemic encephalopathy. N Engl J Med 2005;353:1574 84. 81. Repetto JE, Donohue P-CP, Baker SF, Kelly L, Nogee LM. Use of capnography 111. Azzopardi DV, Strohm B, Edwards AD, et al. Moderate hypothermia to treat in the delivery room for assessment of endotracheal tube placement. J Perinatol perinatal asphyxial encephalopathy. N Engl J Med 2009;361:1349 58. 2001;21:284 7. 112. Eicher DJ, Wagner CL, Katikaneni LP, et al. Moderate hypothermia in neonatal 82. Roberts WA, Maniscalco WM, Cohen AR, Litman RS, Chhibber A. The use of encephalopathy: efficacy outcomes. Pediatr Neurol 2005;32:11 7. capnography for recognition of esophageal intubation in the neonatal intensive 113. Lin ZL, Yu HM, Lin J, Chen SQ, Liang ZQ, Zhang ZY. Mild hypothermia via care unit. Pediatr Pulmonol 1995;19:262 8. selective head cooling as neuroprotective therapy in term neonates with perina- 83. Hosono S, Inami I, Fujita H, Minato M, Takahashi S, Mugishima H. A role tal asphyxia: an experience from a single neonatal intensive care unit. J Perinatol of end-tidal CO(2) monitoring for assessment of tracheal intubations in very 2006;26:180 4. low birth weight infants during neonatal resuscitation at birth. J Perinat Med 114. Thoresen M, Whitelaw A. Cardiovascular changes during mild therapeutic hy- 7 2009;37:79 84. pothermia and rewarming in infants with hypoxic ischemic encephalopathy. Pe- 84. Garey DM, Ward R, Rich W, Heldt G, Leone T, Finer NN. Tidal volume thresh- diatrics 2000;106:92 9. old for colorimetric carbon dioxide detectors available for use in neonates. Pedi- 115. Shankaran S, Laptook A, Wright LL, et al. Whole-body hypothermia for neona- atrics 2008;121:e1524 7. tal encephalopathy: animal observations as a basis for a randomized, controlled 85. Jankov RP, Asztalos EV, Skidmore MB. Favourable neurological outcomes fol- pilot study in term infants. Pediatrics 2002;110:377 85. lowing delivery room cardiopulmonary resuscitation of infants < or = 750 g at 116. De Leeuw R, Cuttini M, Nadai M, et al. Treatment choices for extremely pre- birth. J Paediatr Child Health 2000;36:19 22. term infants: an international perspective. J Pediatr 2000;137:608 16. 86. O Donnell AI, Gray PH, Rogers YM. Mortality and neurodevelopmental out- 117. Lee SK, Penner PL, Cox M. Comparison of the attitudes of health care profes- come for infants receiving adrenaline in neonatal resuscitation. J Paediatr Child sionals and parents toward active treatment of very low birth weight infants. Pe- Health 1998;34:551 6. diatrics 1991;88:110 4. 87. Barber CA, Wyckoff MH. Use and efficacy of endotracheal versus intravenous 118. Kopelman LM, Irons TG, Kopelman AE. Neonatologists judge the  Baby Doe epinephrine during neonatal cardiopulmonary resuscitation in the delivery room. regulations. N Engl J Med 1988;318:677 83. Pediatrics 2006;118:1028 34. 119. Sanders MR, Donohue PK, Oberdorf MA, Rosenkrantz TS, Allen MC. Percep- 88. Crespo SG, Schoffstall JM, Fuhs LR, Spivey WH. Comparison of two doses of en- tions of the limit of viability: neonatologists attitudes toward extremely preterm dotracheal epinephrine in a cardiac arrest model. Ann Emerg Med 1991;20:230 4. infants. J Perinatol 1995;15:494 502. 89. Jasani MS, Nadkarni VM, Finkelstein MS, Mandell GA, Salzman SK, Norman 120. Draper ES, Manktelow B, Field DJ, James D. Tables for predicting survival for ME. Effects of different techniques of endotracheal epinephrine administration preterm births are updated. BMJ 2003;327:872. in pediatric porcine hypoxic hypercarbic cardiopulmonary arrest. Crit Care Med 121. Cole TJ, Hey E, Richmond S. The PREM score: a graphical tool for predicting sur- 1994;22:1174 80. vival in very preterm births. Arch Dis Child Fetal Neonatal Ed 2010;95: F14 9. 90. Mielke LL, Frank C, Lanzinger MJ, et al. Plasma catecholamine levels follow- 122. Swamy R, Mohapatra S, Bythell M, Embleton ND. Survival in infants live born ing tracheal and intravenous epinephrine administration in swine. Resuscitation at less than 24 weeks gestation: the hidden morbidity of non-survivors. Arch Dis 1998;36:187 92. Child Fetal Neonatal Ed 2010;95:F293 4. 91. Roberts JR, Greenberg MI, Knaub MA, Kendrick ZV, Baskin SI. Blood lev- 123. Jain L, Ferre C, Vidyasagar D, Nath S, Sheftel D. Cardiopulmonary resuscita- els following intravenous and endotracheal epinephrine administration. JACEP tion of apparently stillborn infants: survival and long-term outcome. J Pediatr 1979;8:53 6. 1991;118:778 82. 92. Hornchen U, Schuttler J, Stoeckel H, Eichelkraut W, Hahn N. Endobronchial 124. Haddad B, Mercer BM, Livingston JC, Talati A, Sibai BM. Outcome after suc- instillation of epinephrine during cardiopulmonary resuscitation. Crit Care Med cessful resuscitation of babies born with apgar scores of 0 at both 1 and 5 min- 1987;15:1037 9. utes. Am J Obstet Gynecol 2000;182:1210 4. www.erc.edu Wytyczne resuscytacji 2010 www.prc.krakow.pl Publikacja przygotowana przez Europejsk Rad Resuscytacji (ERC) przy wspóBpracy z Polsk Rad Resuscytacji (PRR). Tekst tBumaczony przez Polsk Rad Resuscytacji. Wiedza i praktyka w zakresie resuscytacji kr|eniowo-oddechowej to stale zmieniajca si dziedzina medycyny. W miar rozwoju wiedzy oraz postpu w nauce i do[wiadczeniu klinicznym zmienia si w sposób cigBy równie| praktyka medyczna oraz sposób stosowania leków. Czytelnik tego podrcznika jest zobowizany do zapoznania si z aktualnymi wiadomo[ciami na temat przedstawionych sposobów post- powania i farmakoterapii ze szczególnym uwzgldnieniem informacji producentów na temat dawek, czasu i drogi podawania oraz efektów ubocznych stosowanych leków. Na ka|dej z osób praktykujcych medycyn resuscytacji spoczywa osobista odpowiedzialno[ za stosowa- ne metody lecznicze, których u|ycie powinno by oparte na gruntownej wiedzy i umiejtno[ciach praktycznych z zachowaniem niezbd- nych warunków bezpieczeDstwa wBasnego i pacjenta. Wydawcy oraz redaktorzy niniejszego opracowania nie ponosz odpowiedzialno[ci za szkody, które mogByby by w jakikolwiek sposób zwizane z materiaBem zawartym w tej ksi|ce. Bibliografia do wszystkich rozdziaBów zostaBa w caBo[ci powtórzona za wydaniem oryginalnym. REDAKTOR NAUKOWY WYDANIA POLSKIEGO prof. dr hab. Janusz Andres TAUMACZENIE Janusz Andres, El|bieta Byrska-Maciejasz, Grzegorz Cebula, Marta Dembkowska, El|bieta Dobrowolska, Edyta Drab, Bartosz Frczek, Anna Jarosz, Piotr Kolda, PaweB Krawczyk, RafaB Surmacz, Jurij SzymaDski, Grzegorz Zajc KOREKTA MERYTORYCZNA Janusz Andres, El|bieta Byrska-Maciejasz, Grzegorz Cebula, Marta Dembkowska, Bartosz Frczek, PaweB Krawczyk ADIUSTACJA I KOREKTA WYDAWNICZA Danuta Ambro|ewicz PROJEKT OKAADKI Polska Rada Resuscytacji wg plakatu V Midzynarodowego Kongresu Polskiej Rady Resuscytacji autorstwa MieczysBawa Górowskiego Publikacj wydano ze [rodków Polskiej Rady Resuscytacji. © Copyright by European Resuscitation Council (ERC), 2010 © Copyright for the Polish edition by Polska Rada Resuscytacji, Kraków 2010 © Copyright for the Polish translation by Polska Rada Resuscytacji, Kraków 2010 Wszystkie prawa zastrze|one. {adna cz[ poni|szej publikacji nie mo|e by kopiowana i przechowywana w jakimkolwiek mechanicznym systemie kopiowania danych, wBczajc fotokopie, kserokopie, nagrania i inne, bez uprzedniej pisemnej zgody PRR (dotyczy terenu Rzecz- pospolitej Polskiej). Wszystkie pro[by o mo|liwo[ wykorzystania materiaBów zawartych w tej publikacji nale|y kierowa do ERC. ISBN 978-83-89610-10-2 KOORDYNATOR STRONY www.prc.krakow.pl ORAZ WERSJI ELEKTRONICZNEJ Wytycznych resuscytacji 2010 WiesBaw Pyrczak prc@prc.krakow.pl ADRES DO KORESPONDENCJI ADRES DO KORESPONDENCJI W POLSCE ERC Secretariat VZW Polska Rada Resuscytacji Drie Eikenstraat 661 ul. RadziwiBBowska 4, 31-026 Kraków BE-2650 EDEGEM tel. +48 12 446 69 71 fax +48 12 446 69 72 Belgium biuro@prc.krakow.pl www.prc.krakow.pl tel. +32 3 826 93 21 fax +32 3 826 93 23 Koordynator kursów info@erc.edu www.erc.edu Tomasz Galewicz kursy@prc.krakow.pl SKAAD I PRZYGOTOWANIE DO DRUKU FALL ul. GarczyDskiego 2, 31-524 Kraków tel. +48 12 413 35 00; +48 12 294 15 28 fall@fall.pl www.fall.pl

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
10 Zabiegi Resuscytacyjne u Noworodka Podstawowe Zabiegi Resuscytacyjne (NLS)
Droga, którą udaje się pracownik bezpośrednio po zakończeniu
wniosek o urlop macierzynski PO URODZENIU DZIECKA
6 Resuscytacja noworodków
Czy należy się urlop wypoczynkowy po urodzeniu drugiego dziecka w czasie urlopu wychowawczego
Zabiegi resuscytacyjne u noworodka
resuscytacja noworodka wg 2010
Noworodki płaczą po polsku RP
Wpływ suplementacji diety na masę urodzeniowa noworodka
Obserwacja noworodka po szczepieniu

więcej podobnych podstron