Rzeczywistość obozowa w świetle utworów Borowskiego i Grudzińskiego.
Faszyzm i komunizm bez wątpienia można uznać za dwa największe kataklizmy
historyczne w dziejach ludzkości. Ich zbrodniczy charakter ujawniał się we
wpisaniu w podstawowe zasady ideologiczne konieczności bezwzględnej,
prowadzonej konsekwentnie walki z wrogami - narodowymi lub klasowymi. Ta reguła
prowadziła do antagonizacji rzeczywistości, prymitywnego podziału na „swoich" i
„obcych", „ludzi" i „podludzi", „proletariat" i „burżuazję". Z kojarzonej od
wieków negatywnie nienawiść uczyniono pożądaną u każdego prawdziwego faszysty
czy komunisty cnotę. Budowany w oparciu o te idee porządek polityczno-społeczny
był prostą drogą do antyhumanitarnych zwyrodnień. Ucieleśniły się one w
niemieckich i radzieckich obozach zagłady. Zapisy wstrząsających przeżyć ich
więźniów budzą przerażenie nawet dzisiaj, 50 lat po zakończeniu wojny.
Na wstępie warto zastanowić się bliżej, czemu służyła machina obozów zagłady.
Najprościej rzecz nazywając, określić je można jako miejsca zorganizowanej
likwidacji wrogów. Jednak to, w swym brzmieniu technologiczne, określenie zdaje
się przysłaniać istotę milionów ludzkich tragedii, które rozegrały się za
murami więzień. Hitlerowskie obozy koncentracyjne zostały utworzone w celu
sprawnego niszczenia narodów podbitych, przede wszystkich Żydów, Cyganów i
Słowian. Ich nadrzędnym celem była więc fizyczna zagłada więźniów, nie
ograniczająca się bynajmniej do regularnych egzekucji. Komory gazowe,
krematoria, masowe rozstrzeliwania były zbrodniczą codziennością. Jednak
zagłada człowieka zaczynała się już w chwili znalezienia się za drutami:
głodowe racje żywnościowe, bicie, tortury, choroby - wszystko to było przyczyną
utraty zdrowia i życia większości więźniów. Należy wspomnieć ponadto o
ciężkiej, wyniszczającej pracy, oraz o medycznych eksperymentach
przeprowadzanych na więźniach. Bytowanie w takich warunkach, jeśli nawet nie
kończyło się śmiercią fizyczną, prowadziło najczęściej do psychicznego i
moralnego kryzysu.
Literackim świadectwem tych doświadczeń, należącym niewątpliwie do
najważniejszych osiągnięć literatury powojennej, są opowiadania oświęcimskie
Tadeusza Borowskiego. Ich główny bohater, noszący tożsame z autorem imię, jest
młodym człowiekiem, którego aresztowanie przez gestapo wyrwało z normalnego (o
ile tak można nazwać egzystencję w okupowanej Warszawie) życia i przeniosło w
sam środek oświęcimskiego piekła. Niemoralne reguły obozowego życia stanowią
zagrożenie dla każdego, kto chce pozostać uczciwy. Stawiają go bowiem w
sytuacji, gdy wierność ideałom poszanowania ludzkiej godności tożsama jest ze
zgodą na własną śmierć. Borowski prezentuje wstrząsające przykłady, że niewielu
(nikt?) decydowało się na taką konsekwencję. Powszechna była postawa zgoła
odmienne: akceptacji i dostosowania się do obozowej rzeczywistości. Nie była to
oczywiście decyzja łatwa i w pełni tego słowa znaczeniu dobrowolna. U jej
podłoża leżał jakże ludzki strach przed cierpieniem, głodem i śmiercią.
Niemożność realnego i skutecznego przeciwstawienia się tak zorganizowanej
rzeczywistości prowadziła do wniosku, że jedyne, co można zrobić, to przyjąć
narzucone odgórnie warunki. Skoro nie można ocalić życia innych, warto ratować
samego siebie.
W takiej postawie Borowski upatruje sukces faszystowskiego systemu obozów
koncentracyjnych, który dążąc do fizycznego zniszczenia wrogich narodowości,
doprowadził także do psychicznego i etycznego upadku pojedynczych ludzi.
Borowski określa ich jako ludzi zlagrowanych. Najpoważniejszym symptomem tej
degenerującą istotę ludzką choroby jest zrozumienie panujących wokół warunków i
zgoda na nie. Koszmar obozów wdziera się do wnętrza duszy i przemienia ją,
przewartościowuje system moralnych aksjomatów. Zlagrowana moralność opiera się
na przekonaniu, że można wyciągnąć własne korzyści z cierpienia i krzywdy
innych. Prowadzi do wniosków, że lepiej, by ktoś inny był głodny, miał gorszą
pryczę, został ukarany, skazany na śmierć, niż miałoby to spotkać mnie. Obce i
zagrażające przetrwaniu stają się litość i współczucie, najcięższym próbą
poddawane są więzi koleżeństwa czy przyjaźni.
Opowiadania oświęcimskie Borowskiego to obraz koszmaru codziennego życia obozu
koncentracyjnego. Dają one świadectwo fizycznym okrucieństwom, jakim poddawani
byli więźniowie, ale są także sygnałem, że popełniono na nich nieodwracalne
zbrodnie moralne. Konieczność egzystencji w rzeczywistości skażonej śmiercią
(podporządkowanej umieraniu) prowadzić musi do wynaturzenia wartości życia.
Staje się ona wartością stawianą ponad wszystkie inne. Obawa przed jego utratą
prowadzi do największych upadków, do kierowania swej życiowej energii przeciw
współtowarzyszom niewoli. Zanurzeni w cierpienie i śmierć więźniowie tracą
poczucie dobra i zła. Korzyść jednostki staje się punktem odniesienia dla
moralnych wyborów, niezależnie id konsekwencji, jakie niosą one dla innych.
Wszystkie inne zasady etyczne zostają zawieszone i skompromitowane.
Twórczość Borowskiego jest dramatycznym zapisem m.in. współudziału więźniów,
ludzi zlagrowanych w faszystowskiej machinie totalnej zagłady. Owo
współuczestnictwo polegało przede wszystkim na akceptacji tego, co działo się
wokół, za cenę własnego życia. Te opowiadania to doskonałe i wstrząsające
studium literackie, którego autor pokazuje jak bardzo elastyczne są granice
człowieczeństwa i jak łatwo można nim manipulować. Oczywiście trudno
interpretować opowiadania Borowskiego jako oskarżenie skierowane pod adresem
więźniów obozów koncentracyjnych. Są one raczej dramatyczną refleksją o tych,
co stali się nieludzcy do tego stopnia, że zdobyli się na okrucieństwa, które
odebrały ludzkie oblicze tak wielu jednostkom.
Powracając do zadanego na wstępie pytania należy odpowiedź na nie uzupełnić
komentarzem dotyczącym sowieckich łagrów, które stały się bezimiennym grobem
milionów ludzi. Komunistyczne łagry - ich organizacja i funkcjonowanie -
przypominały bardzo obozy niemieckie. Historia dowodzi nawet, że obozy w
Związku Radzieckim powstały jeszcze przed tymi, które organizowali hitlerowcy.
Sowieckie łagry prowadziły do fizycznej zagłady więźniów poprzez ciężką,
wykonywaną w trudnych warunkach (syberyjskie mrozy) pracę połączoną z niskimi,
nie pozwalającymi na regenerację sił, racjami żywnościowymi. Tak zorganizowane
więzienia były w swej idei nastawione przede wszystkim na psychiczne złamanie i
moralno - ideologiczne przeobrażenie więźnia. Pobyt w obozie był dla niego karą
za polityczną nieprawomyślność, do zadań nadzorców i katów należało przekonać
buntownika do słuszności panującego porządku, doprowadzić do sytuacji, w której
będzie on przekonany o amoralności swej dotychczasowej postawy.
Literatura dotycząca sowieckiego systemu represji do niedawna, ze względów
politycznych, była w Polsce znana w niewielkim stopniu. Dopiero transformacje
ustrojowe umożliwiły oficjalne opublikowanie tych wstrząsających wspomnień i
relacji. Wśród wielu pozycji na szczególną uwagę ze względu na walory
artystyczne oraz głębię refleksji zasługuje „Inny świat" Gustawa
Herlinga-Grudzińskiego.
Są to jego wspomnienia z okresu pobytu w sowieckich łagrach. Obraz tamtej
rzeczywistości przeraża doskonałością organizacji i świadomie stosowanym
okrucieństwem. Kilkudziesięciostopniowe mrozy, ciężka praca przy wyrębie
syberyjskiej tajgi oraz zawsze obecny głód dziesiątkują więźniów, zdrowych i
silnych mężczyzn przemieniają w ludzkie wrak. Dla Grudzińskiego znacznie
większą zbrodnią jest zamach dokonany na ludzką moralność. Autor przeprowadza
bardzo wnikliwe studium etycznej deformacji, Podobnie jak Borowski zaświadcza
do czego doprowadzić może ludzki strach. Rodzi się on z obawy o własne życie, o
znośne warunki egzystencji, pełny żołądek, lepsze ubranie i legowisko. Te
codzienne troski prowadzą do podłości wobec więźniów.
Powszechne są kradzieże, będące często jedynym sposobem na zdobycie potrzebnych
rzeczy, głównie pożywienia i odzieży. Strach przed represjami prowadził do
zgody na donosicielstwo, często bezpodstawne. W sowieckim łagrze człowiek
zwrócił się przeciwko człowiekowi, relacje oparte o wzajemne poszanowanie,
wspólnotę tragicznych doświadczeń, zamienione zostały na bezduszną, prowadzącą
do nieszczęść rywalizację.
Kluczowym tematem wspomnień Grudzińskiego jest problem: jak ocaleć? Jak
uratować własne człowieczeństwo? Ucieczką przed demoralizującym wpływem obozu
jest umiejętność zdystansowania się od narzuconych warunków. Uświadomienie
sobie, że istnieją wartości, których należy bronić nawet za cenę własnego
życia. Należy do niech z pewnością poczucie własnej godności i wewnętrznej
wolności. Grudziński pokazuje, że łagrową rzeczywistość można zrozumieć, można
odkryć i zdemaskować mechanizmy nią rządzące, nie wolno jej natomiast
zaakceptować. Prowadzi to bowiem do moralnej zagłady i wcale nie gwarantuje
fizycznego ocalenia.
W tej ostatniej scenie „Innego świata" bardziej wyraźnie pokazuje Grudziński
tezy swego myślenia. Wysłuchawszy wyznań swego kolegi z obozu, który przyznał
się do tego, że udało mu się uratować własne życie kosztem życia innych
więźniów, autor nie udziela byłemu współtowarzyszowi akceptacji dla jego
postępowania. Twierdzi, że to, co było normą w warunkach „obozowego innego
świata" nie znajduje zrozumienia i usprawiedliwienia w normalnej
rzeczywistości.
Opowiadania Borowskiego i wspomnienia Grudzińskiego są wstrząsającym literackim
odtworzeniem faktów okrutnego świata obozów. Autorzy pokazują tragedię
dręczonych i mordowanych ludzi, przeniesionych z rodzinnych domów, oderwanych
od najbliższych i skazanych na poniżenie i cierpienia. Demaskują amoralność tak
zorganizowanych obozów, w których zagładzie ulegało nie tylko życie ludzkie ale
i wartości idealne, gdyż ciężko było odnaleźć powód pozwalający, czy nawet
nakazujący ich obronę.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Co łączy a co dzieli obozowe opowiadania Tadeusza Borows~179Okres wojny i okupacji w świetle opowiadań BorowskiegoOkupacyjna rzeczywistość w świetle opowiadania Pożegnanie z Mariąiii programy uzdrowienia rzeczypospolitej w świetle powieści (5)33 dekalog grudzinskiego i borowskiegoCo łączy a co dzieli opowiadania Borowskiego i Inny świat GrudzińskiegoKomunikacja w świetle wymagań normy ISO 9001(1)2014 grudziadz zestaw 1więcej podobnych podstron