10906

czarnych ziemiach 20- 50%, w innych obojętnych glebach mineralnych 20- 25%, a w glebach łękowych i torfowych 26- 42%. A. Wondransch (1960) na terenie Podkarpacia znalazł w kwaśnych glebach bielicowych i brunatnych ponad 50% (nawet do 78%) fosforu w formie organicznej, a w obojętnych madach 15- 28%.

Głębsze warstwy gleby zwykle zawierają mniejsze ilości organicznych połączeń fosforowych od warstw wierzchnich, co związane jest z rozmieszczeniem substancji organicznych w profilu.

Organiczne połączenia fosforowe, znajdujące się w resztkach roślinnych i zwierzęcych, ulegają dość szybkiej mineralizacji, natomiast mineralizacja próchnicy i uwalnianie z niej fosforu są znacznie powolniejsze.

Uwalnianie fosforu z połączeń organicznych w dużej mierze zależy od aktywności biologicznej gleby oraz od stosunku węgla do fosforu w rozkładającej się masie organicznej. Przyjmuje się, że optymalny stosunek C:P wynosi 150- 200:1, przy szerszym stosunku może dochodzić do unieruchomienia fosforu mineralnego znajdującego się w glebie.

Fityna, kwasy nukleinowe i fosfolipidy łatwo ulegają mineralizacji, zwłaszcza w glebach o odczynie obojętnym, natomiast tworzące się w glebie fityniany wapnia (w glebach obojętnych) oraz żelaza i glinu (w glebach kwaśnych) rozpuszczają się słabo (Lityński 1982 cyt. za P. N. Kośelkov 1968]; ich rozpuszczalność wzrasta dopiero wówczas, gdy odczyn, przy jakim wytworzyły się, ulegnie zmianie. Kwasy nukleinowe mogą być w glebie wiązane (Lityński 1982 cyt. za C. A. Bower 1949], co obniża ich dostępność dla roślin. Są one adsorbowane na minerałach ilastych, zwłaszcza na motmorillonide. Adsorpcja ta jest szczególnie silna w glebach kwaśnych i w tych warunkach mineralizacja ich jest znacznie wolniejsza (Lityński 1982].

Pobieranie fosforu przez rośliny

Spośród jonów na które dysocjuje kwas fosforowy jony P0₄³ nie mają znaczenia. Ilościowy stosunek jonów H2P0₄ i HP0₄² zależy od odczynu gleby (z pH związana jest siła dysocjacji).W środowisku kwaśnym równowaga przesuwa się w lewo i więcej jest jonów HiP0₄, w zasadowym równowaga przesuwa się w prawo i wzrasta ilość jonów HPO/ . Źródłem fosforu są łatwo rozpuszczalne ortofosforany.Rośliny mogą także pobierać fosfor z połączeń organicznych jednak zachodzi to wolniej niż w przypadku związków mineralnych.

Dynamika pobierania fosforu w okresie wegetacji roślin

Pobieranie fosforu przez roślinę nie odbywa się równomiernie w ciągu całej wegetacji, są okresy silniejszego i słabszego pobierania tego składnika pokarmowego. Początkowo ilości pobieranego fosforu nie są zbyt duże, później silnie wzrastają aż do osiągnięcia pewnego maksimum, po czym znów maleją.

Maksimum pobierania fosforu u roślin zbożowych przypada na okres strzelania w źdźbło i kłoszenie, a u roślin okopowych w drugim i trzecim miesiącu wegetacji. Okresu maksymalnego pobierania nie należy utożsamiać z tzw. okresem krytycznym, w którym niedobór fosforu najbardziej zaznacza się na wysokości plonu, powodując jego obniżkę [Lityński 1982 cyt. za K. Avdonin 1940].

Okres krytyczny przypada zwykle na pierwsze tygodnie wzrostu i wówczas roślina musi mieć do dyspozycji dostateczną ilość przyswajalnego fosforu. Późniejsze dokarmianie roślin fosforem nie wyrównuje ujemnych skutków głodu w okresie krytycznym.

Ponieważ ruchliwość fosforu w glebie jest mała, a system korzeniowy roślin w pierwszym okresie rozwoju jest jeszcze słabo rozwinięty, dla ułatwienia pobierania fosforu celowym jest umieszczanie nawozów fosforowych w sąsiedztwie ziarna. Umożliwia to rzędowy wysiew nawozów. Liczne badania krajowe [Lityński 1982 cyt. za H. Birecka i M. Wlodkowski 1960, H. Birecka i wsp. 1954, M. Górski i wsp. 1954, M. Kwinichidze 1934, II. Szukalski 1964, K. Lehmann 1961, A. Nowotny- Mieczyńska i J. Zinkiewicz 1955, P. Strebcyko 1934/35) oraz zagraniczne (N. Avdonin 1940, W. B. Brenchley 1929, A. G. Sestakov i E. M. Nozdrunova 1951] wykazały, że okres krytyczny u różnych gatunków roślin przypada na różne okresy ich rozwoju, u jednych występuje wcześniej, a u innych później. Nie wszystkie rośliny są jednakowo wrażliwe na niedobór fosforu w tym okresie. Ze zbóż najsilniej reaguje owies, a najsłabiej pszenica; jęczmień zajmuje miejsce pośrednie. Według K. Lehmanna (1961) odmiany zbóż jarych nie wykazują istotnych różnic (w obrębie gatunku) w reakcji na stopień zaopatrzenia w fosfor w pierwszym okresie wegetacji, z wyjątkiem jęczmienia. Skutki głodu fosforowego występują tym silniej, im gleba jest mniej zasobna w fosfor oraz im jest kwaśniejsza, wówczas bowiem fosfor znajduje się w niej w formie słabo przyswajalnej związany z żelazem i glinem. Dlatego skutki głodu występują zwłaszcza na ubogich, kwaśnych glebach, niewapnowanych i nawożonych niskimi dawkami nawozów fosforowych. Obecnie dzięki stosowaniu wysokiego poziomu nawożenia i wapnowania nie należy liczyć się z możliwością niedoboru fosforu w okresie krytycznym.

Do czynników sprzyjających silniejszej reakcji roślin na niedobór fosforu w początkowym okresie wegetacji należy wysoki poziom nawożenia azotowego [Lityński 1982].

Wpływ różnych czynników na pobieranie fosforu

Na pobieranie fosforu przez rośliny wpływa wiele różnych czynników. Ilość pobranego fosforu zależy przede wszystkim od zawartości przyswajalnego fosforu w glebie. Wszystkie czynniki, które zwiększają przyswajalność fosforu sprzyjają pobieraniu tego składnika przez rośliny. Natomiast czynniki obniżające dostępność fosforu zmniejszają jego pobieranie. Do najważniejszych czynników wpływających na przyswajalność fosforu należy odczyn gleby i zawartość w niej substancji organicznych.

Rośliny mogą pobierać najwięcej fosforu z gleb o odczynie słabo kwaśnym; przy pH poniżej 5,5 i powyżej 7,0 przyswajalność fosforu znacznie spada. Dlatego lepszego działania nawozów fosforowych można oczekiwać na glebach po odpowiednim uregulowaniu ich odczynu.

Dla większości gleb mineralnych optimum przyswajalności fosforu przypada w zakresie pH od 6 do 7, a przy niższym pH w glebach organicznych (4,5) i próchnicznych glebach piaszczystych (5,5).

Drugim czynnikiem, który ma duży wpływ na przyswajalność fosforu, jest materia organiczna zawarta w glebie. Oddziaływać może ona zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio. Substancje próchniczne zwiększają przyswajalność fosforu dla roślin; działanie to określane jest jako tzw. efekt próchniczno-fosforowy (Lityński 1982].

Fosfor w roślinie

Rośliny na glebie zasobnej w fosfor mogą zawierać go znacznie więcej niż te rosnące na glebach ubogich w ten pierwiastek. Zawartość P jest zróżnicowana w poszczególnych częściach rośliny np. u zbóż ziarno jest znacznie zasobniejsze w fosfor niż słoma, liście buraków od korzeni, kłęby ziemniaków mają wyższą zawartość procentową niż nać. W zależności od warunków wegetacji, gatunku i części rośliny procentowa zawartość P waha się w granicach 0,l-2,5%

Przemieszczanie fosforu w roślinie

Pobrany przez korzenie fosfor transportowany jest w górę przez ksylem. Część fosforu w korzeniach zostaje związana w związki organiczne, reszta przemieszcza się w postaci związków mineralnych. Fosfor znajdujący się już w częściach nadziemnych nadal przemieszcza się np. z liści starych do młodych i do części generatywnych. Z badań przeprowadzonych przez A.Achromejkę wynika, że nie wszystkie rośliny wydzielają fosfor do gleby(u zbóż i okopowych niet).

Związki fosforowe w roślinach i ich rola

Wpływ fosforu na wysokość i jakość plonów