1971

III    Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przestępstwa

Przestępstwo musi być czynem zabronionym przez ustawę karną, tzn. musi odpowiadać opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa. Opis ten składa się z elementów, które nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa, a których występowanie w czynie sprawcy musi być stwierdzone, by można było przypisać mu popełnienie określonego typu przestępstwa. Ustawowe znamiona przestępstwa mogą dotyczyć różnych elementów jego struktury: podmiotu, strony przedmiotowej, strony podmiotowej lub przedmiotu Są znamiona opisowe i ocenne.

Znamiona opisowe to te, których stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowy wyraźny. Np. takie znamienie jak „pieniądz” art. 310KK Znamiona ocenne wymagają przy ustaleniu ich występowania wyczynie, posługiwania się różnego rodzaju ocenami. Należy tu takie znamienie jak np. jak istotne zeszpecenie art. 156 KK. Używane w opisie tego typu przestępstwa znamion ocennych powoduje że zakres zakazu ustanawianego przez dany przepis jest mniej wyraźny. Ustawodawca więc powianiem wszędzie, gdzie jest to możliwe preferować znamiona opisowe.

IV    Bezprawność czynu

Fakt, że jakiś czyn konkretny wypełnia znamiona określonego typu przestępstwa nie przesądza jeszcze ostatecznie, że mamy do czynienia z przestępstwem. Tak jest z reguły. Niekiedy inne przepisy prawa karnego lub przepisy innej dziedziny prawa zezwalają w pewnym zakresie na zachowanie się wypełniające znamiona przestępstwa. Zestawienia konkretnego czynu wypełniającego znamiona z całym systemem prawa może prowadzić do wniosku, że czyn ten nie jest bezprawny.

Np. X przyłapawszy na gorącym uczynku włamywacza obezwładnij go i zatrzymał do czasu przyjazdu policji. Czyn X wypełnia znamiona przestępstwa z art. 189 KK- pozbawienia człowieka wolności, ale ponieważ artykuł 243 KPK uprawnia każdego do zatrzymania sprawcy przyłapanego na gorącym uczynku, czyn X nie jest bezprawny i w konsekwencji nie jest przestępstwem.

Niektóre typy przestępstw są jednak tak ujęte w ustawie, że wypełnienie ich znamion będzie mieć zawsze charakter bezprawny, np. przestępstwo znęcania się z art. 207 KK.

Nieumyślność wyklucza powołanie się na prawny charakter działania. Przestępstwa nieumyślne są przestępstwami w nieostrożności tzn. jako przestępstwa nieumyślne może być ocenione tylko takie wypełnienie znamion przestępstwa nieumyślnego, które było rezultatem nieostrożnego zachowania się sprawcy. KK w art. 9 § 2 mówi o „niezachowaniu ostrożności wymaganej w danej okolicznościach”.

Ocena czy zachowanie się sprawcy było nieostrożne, czy też mieściło się one w graniach wymaganych standardów ostrożności, dokonywana jest w oparciu o obowiązujące reguły postępowania w danej sferze życia społecznego. W zakresie ruchu drogowego wynikają one głównie z przepisów drogowych, w zakresie z wypadków przy pracy z przepisów BHP. W wielu sytuacjach codziennego życia ocena zachowania się sprawcy, z punktu widzenia ostrożności, opierać będzie się na mniej sformalizowanych regułach, wynikających z doświadczenia życiowego.

Np. przy rozpatrywaniu sprawy o nieumyślne spowodowania śmierci dziecka, które wypadło z balkonu, zastanawiać się będziemy czy było to wynikiem nieostrożnego zachowania się rodziców w czasie opieki nad dzieckiem lub zdarzył się wypadek. Rozstrzygając tę kwestię nie będziemy mogli odwołać się do sformalizowanych zasad.

Ustalenie, że jakiś społeczny negatywny skutek (śmierć dziecka) nastąpiło mimo zachowania w danej sytuacji ostrożności prowadzi do stwierdzenia, ze nie miało tu miejsca popełnienie przestępstwa nieumyślnego.

Niektóre sytuacje, wykluczenia przestępstwa nieumyślnego związane z zachowaniem zasad ostrożności zostały stypizowane i nazwane w ramach katalogu okoliczności