24489

z ekscesów seksualnych, popieraniu igrzysk, zapasów gladiatorów i innych rozrywek sportowych i kulturalnych.

W październiku 37 r. Kaligula ciężko zachorował. Cały Rzym modlił się o przywrócenie zdrowia cesarzowi, niektórzy nawet ślubowali, że gotowi są oddać życie, byleby umiłowany władca powrócił do zdrowia. Po przebytej chorobie cesarz stał się całkowicie innym człowiekiem i władcą. W sposób gwałtowny zmienił kierunek polityki: odsunął od władzy senat i począł sprawować władzę despotyczną, wznowił procesy o obrazę majestatu, skazał na śmierć wielu wybitnych Rzymian, zmusił do samobójstwa Tyberiusza Gemellusa, zażądał dla siebie czci boskiej. W przeciągu roku rozrzutnością, która nie znała granic, zrujnował skarb państwa. W tej sytuacji przystąpił do konfiskaty majątków senatorów i ogłoszenia całej serii przepisów podatkowych Jako wojownik nie zasłynął żadnymi zwycięstwami. Przygotował 2 wyprawy: przeciw Germanom, a następnie do Brytanii, ale były to tylko demonstracje siły. Potomnym w odróżnieniu od swoich poprzedników nie pozostawił wiele budowli, choć zakończył inwestycje rozpoczęte przez Tyberiusza: świątynię Augusta na Palatynie i teatr Pompejusza. Niespełna 4 lata panowania Kałiguli były okresem terroru i okrucieństw. Potworne czyny, rozkoszowanie się widokiem tortur, grabieże, fałszywe oskarżenia, rozpusta - nawet seks z siostrami! Okrucieństwo i pycha uczyniły z jego przydomku synonim sadystycznego, zwyrodniałego despoty.

Trudno tu jednak oddzielić prawdę od fałszu, trudno też odpowiedzieć na pytanie o przyczynę obłędu Kałiguli. Choroba, której pewne objawy pojawiły się już w dzieciństwie, gwałtownie spotęgowała się po ataku w kilka m-cy po objęciu władzy cesarskiej. Swetoniusz sygnalizując problem choroby umysłowej Kałiguli przypisał jej dwie rozbieżne, ale jakże charakterystyczne dla Gajusza cechy: „najwyższą pewność siebie i z drugiej strony nadmierna bojaźliwość”. Potęgujące się okrucieństwo Kałiguli, niekończące się procesy polityczne i konfiskaty majątków wzmagały w Rzymie stan zagrożenia i tym samym rodziły nastroje opozycyjne. Kilka zawiązanych w kręgach senatorskich spisków Gajusz wykr>4 w zarodku i jeszcze bardziej wzmógł represje. W 41 r. do jednego z kolejnych spisków przyłączyli się oficerowie gwardii cesarskiej.. To oni zadali Kałiguli śmiertelne ciosy 24 stycznia tegoż roku, w chwili gdy cesarz powracał do pałacu z igrzysk zorganizowanych dla uczczenia pamięci Augusta. Wraz z Gajuszem zginęła jego żona i córka.

Rostworowski w przekazanej przez tradycję biografii Kałiguli dokonał daleko idących zmian, których istota polega na wyeksponowaniu jednych zdarzeń, a przemilczeniu innych. Nie ma w sztuce Kaliguli-mordercy, erotomana, kochanka, rajfura własnych sióstr, histriona, tancerza przebierającego się za Wenus. Dramaturg świadomie rezygnuje z możliwości scenicznego przedstawienia władcy Rzymu jako symbolu potworności, wybrał drogę, którą można nazwać próba rehabilitacji Kałiguli poprzez odbrązowienie wizerunku Rzymu. W ujęciu Rostworowskiego Kaligula to władca, którego zrodziła specyficzna atmosfera I w. n. e. Dramaturg wielokrotnie podkreślał, że wiedza ludzka o tamtej epoce ograniczona została do wszechwładnie panujących schematów: Kaligula to potwór zasiadający na rzymskim tronie, historia wydała go na „zakałę i ruinę rodu ludzkiego” (wg Seneki), Rzymianie natomiast to spiżowi mężowie, pomniki cnót obywatelskich. Tymczasem - zauważał Rostworowski -wczytanie się w liistoriografię Rzymu pozwala spojrzeć odmiennie na przypadek Kałiguli. Rzymianie to oportuniści, a nawet tchórze i nędznicy. W nowym kontekście wiele cech Kałiguli dotychczas interpretowanych negatywnie nabiera jaśniejszych odcieni. Wniosek: w takim mieście najszlachetniejszy nawet cezar musiał stać się tym, z czym Kaligula przeszedł do historii. Gajusz staje się ofiarą Rzymu, to Rzymianie doprowadzili go do obłędu, a w obłędzie do okrucieństwa, do pogardy dla ludzi i świata. Portret psychiczny Kałiguli posiada tylko dwie, ale za to wyraziste rysy: pogardę dla całego otaczającego go świata i chorobliwy lęk przed śmiercią. Cezar próbuje za pomocą terroru i okrucieństwa przywrócić Rzymowi dawną wielkość. Jednak cezar, który dostrzega u siebie te same słabości, które pragnie zwalczyć u innych, nie może odrodzić Rzymu. Kaligula Rostworowskiego jest tragiczną jednostką wplataną w kołowrót często potwornych zda rżeń, przerastających siły bohatera. Ma odwagę wyzwać los, ale jednocześnie jest tchórzliwy i słaby. Budzi litość, bo nie jest winny swego upodlenia, jego tragedia rozegrała się poza nim, w epoce bezideowości i pustki etycznej, w epoce skazanej na zagładę. Prócz litości sztuka wywołuje również uczucie grozy tragicznej, bo los Kałiguli to zaledwie przebłysk spraw wyższych, sztuka to przekrój schyłku całej cywilizacji (za Pigoniem). Dramaturg ukazał w Kałiguli świat pustki aksjologicznej, świat, w którym ludzie nie widzą żadnego porządku, ani celu, nie znajdują

2