3884

najprostszych potrzeb życiowych uzależnia je bezpośrednio od dorosłych, w szczególności od matki. Z nią też związane są pierwsze wyraźne reakcje społeczne. Tak więc dla prawidłowego rozwoju dziecka w wieku niemowlęcym szczególnie ważne są kontakty z dorosłymi, dostatecznie częste i bliskie. W toku współdziałania z dorosłymi dziecko przez naśladownictwo uczy się różnych czynności o charakterze społecznym i przejmuje wzorce zachowania się w konkretnych syniacjach, uogólniając je potem na sytuacje podobne. Niemowlę asymiluje rozmaite element)’ społeczno • kulturowe swego środowiska, od którego jest początkowo całkowicie zależne. Dopiero w dalszych okresach rozwojowych istota ludzka staje się zdolna do selekcjonowania syniacji i kontaktów społecznych oraz do aktywnego tworzenia własnego środowiska. Dzieci przebywające w środowisku rodzinnym, silnie nasyconym w bodźce społeczne, przejawiają wzmożoną potrzebę asymilacji informacji emitowanych przez przedmioty, natomiast u dzieci wychowywanych w domu małego dziecka obiektem asymilacji są przede wszystkim osoby dorosłe.

W pierwszych miesiącach życia dziecko jest raczej biernym partnerem, a inicjatywa nawiązywania kontaktów społecznych podejmowana bywa przez jego otoczenie. Dorośli podchodzą do dziecka uśmiechając się do niego, zaspokajają jego potrzeby fizjologiczne, biorą je na ręce i bawią się z nim. Już na początku wieku poniemowlęcego sytuacja zaczyna się zmieniać. Pozytywny kontakt z otoczeniem jest niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju mowy dziecka. Mowa kształtuje się w trakcie społecznych kontaktów dziecka z otoczeniem, a jednocześnie pogłębia te kontakty, poszerza i wzbogaca. Dziecko, które potrafi już porozumieć się ze swoim otoczeniem za pomocą słów. ma nieporównanie większe możliwości utrwalenia więzi społecznej niż takie, które mówić nie potrafi.

Osobowość. Osobowość małego dziecka tym różni się od osobowości dorosłego, że jest jeszcze „nieskrystalizowana". Brak jej bowiem „ośrodka osobowości" - zespołu cech. wokół któiych skupiają się właściwości pozostałe. Pomimo iż osobowość dziecka w miarę jego rozwoju, dokonującego się w ścisłej zależności od wpływów środowiska i wychowania, ciągle się zmienia i przekształca, to jednak niektóre właściwości zaznaczają się już bardzo wcześnie i są stosunkowo trwałe. Dlatego też mimo ogromnej plastyczności, charakterystycznej dla pierwszych lat życia, niektóre rysy osobowości małego dziecka mają już swój indywidualny odcięli i decydują o różnicach występujących między poszczególnymi dziećmi. Do takich właściwości należy np. ogólny napęd psychoruchowy dziecka, żywość lub powolność jego ruchów i reakcji, a później sposobu mówienia, mimiki itp. Duża część tego rodzaju przejawów, które w pewnej mierze składają się na ogólne pierwsze wrażenie, jakie dziecko sprawia na opserwatorze. zależy od jego temperamentu, związanego z typem układu nerwowego. W wieku poniemowlęcym dzieci przejawiają w swym zachowaniu rozwojowe oraz indywidualne zmienne zaczątkowe cechy woli i charakteru. Wzrastająca wówczas koordynacja i precyzja ruchowa umożliwiają coraz dokładniejsze wykonywanie tzw. ruchów dowolnych, dzięki którym dziecko może z powodzeniem realizować proste jeszcze, co prawda, ale już wyraźne cele. Celem takim może być np. zdobycie upragnionego przedmiotu, który jest oddalony i znajduje się poza zasięgiem rąk dziecka. Rozwój fonu aktywności. Manipulacja i czynności wykonywane na przedmiotach stanowią swoistą, wyższą formę aktywności sensoryczno-motorycznej niemowlęcia, która pojawia się dopiero w drugim półroczu życia dziecka. Poprzedzające ją rodzaje aktywności są bardzo trudne do opisu i klasyfikacji. Charakter aktywności dziecka zależy w dużej mierze od środowiska wychowawczego. Niemowlęta w wieku ok. 6 mieś. wychowywane wyłącznie w rodzinie przejawiają w większym stopniu aktywność ukieninkowaną na przedmioty lub osoby z najbliższego otoczenia niż niemowlęta przebywające w żłobkach.

Niemowlęta podejmują wiele czynności mchowych i manipulacyjnych skierowanych najpierw na własne ciało, a potem na przedmioty. Czynności te przypominają zabawę, nie mają jednak na tyle określonej struktury i względnie jednolitego przebiegu, aby można je było z całą pewnością zaliczyć do zabaw.

Zabawy ruchowo-manipulacyjne są najbardziej charakterystycznym rodzajem zabaw dzieci w wieku poniemowlęcym. Mają one ogromne znaczenie nie tylko dla wyćwiczenia ruchów rąk oraz usprawnienia motoiyki całego ciała, lecz także dla rozwoju umysłowego dziecka. Mimo że struktura tych zabaw jest jeszcze dość prymitywna - dziecko wykonuje stosunkowo proste czynności powtarzając je wielokrotnie. Poprzez czynności na przedmiotach wykonywane w toku zabaw manipulacyjnych dziecko zostaje bowiem wprowadzone w świat wytworów socjalnych za pośrednictwem osób dorosłych, których działanie stanowi wzorce do naśladowania. Podobnie jak podczas czynności codziennych, tak też w toku zabawy manipulacyjnej dziecko wykrywa znaczenie społeczne przedmiotów służących do zaspokajania potrzeb ludzkich i uczy się używać rozmaitych rzeczy zgodnie z ich przeznaczeniem.

XII. PRZEBIEG ROZWOJU DZIECKA W OKRESIE PRZEDSZKOLNYM, frocesy poznawcze Podstawą rozszerzenia się orientacji dziecka w świecie zewnętrznym jest rozwój jego procesów poznawczych, rozwój spostrzeżeii pamięci i myślenia. W zakresie bezpośredniego, sensorycznego oraz pośredniego, umysłowego poznawania świata zachodzą w wieku przedszkolnym duże zmiany, które prowadzą do tego, że dziecko coraz lepiej dostosowuje się do swego środowiska i zyskuje szersze możliwości działania. Dzięki stopniowemu doskonaleniu się funkcji poznawczych i czynności umysłowych dziecko osiąga pod koniec wieku przedszkolnego wyższy jakościowo poziom rozwoju psychicznego.