- ogromna ilość niewolników doprowadziła do uchwalenia dwóch ustaw ograniczających wyzwolenia (lex Fufia Caninia (2 r. p.n.e.) i lex Aelia Sentia (4 r. n.e.))
- pierwsza ograniczała liczbę niewolników wyzwalanych w testamencie
- druga dotyczyła ograniczeń wieku
- senatusconsultuni Silanianum (10 r.) dotyczyło przesłuchaniu na torturach i ukaraniu śmiercią niewolników, których właściciel został zamordowany w domu
- senatusconsultum Claudianum określało Rzymiankę, która współżyła z niewolnikiem również za niewolnicę, jak i urodzone przez nią dziecko
4.3 Ustawodawstwo małżeńskie Augusta
- Iex Iulia de adulteriis coercendis - (18 r. p.n.e.) karane było utrzymywanie stosunków pozamałżeńskich
- Iex Iulia de maritandis ordinibus - (18 r. p.n.e.) mężczyźni (25-60 lat) oraz kobiety (20-50 lat) musieli pozostać w iustum rnatr imonium
- lex Papia Poppaea - nakaz posiadania przynajmniej jednego wspólnego dziecka w danym związku
4.4 Sytuacja ekonomiczna w okresie pryncypatu
- nastąpił wyjątkowy rozwój ekonomiczny państwa
- głównym źródłem dochodu było rolnictwo
- rozwijało się rzemiosło, wyroby ceramiczne, naczynia metalowe, wyroby szklane
- kwitł handel międzynarodowy
4.5 Finanse w okresie pryncypatu
- skarb państwa (aerarium popali Romani) znajdował się w świątyni Saturna (stąd aerarium Saturni), wpływały do niego dochody z prowincji senackich
- do skarbu cesarskiego (fiscus Caesaris) wpływały dochody z prowincji cesarskich
- skarb wojskowy był zasilany z podatku spadkowego i podatków obrotowych
- skarb prywatny cesarza {patrymonium Caesaris) zasilały dochody z kopalń, spadków bezdziedzicznych, skonfiskowanych majątków
- podatki bezpośrednie: gruntowy (pobierany w prowincjach), pogłówny (od każdego obywatela prowincji), spadkowy (obciążający wszystkich dziedziczących duże spadki)
- podatki pośrednie: od sprzedanych towarów, domów, gruntów, niewolników, prostytucji
- cła: pobierane za wwożenie towarów z prowincji, opłaty celne za korzystanie z mostów, portów, dróg
- wydatki obejmowały zaopatrzenie armii, utrzymywanie wysłużonych żołnierzy, opłacanie aparatu administracyjnego, utrzymanie dwom, utrzymywanie proletariatu, rzeczy kultu, igrzyska, roboty publiczne, budowle
4.6 Źródła prawa w okresie pryncypatu
- zgromadzenia ludowe traciły na znaczeniu, więc ich ustawy nie były już tak ważne
- szczególne znaczenie dla źródłem prawa w pryncypacie mają uchwały senatu (senatusconsultuni)
- swoją ważną funkcję utrzymały edykty a ich treść została ujednolicona i uporządkowana przez cesarza Hadriana i jurystę Salviusa Iulianusa (stąd nazwy edyktów: edictum perpetuum, edictum Hadrianum, edictum lulianum, edictum Sahianum)