6721

obywatelskich, wyposażonych w wiedzę użyteczną, opartą na ówczesnych zdobyczach nauki. Przejęty przez KEN majątek zakonu miał zapewnić podstawy materialne jej działalności. Komisja pozostawała pod protektoratem króla, cieszyła się pełną autonomią, jedynie w sprawach finansowych odpowiadała przed sejmem. Początkowo w jej skład wchodziło 4 senatorów i 4 posłów, reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie, później liczbę komisarzy powiększono.

W pierwszym okresie działalności, czyli w latach 1773 do 1780, wywalczono w Sejmie przejęcie tego, co zostało po majątku Jezuitów, co dało Komisji dużą niezależność finansową. Eksperci po wodzą Hugo Kołłątaja opracowali trzystopniowy model szkół podstawowych i średnich.

Najniższym stopniem były szkoły parafialne przeznaczone dla niższych stanów (chłopów i mieszczan), pośrednim szczeblem były państwowe szkoły powiatowe - do których głównie trafiały dzieci z rodzin szlacheckich, ale które były też otwarte dla najzdolniejszej młodzieży ze stanów niższych, zaś stopniem najwyższym były trzy uniwersytety - w Warszawie, Wilnie i Krakowie.

W ramach reformy edukacji podstawowej stworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało pionierskie podręczniki - wymagające często (zwłaszcza w zakresie nauk przyrodniczych i ścisłych) tworzenia polskiej terminologii tych nauk, która do dzisiaj jest podstawą terminologii chemicznej, fizycznej i matematycznej stosowanej w języku polskim. Do najwybitniejszych jego działaczy należeli:

•    Potocki (przewodniczący 1775-69),

•    G. Piramowicz (sekr. 1775-87),

•    H. Kołłątaj,

•    O. Kopczyński,

•    K. Narbutt,

•    A. Popławski,

•    F. Zabłocki (sekretarz 1788-92),

•    A. Gawroński,

•    J. Wybicki,

•    P. Gzenpi liski

•    oraz dyrektorzy nauk w Szkole Rycerskiej — Ch. Pfleiderer i M. Hubę.

Zadaniem Towarzystwa było opracowywanie programów i podręczników szkolnych, w rzeczywistości stało się ono „wydziałem pedagogicznym” KEN, sprawującym pieczę nad całym procesem edukacyjnym. Z jego inicjatywy ukazało się wiele wartościowych książek szkolnych, jak:

•    G. Piramowicza Elementarz dla szkół parafialnych narodowych (1785),

•    G. Piramowicza Powinności nauczyciela (1787),

•    O. Kopczyńskiego Gramatyka dla szkół narodowych (1778-81),

•    M. Hubego Wstęp do fizyki dla szkół narodowych (1783) i in.

Początkowo miało ono przygotować reformę podręczników; z czasem doszły do tego dalsze funkcje organizacyjne, przygotowanie odpowiednich projektów ustaw i przepisów, reforma uniwersytetów, nadzór nad wszystkimi szkołami, wyposażenie szkół w pomoce naukowe itp. Przy udziale członków Towarzystwa zostały opracowane w latach 1780-83 Ustawy dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane — pierwszy w Europie kodeks szkolny obejmujący całość zagadnień administracyjnych i pedagogicznych związanych z funkcjonowaniem nowego systemu szkolnego. Ustawy kładły też podwaliny kształtowania się zawodu nauczycielskiego przez ustanowienie praw i obowiązków tzw. stanu akademickiego, do którego zaliczono nauczycieli szkół narodowych.

2