6803

2

Powołano gminne komisje oświaty i kultury, by rozbudzić życie kulturalne środowisk wiejskich na obszarze Generalnej Guberni. Dużą trudność w organizacji tajnego nauczania stwarzał brak podręczników i pomocy naukowych, zaś zasoby przedwojenne uległy rekwizycji lub zniszczenia Władze okupacyjne zaczęły wydawać czasopismo „Ster”, które miało zastąpić podręczniki, lecz jego treść składała się z opowiadań, wierszy i informacji o kulturze niemieckiej. Miało ono kształtować postawę posłuszeństwa wobec „narodów panów”. „Ster” był lekturą obowiązkową i miał pełnić funkcję nie tylko pisma szkolnego od 9 do 14 lat, ale miał zastąpić czytanki dla klas wyższych. Miały je prenumerować wszystkie szkoły. Lecz nauczyciele na swój sposób odpowiednio interpretowali na lekcjach jego treść. Nastąpiły braki kadry nauczycielskiej, dlatego organizowano tajne kursy i nakłaniano emerytowanych nauczycieli do czynnej pracy. Tajne nauczanie stanowiło ruch masowy, gdyż całe społeczeństwo stanęło do walki o narodową oświatę. Wielu nauczycieli i uczniów tajnego nauczania zginęło w walce i zostało wymordowanych przez okupanta. W Generalnej Guberni w tajnym nauczaniu uczestniczyło ok. 20 000 nauczycieli i około 1 000 000 uczniów. Najszerszy zakres, tajne nauczanie osiągnęło w roku szkolnym 42/43, później jego liczba uczestników się zmniejszyła wskutek terroru i masowej deportacji młodzieży na roboty przymusowe do Niemiec, a także wskutek wzmożonej akcji zbrojnej. Spotykano i gromadzono się w prywatnych mieszkaniach potajemnie, by zdobywać wiedzę. Szkolnictwo wyższe przeżyło tragiczny los kadry naukowej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W dniu 5 listopada 1939r. z inicjatywy władz okupacyjnych miał odbyć się wykład jednego z wysokich przedstawicieli urzędu Generalnej Guberni o stosunku narodowego socjalizmu do nauki. Rektora proszono o powiadomieniu pracowników naukowych uczelni w celu ich obecności na wykładzie. Zgromadzeni na sali wykładowej profesorowie i pracownicy naukowi, ok. 200 osób, zostali aresztowani pod zarzutem nielegalnego rozpoczęcia roku akademickiego i brutalnie wtłoczeni do wozów policyjnych i przewiezieni do więzienia w Krakowie, a później do obozu koncentracyjnego w Sacksenhausen. Wśród nich znalazł się rektor Uniwersytetu prof.Tadeusz Lehr-Spławiński i prezes Polskiej Akademii Umiejętności prof. Stanisław Kutrzeba. Sprawa nabrała rozgłosu na arenie międzynarodowej i w lutym 1940r. uwięzionych profesorów uwolniono, lecz 19 osób uwięzionych zmarło w obozie m.in. Iiistoryk literatury Ignacy Chrzanowski i prof. filozofii Tadeusz Garbowski oraz inni wybitni profesorowie. Aresztowano też profesorów KUL-u i AGH w Krakowie. Terror niemiecki w Krakowie opóźnił rozpoczęcie tajnych studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim, dopiero w 1942r. rozpoczęto tajne zajęcia na wydziale filozoficznym, prawa i medycyny. Razem było ok. 920 studentów i 136 pracowników naukowych. W innych ośrodkach akademickich tajne studia rozpoczęto wcześniej równolegle z tajną oświatą. Na Uniwersytecie Warszawskim już w 1940r. rozpoczęło się tajne nauczanie w zakresie filologii, historii i filozofii. W latach 1941-43 filologia polska skupiała ok. 150 studentów, historia w latach 1943-44 ok.100 studentów, a prawo w 1942r. studiowało 500 studentów. Duży zasięg osiągnęły studia medyczne. Ich organizacja była szczególna. Władze niemieckie zezwoliły na otwarcie szkoły prywatnej, prowadzonej przez doc. Jana Zaorskiego, kształcącej pomocniczy personel lekarski. W tej legalnej szkole, w formach tajnych realizowano pełny program studiów lekarskich. Inne warszawskie uczelnie wyższe także rozwijały tajną działalność, szczególnie dużo młodzieży skupiały tajne studia na Wolnej Wszechnicy Polskiej oraz Państwowej Wyższej Szkole Technicznej. W Warszawie utworzono Uniwersytet Ziem Zachodnich. Zorganizowali go pracownicy naukowi Uniwersytetu Poznańskiego, dla młodzieży wysiedlonej z obszarów zachodnich i włączonych do Rzeszy. O rozmiarach polskiej konspiracji oświatowej w czasie II wojny światowej świadczą liczne dokumenty, pamiętniki, wspomnienia i opracowania. Liczyły się efekty mierzone liczbą młodzieży, nauczycieli i wydanych świadectw. Była to walka o egzystencję narodu w warunkach totalnego zagrożenia. Tajna oświata-to szaniec walki z barbarzyństwem, z polityką wyniszczenia polskiej inteligencji. Mobilizowała ona do walki o kulturę polską szerokie kręgi społeczeństwa, dzieci i młodzież. Propaganda faszystowska zaś dzięki tajnej oświacie, miała ograniczony dostęp do młodzieży. Każda szkoła i tajny punkt nauczania był jednocześnie ośrodkiem walki o kulturę.