Magazyn66201

558

LITWA

W drugiej połowie XIX w. kultura inteligencji miejskiej i wiejskiej na obszarach L. etnicznej była polska. Obejmowała też ona cały prawie stan miejski robotniczy i drobnomieszczański (chrześcijański), oraz promieniowała stamtąd na znaczne obszary kraju. Szczególnie polszczały w tym czasie okolą miast, gdzie lud wieśniaczy przyswajał polszczyznę. Liczne okolice i zaścianki szlachty zagrodowej, zdawna polskiej, proces ten przyspieszały. Uwłaszczony chłop litewski podnosząc się kulturalnie znajdował początkowo strawę duchową wyłącznie w sferze polskiego ducha. Polskość na L. uważana była podówczas za pewną odmianę (wyższą hierarchicznie od litewskości) rodzimej kultury krajowej. Nie istniały jeszcze antagonizmy pomiędzy obu ośrodkami. Poczucie braterstwa łączyło od wielu pokoleń ludność mówiącą obu językami.

Odrodzenie narodowe litewskie stan powyższy zmieniło. Ruch ten musiał się zwrócić przeciw polskości. Dla pobudzenia do życia własnych, litewskich pierwiastków — Litwini zniewoleni byli usuwać z siebie wielowiekowe nawarstwienia kultury polskiej. Antagonizm polsko-litewski przyszedł jako konieczność dziejowa w tym procesie. Posiadał on w swem sąsiedztwie wiele analo-gji w postaci współzawodnictwa łotewsko-niemieckiego, fińsko-szwedzkiego i t. p.

Polityka rosyjska około 1875 r. zwróciła uwagę na ruch odrodzenia litewskiego i usiłowała wyzyskać go dla osłabienia siły polskości na ziemiach Wileńszczyzny i Ko-wieńszczyzny. Utrudniała mu rozwój, a starała się równocześnie rozognić namiętności przeciwpolskie ponad miarę normalnego przebiegu tych procesów. Często się jej to udawało.

Antagonizm kulturalny polsko-litewski wystąpił przy zagadnieniach języka modlitwy w kościołach, przy wyborach do dumy państwowej, w życiu spółdzielni i towarzystw rolniczych — ogarnął powoli wszystkie dziedziny życia na przełomie XIX i XX wieku.

3. Odrodzenie państwowe Litwy. Ruch odrodzenia narodowego Litwinów musiał stworzyć dążności do usamodzielnienia politycznego narodu. Następowało równocześnie zróżniczkowanie się polityczno-ideowe adeptów młodego ruchu. Od samego początku (lata 80-te XIX w.) podzielili się oni na odłam klerykalno-zachowawczy i radykalny. Z pierwszego wyrosło w przyszłości stronnictwo chrześcijańskiej demokracji, z drugiego — partja demokratyczna ludowców. Prawie równocześnie zorganizowała się też partja socjalnej demokracji litewskiej.

To ostatnie stronnictwo, chociaż o podłożu międzynarodowem, pierwsze wystąpiło w 1896 r. z programem niepodległej L., złączonej federacyjnie z Polską i innemi ludami sąsiedniemi (bez bliższego ich wymienienia). Litewskie stronnictwo demokratyczne w r. 1902 określiło niepodległą L. jako cel „odległy" swych starań. W okresie rewolucji 1905 r., gdy poszczególne narodowości w granicach cesarstwa rosyjskiego występowały z żądaniem usamodzielnienia, także i Litwini zebrali (w grudniu 1905 r.) „Sejm" w Wilnie z przeszło 1 800 notablów i zażądali autonomji L. etnicznej z parlamentem w Wilnie. Wojna światowa posuwa naprzód te dążenia. Zjazdy patrjotów litewskich na emigracji w Bernie Szwajcar-skiem w 1916 r., a w Sztokholmie w 1917 r. żądają niepodległości dla swej ojczyzny.

Niemcy okupowali ziemie L. podczas wielkiej wojny w połowie 1915 r. Z początku chcą je skolonizować Niemcami, podwajając prawie gęstość zaludnienia (z 33 na 56 na km²) i anektować. Tworzą w tym celu specjalne stowarzyszenie „Deutsch-Baltisclie Gesellschaft" z ks. Janem Meklemburskim na czele. Ujawnia ono powyższe cele na początku r. 1917.

Przystąpienie do wojny Stanów Zjednoczonych zmienia taktykę Rzeszy. Upadają nadzieje na aneksję jawną. Powstają próby jej zamaskowania. Zarząd Ober-Ost ziem wschodnich pozwala na zjazd w Wilnie dn. 17. IX. 1917 r. 222 przedstawicieli kraju — Litwinów, dopuszczonych imiennie przez władze okupacyjne. Zjazd ten wybiera Radę Narodową Litewską (Taryba) i wypowiada się za „niepodleglem demokratycznem państwem litewskiem". Taryba uznana zostaje przez władze niemieckie za przedstawicielstwo narodu litewskiego. Pertraktuje ona z Niemcami o utworzenie królestwa litewskiego z niemieckim księciem krwi, jako królem, na czele i w związku z Rzeszą. Taryba ogłasza 11 grudnia 1917 r. deklarację o zerwaniu węzłów, łączących ją uprzednio z innemi narodami i utworzeniu „niezależnego państwa, związanego z Rzeszą unją: wojskową, komunikacyjną, celną i monetarną".

Przegrana niemiecka w listopadzie 1918 r. udaremnia te plany. Taryba ogłasza się, ja-