8328

dzierżawione ziemie. Broniąc się przed spadkiem dochodów realnych, szlachta próbowała zwiększyć zyski przez sprzedaż zboża i innych produktów rolnych. Uczyniła więc folwark pańszczyźniany podstawą nowego sposobu gospodarowania. Folwark pańszczyźniany był towarowym - tzn. nastawionym na zbyt - gospodarstwem rolnym lub rolno - hodowlanym, którego funkcjonowanie opierało się na przymusowej pracy chłopów na rzecz właścicieli ziemskich. Dla folwarku szczególne znaczenie miała pańszczyzna. Polegała ona na tym, że chłopi byli zobowiązani do bezpłatnego wykonywania różnych prac na pańskim gospodarstwie. Tak więc w XVI wieku na ziemiach polskich ukształtował się nowy. specyficzny rodzaj gospodarki, nazywany gospodarką folwarczno -pańszczyźnianą. Pierwsze folwarki pojawiły się w dobrach kościelnych już w XIV w a później w majątkach szlacheckich i magnackich. Właściwy rozwój tej gospodarki, a konkretnie folwarków, nastąpił na terenach gdzie istniała możliwość korzystnego sprzedania produktu do miast - tak jak na przykład Śląsk. Równie szybko rozwój nastąpił w dorzeczu Wisły, Bugu, na Pomorza częściowo też w Wielkopolsce. O wiele słabiej folwark rozwijał się w Małopolsce. Ukrainie. Białorusi, a prawie w ogóle nie funkcjonował na Podkarpaciu.

Pod folwarczną uprawę lub też w celu powiększania powierzchni folwarków szlachta zajmowała ziemie opuszczone przez chłopów tzw. pustki oraz skupowała łany należące do sołtysów, na mocy przywileju warckiego z 1423 roku. Inną drogą powiększania ziemi folwarcznej był karczunek lasów. Wielkie rody magnackie - szczególnie na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, karczowały puszcze należące formalnie do skarbu państwa. W ten sposób możnowładcy tworzyli olbrzymie państwa, które w ciągu jednego pokolenia rozrastały się, obejmując całe powiaty, np. „Państwo Goniądzkie" Radziwiłłów na początku XVI w. czy dobra ruskie Leliwitów Tarnowskich. Działalność ta, podobnie jak bezprawne dziedziczenie dóbr nadanych w dożywocie, aż do początków XVI w prowadziła do wyraźnego zmniejszenia się domeny królewskiej, dzierżawiona przez szlachtę, w dalszym ciągu stanowiła, przed dobrami kościelnymi, największe kompleksy majątków ziemskich. Folwarki różniły się wielkością oraz sposobem organizacji produkcji rolnej. Przeważnie były one nastawione na produkcję zboża, głównie żyta, mniejsze znaczenie miała hodowla. Struktura świeckiej własności kształtowała się nieco inaczej w różnych częściach Polski. Księstwa mazowieckie charakteryzowało istnienie drobnej własności szlacheckiej, która obejmowała niekiedy tylko część wsi. Wielkopolska zasiedlona była raczej przez szlachtę jednowioskowa, z tym jednak, że zdarzały się włości liczące po kilkanaście wsi. Największa własność istniała w Małopolsce. gdyż możni tej dzielnicy uzyskiwali obszerne dobra na terenach Ukrainy.

Jednym z trudniejszych problemów przy organizowaniu folwarku było zapewnienie siły roboczej i narzędzi potrzebnych do pracy. Szlachta nie posiadała odpowiednich funduszów na inwestycję, nawet przy dużym majątku. Stąd też rzadko opierano folwarki na pracy najemnej. W większym stopniu natomiast zaczęto przewidziane przez akty lokacyjne, a pochodzące jeszcze z wcześniejszego okresu powinności pańszczyźniane chłopów, uzupełniając je dodatkową pracą najemną czeladzi folwarcznej i tzw. komorników czy zarodników, a więc chłopów małorolnych. Praca pańszczyźniana, która zaczęła odgrywać w gospodarce folwarcznej coraz większą rolę. rozwijała jednocześnie problem narzędzi pracy, będących własnością chłopów. Na podstawie uchwał sejmów toruńskiego i bydgoskiego z 1520 roku. pańszczyzna miała wynosić jeden dzień w tygodniu z łanu chłopskiego. Wkrótce uległa ona zwiększeniu i w połowie XVI wieku sięgała 2 do 3 dni w tygodnia przy czym jej wymiar stawiał się nawet wyższy w okresie żniw. Wielkość pańszczyzny uzależniona była od ilości ziemi dziedzicznej dzierżonej przez kmieci. W ciągu XVI wieku nadal utrzymywały się łanowe, a bywało, że nawet większe gospodarstwa kmiece. Dysponowały one sprzężajem, tj. siłą