104606

HISTORIA INSTYTUCJI POLITYCZNYCH

1.    Podstawowe formy państwowe w dziejach Polski

2.    Cechy monarchii patrymonialnej.

Monarchia patrymonialna charakteryzowała się przywilejami, które władcy nadawali miastom, szlachcie i duchowieństwu na zasadzie umowy zawieranej jakby między osobami prywamymi. Zatem monarchia patrymonialna odznaczała się tym. że 1) naród składał się z trzech stanów zupełnie odrębnych i samodzielnie się rządzących; 2) książęta opierali się głównie na dochodach swoich dóbr i iue mieszając się w sprawy wewnętrzne żadnego ze stanów, bronili ich tylko na zewnątrz, a piklowali ich równowagi i zgody; 3) stosunek pomiędzy księciem a stanami polegał na wzajemnym kontrakcie, określonym w licznych przywilejach. „Nowy ten ustrój średniowieczny zowie się państwem patiymonialnym od majątku księcia, zwanego patrimonium. któty w niem główną odgrywa rolę; możemy go także nazwać państwem stanowem tj. opierającym się na kilku samorządnych stanach.” W tym typie ustroju monarchicznego król utracił swoją bezwzględną przewagę nad poddanymi, ale nadal zachował prerogatywy władzy stanowiące o realności jego rządów. Ten typ ustroju miał miejsce w Polsce do 1505 r.. czyli do sejmu radomskiego, ustanawiającego parlament.

3.    Ochy monarchii stanowej.

Monarchia stanowa w Polsce była monarchią nierównoprawnych stanów. Dominującą rolę odgrywał w niej stan szlachecki, który stopniowo urastał do roli hegemona. Umożliwiło ten kierunek przemian to. że nie wytworzył się wPolsce solidarny stan mieszczański w skali kraju czy nawet prowincji lub ziemi. W tej sytuacji monarchia nie mogła znaleźć w Polsce oparcia w miastach i musiała się układać z jednym politycznym partnerem, jakim była szlachta. Dodatkowo wzrost pozycji szlachty był ułatwiony przez fakt. że w Polsce me nastąpiło wyodrębnienie szlachty wyższej. Ogół szlachecki, choć długo kierowany przez „braci starszych” - możnowładców. ukształtował się jako stan formalnie równy i jednolity. Szlachta jako społeczność Królestwa stanowiła substrat osobowy państwa ujmowanego już w kategoriach publicznoprawnych. Przyjęta w XIV stuleciu konstrukcja Korony Królestwa Polskiego oznaczała podporządkowanie jej istmejących jeszcze w ówczesnym ustroju elementów patrymonialnych. Zachowały się one w organizacji skarbu, gdzie aż do schyłku XVI w. nie wyodrębniono skarbu króla od skarbu państwa, w postaci królewszczyzn. które ujmowano jako własność panującego, wreszcie w uprawnieniach dominalnych monarchy wobec miast królewskich. Przewaga elementów publicznoprawnych ujawniała się w szczególności w przywilejach stanowych, w zwycięstwie - po wygaśnięciu Piastów - zasady elekcyjności królów oraz w rozwoju reprezentacji stanowej w postaci sejmów walnycli, sejmów prowincjonalnych i sejmików ziemskich.

Władza królewska dysponowała w XIV-X V w. obszernymi kompetencjami Ich ograniczeniu przez szlachtę sprzyjało powoływanie na tron obcych dynastów (Ludwika Węgierskiego. Władysława Jagiełłę), którzy w zamian za poparcie planów i idącej za nimi szlachty musieli płacić przywilejami. Te układy obniżały też prestiż monarcliii. a bezkrólewia stawały się szkołą samodzielności politycznej stanu panującego.

Czasy monarchi stanowej to okres rozwoju przywilejów szlacheckich. Zapoczątkowany przywilejami w Budzie i Koszycach, osiągnął apogeum i zarazem kres w przywilejach nieszawskich. Były to ostatnie przywileje szlacheckie nadane przez króla. Od 1454 r. rozwój uprzywilejowania szlachty dokonywał się poprzez konstytucje sejmowe. Dlatego przywileje nieszawskie stanowią koniec monarchii stanowej, zapoczątkowując okres Rzeczypospolitej szlacheckiej.

W monarchii stanowej działały siły centralizacyjne. Znajdowały one wyraz w organizacji urzędów centralnych, powoływaniu starostów jako namiestników królewskich, centralnym skarbie, sejmie walnym.

Unifikacja państwa odbywała się powoli. W większości wypadków polegała ona na przejmowaniu przez inne dzielnice i ziemie wzorów stołecznej dzielnicy małopolskiej. Jednak unifikacja ta nie była całkowita; sporo odrębności utrzymywało się w każdej z dzielnic. Organizacja ziemska szlaclity preferowała ustrój polityczny nacechowany partykularyzmem.

4.    proces kształtowania się stanów społecznych w dawnej Polsce.

Stan jest pojęciem swoistym dla stosmtków społecznych średniowiecza europejskiego. Stan był gnipą społeczną różniącą się od innych nie tylko faktycznym położeniem w społeczeństwie, ale i stanowiskiem prawnym. W społeczeństwie stanowym każdy stan wypełniał określone funkcje gospodarcze i społeczne. W rezultacie też posiadał odrębne stanowisko prawne. Przynależność do określonego stanu była na ogół dziedziczna. Ukształtowane hierarchicznie, o różnym stopniu prestiżu, stany można podzielić na stany uprzywilejowane, którym prawa stwarzały pewną ochronę - iue zawsze z resztą skuteczną - przed nadmiernym uciskiem i wyzyskiem przez stany uprzywilejowane i władze państwową. Do stanów uprzywilejowanych należały: rycerstwo-szlachta i duchowieństwo, do nieuprzywilejowanych zaliczało się mieszczan i chłopów. Prawa stanów zabezpieczały stanowe instytucje samorządowe, których zakres był uzależniony od miejsca, jakie zajmowały w hierarchii stanowej.

Najwcześniej, jako stan. wyodrębniło się duchowieństwo. Nastąpiło to ostatecznie w początkach XIII w., kiedy kler zaczął w pełni rządzić się odrębnym prawem kościelnym i uzyskał własne sądownictwo, a dla dóbr Kościoła rozległe immunitety, potem jeszcze rozszerzone. Cechą stanu duchownego było to, że obejmował on zarówno liierarcluę duchowną (biskupów, prałatów, opatów). jak i niższe duchowieństwo w miastach i na wsi. Tę część duchowieństwa łączyły liczne więzy z ludem, z którego się w dużej mierze wywodziło.

Wyodrębnieiue się stanów było procesem długimi złożonym, a granice pomiędzy mmi nie zawsze były wyraźne. Istniały pewne grupy, których zaliczanie do tego czy innego stanu sprawiało trudności już współczesnym. Odbywała się też fluktuacja w postaci przenikania elementów zamożnych ze stanów niższych do wyższych, a również spadku jednostek lub grup zdeklasowanych do niższych stanów. Te procesy społeczne działały przez cały omawiany okres, choć równolegle upowszechniło się przekonanie, że o przynależności stanowej decyduje urodzenie. Miało to zwłaszcza

2