104626

potrzebę silnej władzy króla: król w królestwie jest jak dusza w ciele i jak Bóg w stosunku do świata. Wzmianki o zaletach ustroju mieszanego, rozsiane w tekstach Tomasza, tylko pozornie ograniczają jego regalizm. W ustroju mieszanym to król rządzi wszystkimi (element monarchii), pod jego kontrolą władzę wykonują dygnitarze (element atystokracji) wybrani albo spośród wszystkich (tj. wszystkich klas uprzywilejowanych, korzystających z praw politycznych), albo też wybrani przez wszystkich (element demokracji). Przy uznaniu zasadniczej, naturalnej i politycznej, nierówności ludzi element demokratyzmu jest tu tylko pozorny. Jednak koncepcja Tomasza otwiera drogę do szerszego udziału w polityce klas posiadających, do rozluźnienia feudalnych kryteriów urodzenia. Tomasz znal prócz monarchii „wolne ludy", w których ogól jest suwerenem; ale to raczej margines polityczne rzeczywistości. W państwach narodowych stawiał na silną władzę monarszą.

Jednak siła monarchy sprzyja degenerowaniu się jego władzy; królestwo jest najlepszym rządem, jeśli się nie zepsuje. Król sprawuje pełną kontrolę nad tatą łiierarcłiią urzędów; nie jest związany przymusem praw, a posłuszeństwo wobec niego jest nakazem prawa natiuy. Jednakże to samo prawo natuiy określa granice posłuszeństwa: gdy władca nakazuje coś niesprawiedliwego, obowiązek posłuchu ustaje. Jeśli zaś władca stał się niepoprawnym tyranem, można czynnie wystąpić przeciw niemu, a takie powstanie nie będzie buntem (seditio).

Tomasz wprowadził dlatego szczegółowe określenia, kto jest tyranem. Jest nim władca, który nielegalnie zdobył władzę (przez uzurpację, gwałt, symonię) ale jest nim też władca legalny, który władzy źle używa (dla własnego pożytku, a nie dla dobra powszechnego). Rozróżnienie to wywarto wielki wpływ na późniejsze rozważania o tyranii. Tomasz byt ostrożny w określaniu warunków wystąpienia przeciw tyranii, co wynikało z przekonania, iż skutki powstania mogą być gorsze od samej tyranii. Niekiedy lepiej znosić tyranię, liczyć na pomoc boską w jej obaleniu i zaprzestać grzechów, bo tyrania jest zwykle karą Boga za grzechy ludzi. Tak więc w tomistycznej teorii tyranii ścierały się dwie tendencje. 1) Umożliwiała ona legalne obalenie władzy niesprawiedliwej, np. działającej przeciw interesom kościoła. 2) Naruszenie porządku społecznego może być jednak groźne. Powstanie przeciw tyranii może być pretekstem dla niekontrolowanych mchów plebejskich lub anarcliii wielmożów. Stąd żądanie, by powstanie było podejmowane nie z prywatnej zuchwałości nielicznych, ale z autoryzacji władzy

Państwo i kościół.

Hierarcliia celów ludzkości, poddanie celów doczesnych celowi wiecznemu określa stosunek władz, które do tych celów ludzi prowadzą. Porządek naturalny, skądinąd konieczny i uprawniony, podporządkowany jest liierarchicznie wyższemu porządkowi łaski. W konsekwencji papież, najwyższa władza duchowna, może kontrolować wszystkie władze świeckie interweniować w sferę polityki. Rozdział władz duchownych i świeckich okazuje się pozornie, skoro misja duchowa papieża upoważnia go do wkraczania w sferę polityki świeckiej. Wcześniejszy pogląd Tomasza, z komentarzy do Sentencji Piotra Lombarda, był co prawda konsekwentniejszy w rozdziale władzy duchownej i świeckiej. Ale i Tomasz przyznał papieżowi prawa polityczne, twierdząc iż z woli Boga papież połączył na szczycie liierarchii najwyższą władzę doczesną i najwyższą władzę duchowną. Różnica tych stanowisk była dość akademicka: czy to pośrednio, z racji władzy duchownej, czy bezpośrednio z racji najwyższej władzy świeckiej papież upoważniony tu został do interwencji politycznych Inna sprawa, że nie zawsze papież to robi: Tomasz był realistą i rozumiał, że czasem to jest niemożliwe. Arystoteles nie darmo uczył, iż polityka jest sztuką możliwości.

Prawo.

Także w sferze prawa panuj e hierarchia. Na szczycie jest prawo wieczne, najwyższa mądrość boża, wedle której Bóg rządzi światem. Prawo wieczne jest wszechobecne; w umyśle człowieka odbija się ono w sposób szczególny, w postaci reguł prawa natury. Rozum ludzki pozna je, co jest dobre a co złe; prawo natury daje mu odblask bożego światła. Prawo natury jest więc wyrazem współudziału rozumnego człowieka w mądrości bożej. Ale daje ono ludziom tylko nieliczne i ogólne reguły postępowania. Dlatego uprawnieni ustawodawcy określaj ą szczegółowo, jak nakazy rozumu naturalnego stosować do konkretnych sytuacji. Tak powstaje prawo ludzkie. Ponieważ sytuacje ludzi się zmieniają, a i rozum naturalny doskonali się przeto i prawo ludzkie może być zmieniane. Należy w tym

2