104646

Nierówność majątkowa i wyjątkowo trudne warunki pracy w rolnictwie greckim upośledzały cliłopstwo; postępowała koncentracja własności, konsolidowała się oligarchia szlachecka, wzrastał też i ferment społeczny.

Politycznym przejawem kryzysu byty tyranie. Termin „tyran" nie miał początkowo sensu ujemnego, był quasi-synonimem terminu basileus, król. Ambitni arystokraci stawali się tyranami często występując w roli protektorów ludu (demosu) przeciw innym wielmożom. Często opar ciem tyranii był nowy system wojskowy ludowa piechota hoplitów. Niekiedy tyrania istotnie działała w imię interesów ludu (np. tyran Pizystrat w Atenach VI w.). Ale częściej ta protekcja ludu była tylko pozorem, a tyrania stawała się formą rządów osobistych opartych na gwałcie i lawirujących między antagonistycznymi klasami. Niemniej lud wiązał z tyraniami swe nadzieje: stąd np. protesty przeciw tyranii aiystokratycznego poety Teognisa. Także w późniejszych czasach przetrwała pamięć o tyranii jako opiekunce demosu.

Inną formą odpowiedzi na kryzys społeczny VII wieku był ustrój spartański swoista „alternatywa dla tyranii" (E. Will). Gwarantował on równość wolnych i pełnoprawnych obywateli kosztem intensywnego wyzysku niewolnych helotów i politycznego upośledzenia półwolnych perioików. Stworzono w Sparcie system stabilny, konserwatywny, poddano obywateli surowemu prawu i reglamentacji życia. Ale właśnie dlatego, że rządziło tam prawo, system spartański uważano za daleki od tyranii. Militaryzacja życia i ciągły stan oblężenia, życie „na baczność" to w Sparcie „cena, którą trzeba było płacić za despotyczną władzę nad helotami i władczą pozycję wobec perioików" (K. Fritz). Ustrój Sparty wychwalało wielu filozofów za jego stabilność, ale jak melancholijnie stwierdzał Ksenofont, jeden z najżarliwszych jego wielbicieli żadna polis nie chciała go naśladować.

Na drugim biegunie byty Ateny, zmierzające od schyłku VI w, do demokracji. Kryzys społeczny był tu ostry, bo Ateny miały początkowo mały udział w kolonizacji, rozładowującej napięcia społeczne innych poleis. Chłopi ateńscy energicznie żądali udziału we władzy, a przede wszystkim zniesienia długów i nowego podziału ziemi. Kiyzys ten miały rozładować, na samym początku VI w. p.n.e., reformy S ol on a. Solon był rzecznikiem kompromisu klasowego i politycznego. Nieufny wobec przywódców ludu, ale i wobec „wielkich ludzi" prawicy Solon szczycił się tym, iż stanął pośrodku, pomiędzy skrajnymi partiami, nie pozwalając żadnej „zwyciężyć wbrew słuszności". Przypisywano potem Solonowi pogląd, iż wśród równych nie może być walk wewnętrznych. On sam też twierdził, iż na równi poddał swym prawo-m (thesmoi) wielkich i małyck Ale, jeśli wszyscy na równi podlegali prawom Solona, to same prawa, w swej treści, nie były dla wszystkich równe: takim pojęciem „równości praw" długo szermowali przeciwnicy demokracji i nie tylko w Grecji starożytnej. W istocie reformy Solona były skromne. Zniósł on długi i niewolę za długi; dał ludowi bardzo skromny wpływ na rządy. Nie zmienił natomiast struktury agrarnej. Te kompromisowe reformy osłabiły ferment społeczny, ale nie mogłyby zapobiec dalszemu rozwojowi w tym samym, co poprzednio kierunku, skoro podstawowe przyczyny chłopskiej zależności zostały utrzymane. Nie darmo tedy Solon domagał się formalnego ustabilizowania wprowadzonych zmian. Jednakże ewolucja Aten w kierunku radykalnej demokracji pozostawiła rychło daleko w tyle kompromisowy program Solona.

Podobna ewolucja ku demokracji charakteryzuje większość poleis greckich VI w. p.n.e. Proces ten dopełnia! się wśród walk i załamań. Częstą formą przejściową były rządy bogaczy zarówno ziemian, jak nuworyszów kupieckich i przemysłowych (stapianie się bogactw w ziemi i bogactw w ruchomościach potwierdzają rozgoryczone wywody Teognisa). Nowa klasa średnia: kupcy, przedsiębiorcy, armatorowie opowiadała się za umiarkowaną demokracją; prosty lud: chłopi, rzemieślnicy, marynarze wywierali presję żądaniami pełnego równouprawnienia politycznego. Nieustannie rozszerzał się zasięg dyskusji politycznej i pole działania politycznej doktryny.