114283

W swej analizie Popper pominął pewien istotny aspekt rozwoju żeglugi i handlu w przededniu demokracji ateńskiej. Była nim możliwość osadnictwa na kolonizowanych podówczas wyspach Morza Jońskiego. Ta możliwość "otwarła" Ateny w najbardziej dosłownym sensie tego słowa. Każdy obywatel, który nie był zadowolony ze swej sytuacji albo chciał polepszenia swego losu ponad możliwości, jakie miał w Atenach, mógł je opuścić i szukać szczęścia na wyspach. Mógł niejako "wypisać się" z zamkniętego społeczeństwa. To drastycznie zmieniło sytuację - zarówno oligarchii, jak i zwykłych, wolnych obywateli. Okazało się, że rządzącym są bardziej potrzebni rządzeni niż odwrotnie. "Otwarte drzwi" sprzyjały więc tolerancji, lepszemu traktowaniu prostych obywateli oraz ich udziałowi w podejmowaniu decyzji. Nic dziwnego, że w każdym zamkniętym społeczeństwie pilnie strzeże się granic, a kiedy się je otworzy, dni reżimu są zazwyczaj policzone.

Kolonizacja ma nie tył ko znaczenie polityczne. Jeszcze ważniejsze są jej konsekwencje ekonomiczne. Jak słusznie zauważył Popper, otwarte społeczeństwa charakteryzuje współzawodnictwo o pozycje w strukturze społecznej. Konstrukcja ta powinna więc posiadać "wolne" miejsca; ludzie awansujący muszą się gdzieś zmieścić: osiągnąć jakąś pozycję lub zdobyć własność, która zapewni im odpowiednie miejsce w społeczeństwie. Jeżeli takich możliwości brak, konkurencja owa staje się grą o sumie zero. Każdy awans pociąga wtedy za sobą czyjś upadek. Tak właśnie bywa w przypadku przewrotu lub rewolucji: nowi wypędzają starych, zajmują ich miejsce, czasem dokonują redystrybucji pozycji i dóbr pod szyldem sprawiedliwości dziejowej lub sprawiedliwości społecznej. W ten sposób - bez wytworzenia nowych środków do podziału i nowych stanowisk do obsadzenia - nie można stworzyć społeczeństwa otwartego. Zwłaszcza że po jakimś czasie zwycięzcy boją się odwetu ze strony niedawno wypędzonych. Jeszcze bardziej nowe elity boją się naśladowców, do niedawna sojuszników, podejrzewając, że ci, dla których już zabrakło miejsca na górze, zechcą siłą zająć ich pozycje. Wtedy zaczynają kurczowo bronić swojej władzy.

Otwartość terytorialna może zmienić charakter tej gry. Liczba pozycji zwiększa się; ludzie mogą nabywać własność na kolonizowanym obszarze; można im tam nadawać stanowiska. Awansujący mogą znaleźć dla siebie miejsce bez konieczności usunięcia poprzedniej elity.

Ale sama kolonizacja nie wystarcza. Konkwistadorzy nie stworzyli społeczeństwa otwartego -ani na podbijanych ziemiach, ani w ojczystej Hiszpanii. Na Syberii były "otwarte drzwi", prowadziły jednak do śmierci z zimna, głodu i wyczerpania. W efekcie Syberia stała się największym "otwartym" więzieniem. Terytorialna ekspansja państwa, jego armii i aparatu ideologicznego nie wystarcza zatem do otwartości społecznej. Ziemie podbijane dla króla lub cara mogły jedynie prowadzić do jeszcze większego przepychu dwom albo do tyranii. By tak się nie działo, potrzebne są jeszcze inne elementy, o których też pisał Popper: indywidualizm, wolność działania, ograniczenia władzy. A przede wszystkim nieustanny wysiłek wolnych ludzi do podtrzymywania społeczeństwa otwartego. Niechęć zwykłych obywateli do trwałego wysiłku, w połączeniu z oporem oligarcliii oraz ideową krytyką demokracji przez większość ówczesnych filozofów z Platonem na czele - doprowadziły w Atenach do załamania pierwszej, bardzo zresztą niedoskonałej, próby stworzenia społeczeństwa otwartego.

Dopiero wiele stuleci później indywidualna kolonizacja przyczyniła się do narodzin takiego społeczeństwa. Było to w posiadłościach biytyjskich w Ameiyce Północnej, gdzie osiedlali się koloniści z Europy. Oprócz wielkich zasobów "wolnej ziemi" (opłaconej jednakże eksterminacją Indian) powodzeniu tego eksperymentu sprzyjało wiele innych czynników: przeszczepiona za ocean brytyjska tradycja wolności indywidualnej i ograniczonej władzy, a także rozliczne "czynniki wolności" obecne w samej Ameryce, czyli podporządkowanie władz umowom międzyludzkim oraz wyższemu prawu, z czasem konstytucji, a także istnienie zorganizowanego społeczeństwa, zdolnego do ujawniania i obrony interesów wielu różnych grup społecznych.

notatek-pl-prof. dr hab. M. Zirk-Sadowski, Filozofia prawa, Karl Popper - cz_owiek w 2 spo_ecze_stwie. doc