117307

4. Unikani? bierne i unikanie czynne

Karanie tworzy konkurencyjną strukturę regulacyjną o własnym mechanizmie antycypacyjnym i własnym schemacie dynamicznym, zwanym teraz schematem unikania. Otóż w zależności od przebiegu karania schemat ten może_być bardziej hib mniej rozbudowany. Im zaś bardziej rozbudowany jest ten schemat, w tym większym stopniu w końcowym efekcie karania uczestniczy konflikt czynnościowy; w przeciwnym razie efekt ten bierze się głównie z konfliktu antycypacji. Mówiąc inaczej, możemy tak karać wychowanka, by go nauczyć, że najlepszym sposobem zapobieżenia antycypowanej zmianie „na gorsze" jest po prostu powstrzymanie się od wykonania zakazanej czynności, albo też by go nauczyć jakiejś nowej czynności, która byłaby nie do pogodzenia ze starą.W pierwszym wypadku behawioryści mówią o treningu unikania biernego, w drugim o treningu unikania czynnego. Trening pierwszy jest prosty: gdy osobnik podejmuje pewną czynność, zostaje ukarany, przy czym kara trwa tak długo, aż nie zaprzestanie on tej czynności W treningu drugim określa się pewna czynność i utrzymuje się karę. dopóki czynność ta nie zostanie wykonana. Trening unikania czynnego jest bardziej skuteczny tuż trening unikania biernego, ponieważ pozwala osiągnąć trwałą zmianę behawioralną przy mniejszym natężeniu negatywnych emocji płynących z konfliktu antycypacji. W miarę opanowywania czynności unikania osobnik jakby, „zapominał” o strachu Psy. które w znanych eksperymentach Solotmona przeskakiwać przez barierkę, by uniknąć szoku elektrycznego powiadanego przez, zmianę oświetlenia, objawiały rosnące pobudzenie emocjonabie w kilku pierwszych 'próbach, gdy jednak „odkryły", czego się od nich wymaga . pobudzenie to wyraźnie spadało. Mimo to setki razy odpowiadały one czynnością unikania na sygnał zagrożenia, rue wykazując ani śladu efektu wygaszania.Wspommałam już. że psy, Którym usunięto autonomiczny układ nerwowy już po wyuczeniu się czynności unikania, wykonywały tę czynność nadal, a nawet wykazywały większą odporność na wygaszanie niż psy normalne. Wiadomo też, .że środki farmakologiczne (np. barbiturany): które przejściowo znoszą unikanie bierne wskutek zablokowania reakcji strachu, nie wpływają a nawet mogą zintensyfikować unikanie czynne Wszystko to wskazuje, że oparcie kary na konflikcie czynnościowym jest psychologicznie mniej kosztowne Przechodząc do badali nad dziećmi zanalizujemy eksperyment Perry ego i Parkea (1976), w, którym bezpośrednia porównano skuteczność obu rodzajów karania. Jak poprzednio, pokazywali oni chłopcom w wieku 6-8 lar pary zabawek o rożnej atrakcyjności W grupie imikania biernego sięgnięcie, po bardziej atrakcyjną zabawkę było karane awersyjnym dźwiękiem i słowami: "Nie, nie tą!

W grupie unikania czynnego eksperymentator' dodatkowo wskazywał mniej atrakcyjną zabawkę i mówił: "Ta możesz się bawić. Weź ją", a następnie gdy dziecko wzięło ją do ręki dodawał: "Dobrze! To jest właśnie zabawka, którą możesz się bawić" .Stworzono też dodatkową grupę, w której w ogóle nie stosowano kary. lecz tylko nagradzano alternatywną czyn ność w opisany sposób. W drugim etapie badania część dzieci zostawała sam na sam tylko z zakazanymi zabawkami, część zaś znajdowała także i te mniej, atrakcyjne, którymi wolno było i należało się bawić.

Jak widać, najmniej skuteczna okazała się „goła", kara (trening unikania biernego), a najbardziej kara połączona z uczeniem nowej czynności (trening unikania czynnego). We wszystkich gnipach dzieci pozostawione z alternatywnymi zabawkami popełniały znacząco mniej wykroczeń niż dzieci, które ich nie miały.

Nasuwa się myśl, że w czasie treningu unikania czynnego dzieci uczyły się czegoś więcej niż tylko konkurencyjnej czynności motorycznej. Najwyraźniej więc dzieci uczyły się ponadto pewnych czynności poznawczych (np. odwracania uwagi), które ułatwiały przestrzeganie zakazu. Takie „unikanie poznawcze" może być ważnym składnikiem samokontroli. To ostatnie przypuszczenie zostało sprawdzone w interesującym stadium Miscnela i innych Badali oni zdolność do odraczania nagród u dzieci w wieku 3-5 lat, najpierw prosząc jej by wybrały jeden z dwóch smakołyków, a następnie mówiąc im, że jeśli cierpliwie poczekają na powrót eksperymentatora, dostaną wybrany przysmak, jeśli zaś przywołają go wcześniej, będą musiały zadowolić się drugim, mniej atrakcyjnym. Jednym dzieciom sugerowano sposoby odwracania uwagi od pożądanego przysmaku, już to dając im na czas oczekiwania zabawkę, już to zachęcając do myślenia o czyimś przyjemnym, lecz nie związanym z nagrodą. Wyniki tych badań są złożone ogólnie jednak można powiedzieć, że zdolność, do cierpliwego znoszenia frustrującego oczekiwania była istotnie wyższa w grupach, w których przysmak nie mógł być Widziany lub w których dzieci angażowały się w jawną (zabawa) lub myślową aktywność odwracającą ich uwagę od obiecanej nagrody. „Efektywna samokontroli może polegać raczej na przekształcaniu trudnego w łatwe, awersyjnego w przyjemne; nudnego „ w interesujące, przy jednoczesnym kontynuowaniu wymaganego przez zadanie działania, nie zaś na podtrzymywaniu nieprzyjemnych czynności [. ..] przez akty woli i skupianą uwagę"

Ponieważ trening unikania czynnego wymaga od jednostki, koncentracji uwagi nie na zakazanej czynności lub obiekcie lecz właśnie na czynności (obiekcie) alternatywnej, w naturalny sposób sprzyja on rozwojowi tych korzystnych manewrów poznawczych.

5. Rod7aj karanej czynności

Wyniki badań na zwierzętach pokazują, że reakcje konsumacyjne można zahamować nieoczekiwanie łatwo. Kilkakrotne wymierzenie szoku elektrycznego podczas jedzenia tak skutecznie hamuje tę reakcję u kotów, że może doprowadzić do zagłodzenia się mimo: obecności pokarmu (Broahurst, 1960). Z danych klinicznych, wiadomo też, jak bardzo są podatne na działanie kary ludzkie reakcje seksualne. W wychowaniu nie walczy się z reakcjami kensumaryjnymi. gdyż niezakłócony przebieg jest niezbędny dla życia i zdrowia jednostki, zmierza się natomiast do tego, by były wykonywane w określonych sytuacjach i w określany sposób (np. jedzenie przy stole po umyciu rąk) Wielu

2