45869

decydowania o sobie na poziomie lokalnym, samorządowym. Największy wpływ na władzę i społeczeństwo pod względem mentalnym na przełomie XIX i XX wieku miał wspomniany Teodor Dostojewski, który nie był teoretykiem absolutyzmu, ale piewcą władzy carskiej. Mając przekonania ludowe, nacjonalistyczne, religijne i monarchistyczne nawiązał do słynnej trójjedynej formuły życia społecznego autorstwa hr. Sergiusza Uwarowa: "samowładztwo-prawosławie-ludowość". Choć Dostojewski przez swą ludowość nie był typowym konserwatystą, przez swą miłość do cara przystąpił do obozu konserwatywnego. 10 Wierzył, że lud rosyjski jest głęboko religijny i, podobnie jak Pobiedonoscew oberprokurator Świętego Synodu, dążył "do rodzaju kalifatu ludu rosyjskiego, do teokracji cesarskiej, sprawowanej w imię wierzeń religijnych ludu rosyjskiego"! 1. Uważał on, iż na świecie nie może być nic bardziej idiotycznego od pomysłu wprowadzenia w Rosji systemu republikańskiego, gdyż car jest wielką i świętą instytucją, która koncentruje w sobie całą siłę narodu. Ta koncepcja siły w jednym punkcie może być użyta i jest używana dla rzeczy wielkichl2. Jego monarchistyczna agresywność wyrażała się głównie w ataku, miażdżącej krytyce nieprzyjaciół Boga i cara, którzy chcą pozbawić władzy absolutnej bożego pomazańca i opiekuna ludu. Rewolucjonistów uważa za opętanych, natomiast liberał w ujęciu Dostojewskiego to frazes, małoduszność i tchórzostwo 13. Wiatach 1904-1905 opracowaniem nowej teorii absolutyzmu rosyjskiego zajął się na polecenie cara senator Piotr Siemionów. W opracowaniu pt. "Samowładztwo jako ustrój państwowy" zaprezentował ustrojową polemikę ukazującą wyższość absolutyzmu nad innymi ustrojami, udowadniając, że władza carska będąc nieograniczona nie jest despotyzmem. Podstawowym argumentem był fakt, że despotyzm nie rodzi prawa, a w monarchii rosyjskiej car od wieków ustanawiał prawa, których był zobowiązany przestrzegać i chronić je dotąd, dopóki icli nie odwoła lub nie zmieni w tym samym porządku prawotwórczym.14 Wynikało z tego, że monarchia rosyjska jest praworządna, natomiast zniesienie samowładztwa będzie właśnie zamachem na uświęcony i przez tradycję potwierdzony porządek prawny władzy rosyjskiej. Stanisław Cat-Mackiewicz pisząc o rosyjskim samowładztwie zapewne znał te teorie, a na pewno posiadał niezwykły instynkt historyczny, który w połączeniu z jego poglądami pozwalał mu zarówno prawidłowo odczytywać zasady funkcjonowania władzy, jak i opisywać jej praktyczne władanie. Jego argumentacja na rzecz absolutyzmu w Rosji nawiązuje do powyższych, ledwie zarysowanych koncepcji, które potrafił wesprzeć wyłuskanymi z procesów dziejowych faktami. Z jego rozważań o władztwie rosyjskim przebija świadomość, że nie są ważne pokazowe formy caratu, szczególnie negatywnie uwypuklane przez polską propagandę niepodległościową czy lewicowych historyków. O istocie każdego ustroju decydują przede wszystkim stosunki faktyczne 15 i dorobek władzy z punktu widzenia wyłącznie interesu państwa, które ta władza reprezentuje i społeczeństwa, które ze swoją władzą się utożsamia.

Społeczeństwo w Rosji przez całe wieki utożsamiało się z monarchią samowładną. "Rosyjskość - pisze Cat - związana jest z silną, najsilniejszą, jedną i niepodzielną władzą państwową."16 Wszystko w Rosji było przez władzę opanowane i przeniknięte. Władza była władzą i tylko ona faktycznie mogła zrodzić władzę, jakby przez jakieś samorodztwo. Nawet, gdy chciano obalić cara, nawet gdy robili to zwolennicy konstytucji, działano imieniem innego cara. Taka była tradycja samozwańców, tradycja wieku XVIII, tradycja dojścia do korony Elżbiety i Katarzyny II, a wreszcie zwolenników konstytucji - dekabrystów, którzy organizowali swój zamach stanu głosząc, że prawdziwym carem jest nie Mikołaj I, lecz wielki książę Konstanty. 17Lud rosyjski uznawał cara za dogmat godny czci na równi z osobami Trójcy Świętej. Zwykli, prości ludzie uważali, że wszystko, co było w Rosji zrobione naprawdę dobrego, począwszy od reform Piotra Wielkiego, pochodziło zawsze z inicjatywy tronu, władców, których było stać na "gesty silne, wielkie, prawdziwie samodzierżawne, prawdziwe poczucie władzy w olbrzymiej rozciągłości, korzystanie całą piersią z tej