49174

Warunkiem realizacji tak nowocześnie i w pewnym sensie rewolucyjnie pomyślanego programu były podręczniki. To zadanie miało spełnić Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.

Prace nad podręcznikami

Pracę nad podręcznikami rozwiązywano na drodze tzw. komisu lub konkursu, wciągając do niej uczonych polskich i zagranicznych. Metodę komisu, czyli zlecania napisania podręczników, stosowano zwykle wobec autorów polskich i przedmiotów mających pewną tradycję w dotychczasowym nauczaniu oraz wymagających orientacji w życiu kraju. O konkursie natomiast na książki elementarne zawiadomiło uczonych w kraju i za granicą Obwieszczenie, w którym przedstawiono pokrótce założenia ideowe szkół, zamieszczono wskazówki metodyczne i układ nauk; według których podręczniki miały być opracowane.

W wyniku nawiązania kontaktów naukowych z Zagranicą prace Towarzystwa zyskały na powadze i znaczeniu w kręgach społeczeństwa polskiego, zainteresowały eksperymentem polskim świat pedagogów i uczonych obcych, a w rezultacie przyniosły szereg konspektów i kilka podręczników. Wśród 27 wydanych w ciągu działalności Towarzystwa podręczników było pięć opracowanych przez uczonych cudzoziemców.

Ogółem na konkurs zgłoszono 23 prospekty, - aż 10 do matematyki. W ogromnej większości nie spełniły one nadziei Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, zarówno ze względów naukowych, jak i dydaktycznych. Oceny ich dokonywano według kryteriów wypracowanych na sesjach Towarzystwa. Czyniono to indywidualnie i zbiorowo, z dokumentacją pisemną i głosowaniem, co wskazuje, że do ich jakości przykładano wielką wagę.

Takie postulaty przekazał członkom Towarzystwa Piramowicz w mowie rocznicowej 7 marca 1776 r. Była ona nie tyiko sprawozdaniem z dokonanej pracy, ale takie odpowiedzią na ataki zacofanej szlachty, zarzucającej Komisji naruszenie ustalonego porządku społecznego i dążenie do przewrotu poprzez nowe wychowanie. Sekretarz Towarzystwa starał się wykazać nie tylko bezzasadność oskarżeń, ale również podkreślał, że reforma szkół jest zgodna z interesami szlachty.

Odbyty w tym samym ( 1776) roku sejm przyniósł Komisji zwycięstwo, ponieważ uchwalił wniosek upoważniający Andrzeja Zamoyskiego do podjęcia pracy nad nowym kodeksem praw. W tej atmosferze niewątpliwie zrodziła się inicjatywa opracowania podręcznika dla szkół parafialnych. Była ona wymownym dowodem zainteresowania się Komisji Edukacji oświatą ludu. Pracę nad elementarzem ukończono jednak dopiero w 1785 r. Większość podręczników opracowanych przez autorów polskich objęła przede wszystkim dziedzinę humanistyki. A więc ukazały się Wypisy łacińskie dla klas 1-111 (1777-1780), łączące wiedzę językową z nauką o rzeczach w ten sposób, że ilustrowały fragmentami z dzieł łacińskich zagadnienia z historii, przyrody oraz nauki moralnej. Z innych podręczników należy wymienić: Historię powszechną na klasę III. J. Kajetana Skrzetuskiego oraz na klasę IV Wincentego Skrzetuskiego (1786), następnie Gramatykę dla szkół narodowych Onufrego Kopczyńskiego na trzy pierwsze klasy ( 1778-1783 ) z układem gramatyki dla szkół narodowych, przeznaczonym dla nauczycieli ( 1785 ) oraz Moralną naukę A. Popłatwskiego dla klas I-III ( 1778-1787 ). Najpóźniej, bo w ostatnim roku istnienia Towarzystwa, ukazała się długo oczekiwana Wymowa i poezja Piramowicza.

Nie można pominąć podręczników do nowej dziedziny nauki, która była źródłem nieporozumień dydaktycznych i ideowych, tj. do liistorii naturalnej. Dzieje podręczników z tej dziedziny są obrazem wahań naukowych i trudności ze strony autorów, tak że praca nad nimi - mimo wielkiego zapotrzebowania w terenie - ciągnęła się od roku 1777 do 1785, a nawet 1789. W tych latach wyszła Botanika dla szkół narodowych w układzie Jana Krzysztofa Kluka i Zoologia czy// zwierzętopismo~ - przy współautorstwie Kluka i