IMG748

dla ich kontroli, a jej bezradność ujawnia się na poziomie człowieka dorosłego Ale w pewnym sensie bezradność ta jest nie mniejsza niż bezradność dziecka Tylko pełne rozwinięcie wszystkich możliwości pozwoli mu na stawianie czoła obiektywnym trudnościom i poczuciu bezradności, bez konieczności szukania schronienia w „rajskiej fantazji".

Fiksacja na idolach jako wyraz nieświadomości społecznej Z przytłaczającego poczucia bezradności wynika zjawisko niezmiernie ważne. Przeciętna osoba, niezależnie od swoich wczesnych związków z matką i ojcem, nosi w sobie głęboką tęsknotę do wiary we wszechmocną, wszech mądra! i wszechopiekuńczą postać. Ale w postawie tej występuje coś więcej niż sama „wiara”. Istnieje również silna aktywna więź z owym „magicznym pomocnikiem’.i Często określana jest ona mianem „nabożnego lęku" lub „miłości", chociaż czasami nie nosi żadnej konkretnej nazwy. W swojej bierności, nasyceniu nadzieją i zaufaniem postawa ta przypomina przywiązanie dziecka do matki lub ojca. Ale owa pasywność wcale nie redukuje intensywności więzi, a nawet tę intensywność; wzmacnia, ponieważ wydaje się. iż czyjeś życie (tak jak w przypadku niemów-, lęcia) polega właśnie na tym. aby nie zostać opuszczonym. W wielu przypadkach siła tej więzi daleko przekracza siłę więzi z osobami z najbliższego otoczenia. Oczywiście, im mniej satysfakcji więzi te niosą, tym są one silniejsze z „magicznym pomocnikiem". Tylko wiara we wsparcie tej postaci może pomóc człowiekowi uporać się z poczuciem bezradności. Mogą tego dokonać idole religijni. I instytucje i grupy (takie jak państwo czy naród), charyzmatyczni lub po prostu potężni przywódcy, albo jednostki takie jak ojciec i matka, mąż i żona. wreszcie siły natury. Bez znaczenia pozostaje fakt. czy postaci te są rzeczywiste, czy wymyślone.

Proponuję nadać im wszystkim ogólną nazwę „idoli". Idol to postać, na którą jednostka przeniosła swoją siłę i moc. Im bardziej wzrasta moc idola, tym bardziej człowiek zostaje odarty z własnej indywidualności. Ale tylko bycie w pobliżu idola pozwala mu na bycie z sobą samym. Idol. wytwór jego rąk i wyobraźni, staje nad i ponad nim oraz czyni go własnym więźniem. Idolatria, ■ w rozumieniu proroków Starego Testamentu, jest zasadniczo tym samym, co „alienacja" (Fromm 1966a).

Tylko „ideologia", tzn. nauka poświęcona badaniu wszelkich idoli, mogłaby dać zadowalający opis stopnia intensywności namiętnego pragnienia posiadania idoli oraz ich różnorodności w dziejach ludzkości. W tym momencie chciałbym wskazać tylko na jedną szczególną typologię idoli. tj. typu matczynego i ojcowskiego. Matka w roli idola jest uosobieniem bezwarunkowej miłości, chociaż przywiązanie do niej jest przeszkodą w pełnej indywiduacji. Natomiast ojciec „dpywawtej funkcji rolę patriarchy, którego miłość i opieka zależne są od posłuszeństwa wobec jego rozkazów.

Jakie dowody potwierdzają hipotezę, iż każdy człowiek usilnie poszukuje idola? Materiał dowodowy jest tak obszerny, że trudno dokonać wyboru. Przede wszystkim większą część ludzkiej historii ilustruje fakt. że życie człowieka jest nasycone różnymi formami religii. Większość bogów stanowiących centra tych religii miała dostarczać człowiekowi siły i wsparcia, a praktyki religijne polegały zasadniczo na obłaskawianiu i zadowalaniu czczonych idoli. (Nauki proroków i późniejsze religie chrześcijańskie miały pierwotnie charakter antyidolatryjny. W zasadzie sam Bóg był ujmowany jako anty idol. Ale w praktyce i Bóg żydowski, i Bóg chrześcijański byli przeżywani przez większość wyznawców jako idole, jako ucieleśnienie mocy, której pomoc i wsparcie można uzyskać poprzez modlitwy, odprawianie rytuałów itd.). Niemniej jednak, przez całą historię tych religii prowadzono walkę z idolatryzowaniem Boga - na płaszczyźnie filozoficznej czynili to przedstawiciele „negatywnej teologii” (np. Maimonides). a na empirycznej - niektórzy z wielkich mistyków (np. Mistrz Eckhart i Jakub Boehme).

Lecz idolatria wcale nie zginęła ani nie została osłabiona, kiedy religia traciła swą moc. Naród, klasa, rasa. państwo, ekonomia — oto nowi idole naszych czasów. Gdyby nie występowała potrzeba idoli, nie potrafilibyśmy zrozumieć nasycenia silnymi emocjami takich społecznych zjawisk, jak nacjonalizm, rasizm, imperializm czy „kult jednostki". Nie można byłoby zrozumieć, np., dlaczego miliony ludzi ekstatycznie pociągał taki ohydny demagog jak Hitler, dlaczego wyrzekli się oni głosu swoich sumień i chcieli dla niego ponosić najgorsze konsekwencje. Oczy ludzi lśnią gorączkowym blaskiem, kiedy widzą, czy mogą dotknąć człowieka, który zdobył sławę, który ma lub może mieć władzę. Ale potrzeba idoli istnieje nie tylko w sferze publicznej. Jeżeli przebijemy się przez powierzchnię zjawisk, a nawet i bez tego, można stwierdzić, że wielu ludzi ma również swoich prywatnych „idoli": swoje rodziny (czasami, jak w Japonii, uprawiające kult przodków), nauczyciela, szefa, aktora filmowego, drużynę piłkarską, lekarza i wiele innych postaci. I bez względu na to, czy idola można zobaczyć (chociaż rzadko), czy też jest on tylko wytworem fantazji, osoba z nim związana nigdy nie czuje się osamotniona, nigdy nie czuje się pozbawiona opieki.

Należy tu postawić jedno ważne pytanie: Dlaczego w pewnych grupach ^{1 u} niektórych jednostek przywiązanie jest tak uderzające, że nie można w nie ^w#ić, podczas gdy u innych osób i grup wydaje się ono bądź to nie występować. Mteż. zgodnie z moją sugestią, występuje w postaci ukrytej lub nieświadomej?

Istnieje wiele przyczyn takiego stanu rzeczy. Przyczyn tych należy w zasadzie ^stife w zewnętrznych warunkach życia albo w psychologicznej strukturze osób Angażowanych, ponieważ są one funkcją tych wyjściowych warunków.

44

45