51613

7. Walka o język narodowy w szkole

•    Język ojczysty, traktowany dotychczas w najlepszym wypadku jako pomocniczy przy nauczaniu łaciny, wszedł w nową fazę swoich dziejów w Polsce z chwilą wprowadzenia go po raz pierwszy w formie urzędowej do wszystkich szkól w kraju. Podejmując walkę z kosmopolityzmem szkól zakonnych przepisy KEN zabroniła posługiwania się w szkole łaciną jako językiem potocznym, który w zasadzie tworzył zepsutą łacinę i wysunęły nowy cel nauczania: języki łaciński miał pełnić funkcję narzędzia zdobywania wiedzy, miał udostępnić dorobek literatury' staroży tnej i kształtować smak estetyczny młodego pokolenia, tworzyć podbudowę dla rozwoj u języ ka ojczystego. W pierwszych programach (1774) w trzech najniższych klasach młodzież uczyła się równocześnie języka polskiego i łaciny.

•    W wyniku opinii szlachty bezkrytycznie powtarzającej na sejmikach i sejmach, że KEN lekceważy łacinę i propaguje modny sposób edukowania, należało wysunąć na piersvszy plan języ k łaciński; jedynie w przy pisach zaznaczono „nierozdzielną łączność" nauczania obu języków. Akta sądowe i archiwalia ziemskie prowadzone były w języku łacińskim; biegłość w łacinie była warunkiem powodzenia zawodowego czy pomocą w licznych procesach rodowych szlachty.

•    Gramaty ka Kopczy ńskiego - drugi akt walki o język polski rozegrał się w związku z podręcznikiem Onufrego Kopczy ńskiego Gramatyka dla szkól narodowych, którego pierwsza część ukazała się w 1778. W swoim trzyczęściowym podręczniku gramatyki, przeznaczonym dla trzech najniższych klas, dal właściwie gramatykę polską, zestawiając reguły języka polskiego na drodze porównawczej z językiem łacińskim. Pierwszeństwo dał mowie ojczy stej. W zaniedbaniu języka upatrywał główną przyczynę niskiego stanu nauki w Polsce Podręcznik gramatyki, w myśl polecenia KEN. zawierał część dla uczniów i obszerniejsze przypisy dla nauczycieli. Kopczyński również pierwszy podjął yyalkę o prawo języka polskiego na studiach uniyyersyleckich, wysuwając myśl wprowadzenia wykładów języka ojczystego dla kandydatóyy do stanu nauczycielskiego Wysunął również szereg zadań mających przyczynić się do podniesienia poziomu języka, jak wydawanie pism krytycznych, założenie Towarzystwa Językowego, wprowadzenie specjalnych godzin wykładu języka polskiego.

•    Rola retoryki - uzupełnieniem pracy nad językiem ojczystym w klasie najwyższej miała być retoryka, której więź z gramatyką i logiką tak silnie zaakcentował Kopczyński w uwagach metodycznych. Cel ten miała spełniać Wymowa i poezja Piramow icza, wydana już u schyłku działalności Komisji (1792) Był to pierw sz>-podręcznik w tej dziedzinie, przekazany oficjalnie dla szkól polskich. Zadaniem nowej retoryki było dać ,zbiór uwag rozsądnych" na ten temat. Ustawy Komisji z 1783 akcentują rolę wychowawczą wymowy, która miała służyć tylko „cnocie i prawdzie" w oparciu o gruntowną wiedzę, daleka od „próżności, lekkości i śmiesznej wytworności”.

•    Trwalą zdobyczą było wprowa dzenie j ako wykladow ego j ęzyka polskiego, stworzenie polskich podręczników, utorowanie drogi polskiej terminologii naukowej, zbudowanie podwalin pod polskie językoznawstwo, wszechstronny rozwój języka oraz rozbudzenie zainteresowania literaturą narodową.