DSC05034

452 Język polski

traktowanie gwary oraz samego jej używania jako elementu kultury wiejskiej każe widzieć zmiany leksykalne nie tylko jako zmiany w samym systemie słownictwa gwarowego. Sam wyraz gwarowy winien być postrzegany w kontekście innych przemian kulturowych, choćby zmian wystroju domów, strojów,>zmian tradycyjnych form obrzędowości wiejskiej, a nawet zmian w stosunkach międzyludzkich.. Wyraz gwarowy można określić jako jednostkę leksykalną, w miejsce której użytkownik gwary stara się wprowadzić jednostkę z kodu niegwarowego. Uzasadnienia takiego zachowania mogą być różne, przy czym najczęściej wiążą się z obecnością obcego rozmówcy spoza wiejskiego kręgu kulturowego. Zachowania takie notowane są również w sytuacjach nieoficjalnych, tzn. w kontaktach samych tylko członków społeczności wiejskiej.

Przyjęcie powyższej definicji wyrazu gwarowego narzuca wprowadzenie uproszczonego, dychotomicznego podziału słownictwa notowanego w wypowiedziach współczesnych użytkowników gwary na słownictwo gwarowe i słownictwo niegwarowe. W tak uproszczonym podziale (z perspektywy osoby mówiącej gwarą) mniej istotnym staje się to, czy tzw. wyraz niegwarowy pochodzi z którejkolwiek odmiany polszczyzny, cży też wręcz z innej gwary. Ważny staje się fakt, że taka jednostka traktowana jest jako obca, nie należąca do systemu leksykalnego danej gwary, a więc nadająca się w razie konieczności do zastąpienia nią wyrazu rodzimego, np„ w celu zapewnienia większej komunikatywności lub choćby udowodnienia przez użytkownika gwary, że oprócz wyrazu gwarowego zna on również wyraz, jakiego winno się używać w kontaktach z osobami spoza wiejskiego kręgu kulturowego. Zważywszy jednak na zróżnicowaną świadomość językową użytkownika gwary, okazuje się, że na wyraz gwarowy należałoby patrzeć z dwóch punktów widzenia: 1. z punktu widzenia badacza, mogącego stwierdzić obiektywny gwarowy charakter danej jednostki leksykalnej; 2. z punktu widzenia użytkownika gwary, który na skutek nabywanej stopniowo świadomości językowej może użyć przemiennie jednostki gwarowej lub niegwarowej w zależności od typu sytuacji komunikacyjnej.

Powyższe rozumienie wyrazu gwarowego pozwala śledzić i zrozumieć najistotniejsze mechanizmy determinujące przeobrażenia gwarowych systemów leksykalnych w okresie powojennym. Proces przekształceń na płaszczyźnie leksykalnej jest rezultatem działania splotu różnorodnych czynników. W tym miejscu zwracamy szczególną uwagę na czynniki kultu-rowo-cywilizacyjne i psychologiczne.

Najbardziej oczywistą, wręcz banalną przyczyną przeobrażeń leksykalnych są zmiany realiów wiejskich. Wpływ tego czynnika można określić nawet bez szczegółowych badań językowych. Skutkiem zmian cywilizacyj-

nych na wsi (zmian w sposobach gospodarowania, coraz większej technicy-zacji itp.) jest nie tylko wzbogacenie gwarowych systemów leksykalnych o nowe jednostki związane z tymi zmianami, ale też znaczne zróżnicowanie wewnętrzne tych systemów. W związku z tym obserwuje się nie tylko tendencje do unifikacji, integracji słownictwa gwarowego ze słownictwem ogólnopolskim, ale też tendencję odwrotną, tzn. tendencję do dezintegracji systemów gwarowych. Dezintegrację tę notuje się przede wszystkim w układzie pionowym, tj. pokoleniowym (por. Kucała 1960; Bania 1971; Sowa 1976; Kąś 1979).

Wydaje się, że jednym z podstawowych czynników określających tempo zmian w systemie leksykalnym jest też stopień odrębności etnograficznej regionu. Wyrażone tu przypuszczenie wynika z braku wszechstronnych badań leksykalnych w różnych regionach o zróżnicowanym stopniu trwałości miejscowych tradycji kulturowych. Stąd też jedynie na podstawie przygodnych tekstów czy opracowań wycinkowych można stwierdzić, że w słabo wyróżniającym się etnograficznie regionie kultywowanie lokalnego, tradycyjnego słownictwa będzie znacznie słabsze niż w regionach o wyraźnej odrębności etnograficznej. Odrębność etnograficzna to przecież nie tylko specyficzne stroje, zwyczaje, kultura materialna, ale wiążące się z tym bogactwo specyficznego nazewnictwa. Dla opisu dokonujących się zmian leksykalnych niezmiernie istotne jest zatem ustalenie ewentualnej odrębności etnograficznej danego regionu oraz konsekwentne postrzeganie mieszkającej tam społeczności jako bardziej tradycyjnej. W związku z tym nie będzie dziwił fakt, że w regionach sąsiadujących z dużymi ośrodkami miejskimi ogólny stopień zachowania gwary jest niewielki, że procesy integracyjne są tu znacznie szybsze niż na peryferiach dialektalnych. Zmiany językowe w ogóle, nie tylko leksykalne, są bowiem jednym z elementów ogólnej integracji kulturowej, w której rolę dominującą pełni tzw. kultura mewiej ska.

Stosunkowo dobrze zachowana gwara (pomijamy tu przyczyny takiego stanu; mogą to być uwarunkowania geograficzne, historyczne itp.) postrzegana bywa przez samych jej użytkowników jako element silnie integrujący daną społeczność. Staje się więc nie tylko lokalnym środkiem komunikacji, ale traktowana bywa jako jeden z istotnych elementów budowania emocjonalnych więzi społeczności posługującej się nią. Sytuacja taka istnieje z pewnością na Śląsku, gdzie przez długi czas spełniała wręcz rolę środka w walce o zachowanie tożsamości narodowej.

Gwara miała silną pozycję i była głównym środkiem komunikacji oraz

oponentem wobec niemczyzny. Tym tłumaczy się wysoką rangę społeczną