DSC05030

444 Język polski

do wprowadzania w swych replikach maksymalnej liczby elementów literackich. Nadawcy w pewien sposób pomaga zawsze partner rozmowy, który, posługując się językiem ogólnym, niejako „podpowiada” mu określone formy lub realizacje standardowe. Nieco inna sytuacja występuje natomiast w kontaktach nieoficjalnych, kiedy w rozmowie biorą udział osoby reprezentujące ten sam mikroobszar językowo-kulturowy (por. rozmowa matki z dzieckiem). Ponieważ akt komunikacyjny zachodzi w rodzimym środowisku wiejskim, gdzie obowiązującym systemem jest gwara, przełączenie kodu na ogólny wiąże się z wprowadzeniem do wypowiedzi tylko tych elementów kodu standardowego, które, zdaniem nadawcy, są wyznacznikami literackości. Realizacje te są już dobrze przyswojone przez nadawcę i używane z łatwością, jakby automatycznie. Elementy literackie wprowadzane w kontaktach nieoficjalnych wykazują jednocześnie największą częstotliwość występowania w wypowiedziach oficjalnych, gdzie ich obecność wymuszona jest jiróbą dostosowania się nadawcy do systemu językowego partnera rozmowy, a więc do ogólnie obowiązującej normy (Kurek 1995: 134-35).

Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że pojawiające się w wypowiedziach nadawców formy i realizacje uznawane przez nich za literackie nie zawsze są zgodne z normą polszczyzny ogólnej. Mieszkańcy wsi mają bowiem swój własny system wartościowania faktów językowych i kwalifiko- . wania ich jako literackich bądź nie. Wiąże się to z jednej strony z niedostateczną kompetencją w zakresie posługiwania się językiem ogólnym, z drugiej zaś z bardziej lub mniej wyraźnym uświadamianiem sobie faktów językowych właściwych poszczególnym podsystemom polszczyzny standardowej: fonetycznemu, morfologicznemu, leksykalnemu i składniowemu. Przełączając kod na literacki, mieszkańcy wsi wprowadzają zatem do swych wypowiedzi nie tylko typowe elementy systemu ogólnopolskiego, ale również te realizacje, które interpretują jako literackie. Są to przede wszystkim twory pseudoliterackie, pretendujące do funkcji języka ogólnego, występujące bardzo często w środkach masowego przekazu i w miejskiej polszczyźnie potocznej. Według A. Zaręby, jest to zlepek zjawisk różnego pochodzenia, gwarowego, biurokratycznego, który to zlepek występuje w zakresie wszystkich podsystemów” (Zaręba 1988:403. W podsystemie fonetycznym będą to na przykład realizacje typu:    Hęcei, sta-

nąl'i,za£ęHi itp. Te pseudoliterackie innowacje, utożsamiane ze standardem tylko na skutek braku dostatecznej kompetencji w zakresie znajomości systemu ogólnopolskiego, stają się ważną częścią sekundamego systemu językowego mieszkańców wsi używanego w sytuacjach oficjalnych. W „literackim” systemie użytkowników gwary znajdują się zatem formy hiperpo-

prawne oraz tzw. uśrednione realizacje gwarowe z usuniętą co najmniej jedną cechą dialektalną. Są to zatem formacje już nie typowo gwarowe, ale jeszcze nie w pełni zgodne z normą polszczyzny literackiej.

W kontaktach oficjalnych jakość i liczba językowych wyznaczników literackości w sekundamym kodzie użytkowników gwary determinowane są różnorodnymi zmiennymi typowymi dla określonych mikrosytuacji komunikacyjnych. Należą do nich między innymi: znajomość kodu ogólnego skorelowana z cechami społeczno-demograficznymi nadawców — wiekiem, wykształceniem, pochodzeniem społecznym i zawodem, mniejsza lub większa samokontrola językowa mówiących oraz ich ambicje mające świadczyć o umiejętności posługiwania się kodem ogólnym. Jak wykazują badania, wyznacznikami literackości oficjalnego kodu mówionego inteligencji chłopskiej (zwłaszcza w początkowych fazach wypowiedzi) są elementy przejęte z polszczyzny ogólnopolskiej oraz wymówienia pseudoliterackie, natomiast w systemie standardowym chłopów-robotników, rzadziej rolników, wyznacznikami literackości wypowiedzi są zazwyczaj „uśrednione” realizacje gwarowe oraz formy hiperpoprawne.

Częste przełączanie kodu na literacki w sytuacjach oficjalnych lub wręcz konieczność posługiwania się polszczyzną ogólną przez dłuższy czas, np. w szkole albo w pracy w mieście, prowadzi do zautomatyzowania określonych realizacji form językowych. Z kolei w nieoficjalnych kontaktach rodzinno-domowych te zmechanizowane nawyki artykulacyjne nieświadomie, bez woli mówiącego przenoszone są do kodu prymamego nadawcy, w mniejszym lub większym stopniu modyfikując jego system gwarowy. Byłby to zatem drugi, tym razem nieuświadamiany sposób wprowadzania elementów obcego systemu do macierzystego języka osób utożsamiających się z wiejskim mikroobszarem językowo-kulturowym.

Trzeba jednak przyznać, że obecnie nie wszyscy mieszkańcy wsi identyfikują się z wiejskim typem kultury, który zakłada między innymi kultywowanie mowy ojców. Co prawda w nieoficjalnych kontaktach rodzinno-domowych i sąsiedzkich gwara (zachowana w zależności od regionu w mniejszym lub większym stopniu) jest powszechnym narzędziem komunikacyjnym, ale używająjej przede wszystkim rolnicy i zazwyczaj chłopi-ro-botnicy, natomiast osoby wykształcone oraz ich dzieci językowo starają się zidentyfikować z kulturą „miejską”, wprowadzając „miejskie” wzory zachowań językowych. Przedstawiciele tej ostatniej grupy społecznej w macierzystym środowisku wiejskim próbują więc używać polszczyzny ogólnej. Stwierdzenie to odnosi się jednak tylko do tych osób, które niedawno ukończyły edukację szkolną, a co za tym idzie - więcej czasu przebywały poza środowiskiem wiejskim. Po kilkunastu latach ponownego stałego po-