DSC05033

450 Język polski

chowane oficjalnie, a jedynym wyróżnikiem óficjalności jest właśnie ogólnopolska końcówka fleksyjna. W kontaktach nieoficjalnych, rodzinno-domowych używa się natomiast form neutralnych, tzn. w funkcji wołacza występuje mianownik: Yvuńa, Buguśa, Buźyńa, Xyńa itp.

System fleksyjny kodu mieszanego społeczności wiejskiej zawiera też jednak sporo nieuświadamianych dialektyzmów. Powszechnie zachowywana jest typowa dla wielu dialektów neutralizacja r.m. i n. w bierniku l.p. zaimków on : ono, neutralizacja rodzajowa (męskoosobowy : niemęskooso-bowy) w bierniku l.m. zaimków ońi: one, a także końcówka biernika l.p. zaimka ona pełniąca funkcję dopełniacza itp. (Kurek 1995: 35-36).

Zmiany leksykalne

Płaszczyzna leksykalna jest tą płaszczyzną systemu języka, na której powojenne przeobrażenia gwar dokonują się najszybciej i są najłatwiej postrzegane. Wynika to z najmocniejszego związku tego właśnie podsystemu z rzeczywistością pozajęzykową. Podsystem leksykalny jest najbardziej otwarty, co sprawia, że z jednej strony z łatwością przenikają do niego jęty nostki odzwierciedlające dokonujące się przeobrażenia cywilizacyjne pa wsi, z drugiej zaś - na skutek wartościowania wspomnianych już wcześniej typów kulturowych przejmowanie nowych jednostek przyspieszane jest przez działanie czynników psychologicznych. Znajomość i posługiwanie się słownictwem ogólnopolskim ma bowiem wymiar nie tylko językowy, komunikacyjny (dążenie do bycia zrozumiałym przez rozmówcę spoza własnego kręgu kulturowego), ale też emocjonalny (obrona własnego prestiżu w rozmowie z obcym interlokutorem).

Powyższe względy każą patrzeć na współczesne gwarowe zmiany leksykalne z punktu widzenia zmian systemowych oraz funkcjonowania słownictwa gwarowego i niegwarowego (w uproszczeniu - ogólnopolskiego) w zróżnicowanych sytuacjach komunikacyjnych. Pomijanie złożoności tego problemu łatwo prowadzi do zbyt uproszczonego wniosku o bardzo szybkim zanikaniu współczesnych gwar. Takie dwuaspektowe przedstawianie zmian we współczesnych systemach leksykalnych gwar jest postulatem niełatwym do zrealizowania, ponieważ w dotychczasowych badaniach dia-lektologicznych koncentrowano się zazwyczaj na badaniu materiału zarejestrowanego w sytuacji oficjalnej przez obcego dla danego środowiska eksploratora. Stan taki sprawia, że więcej tu hipotez, postulatów badawczych niż pewnych, udokumentowanych danych.

Specyfikę powojennych zmian leksykalnych w gwarach można rozpatrywać, przyjmując trzy podstawowe założenia, Po pierwsze, gwara i język ogól-

_______3. Funkcjonowanie współczesnej polszczyzny

nopolski są przez mieszkańców wsi wartościowane z wyraźną preferencją dla języka ogólnopolskiego. Wartościowanie konkurujących ze sobą systemów wskazywane jest jako jedna z przyczyn tzw. zanikania gwar. W tym miejscu należy jednak wyraźnie podkreślić, że nie idzie tu jedynie o ocenianie samych systemów językowych. Wartościowaniu podlegają systemy kulturowe (w uproszczeniu kultura wiejska i miejska), których gwara i język ogólnopolski są zewnętrznymi reprezentantami. Powyższe stwierdzenia należałoby jednak z wielką ostrożnością odnosić (o ile takie odniesienie jest w ogóle możliwe) do sytuacji językowej na Śląsku i na Kaszubach, gdzie lokalny system językowy jest silnym elementem integrującym daną społeczność, niezależnie od wykształcenia i zajmowanej pozycji społecznej.

Po drugie, konsekwencją wzajemnego oddziaływania na siebie dwóch systemów jest znana powszechnie wariantywność realizacji gwarowych i ogólnopolskich, notowana zresztą na wszystkich poziomach systemu językowego. Obserwacja faktów językowych z poziomu fonetycznego i leksykalnego wskazuje, że wariantywność na tych dwóch poziomach jest zasadniczo zróżnicowana. Wynika to z seryjności, powtarzalności faktów fonetycznych z jednej strony a jednostkowości faktów leksykalnych - z drugiej.

Z tej też racji przyswajanie nowych realizacji fonetycznych odbywa się w znacznym stopniu na wykształcaniu się zmechanizowanych nawyków wymawianiowych. Decydujące o tym jest niewątpliwie występowanie przyswajanego elementu w powtarzających się pozycjach morfologicznych czy fonetycznych. Z kolei jednostkowość faktów leksykalnych implikuje znacznie większą świadomość mówiącego w trakcie wyboru jednostki z drugiego systemu.

Po trzecie, wybór nowego elementu leksykalnego wiąże się nie tylko z opanowywaniem nowej wymowy danego wyrazu (np. eliminacji występującego w nim mazurzenia), lecz wymaga od użytkownika gwary dopasowania nowej jednostki do macierzystego systemu leksykalnego, tzn. rozpoznania jej zakresu znaczeniowego, łączliwości z innymi jednostkami itp. Oznacza to znacznie dłuższy okres opanowywania nowego wyrazu oraz możliwość utrwalenia się błędnie rozpoznanych elementów znaczeniowych takiego wyrazu.

Z przyjęcia powyższych założeń wynika konieczność innego nieco rozpatrywania podstawowego dla tych rozważań pojęcia wyrazu gwarowego. W rozpatrywaniu dynamicznych zmian w zasobach leksykalnych gwar tradycyjne pojęcie wyrazu gwarowego okazuje się niewystarczające. W statycznych opisach gwarowych systemów leksykalnych wyraz gwarowy wyodrębniany jest na podstawie kryteriów formalnych i semantycznych z po-

■u r. .u /. ł i e\cf\. or»n\