dyszak
1

JĘZYK POLSKI LXXVU 4-5

li względów praktycznych ważne jest di przykład tyczenie pojęcra dopcłniemi i rządem. I pojęciu okokcniU - ; przynależnością (...J Nnoraiwi w wypadku praydawkl o takim Uśmn Tnjm przyporządkowaniu mówić już nie możni, przy tym kłopoty mamy głównie X ohraknuni w formę wymiona przyimkowcgo (rząd czy przynależność?)¹).

W mniejszym artykule przedstawiam swoją koncepcję rozwiązania problemu integracji zagadnienia drugorzędnych części zdania z zagadnieniem związków syntak-tycrnyeh. próbując jednocześnie uporządkować kwestie dotyczące wyrażeń przyim-kowydi w tym zakresie Praca ta sanowi więc nie tylko pewną propozycję dydaktyczną. ak i polemikę z tradycyjnymi ujęciami rozważanych kwestii

Wbrew przeoczonej opinii J. Podrackiego pojęcie p r zy d a w k i (którą najłatwiej rozpoznać spośród drugorzędnych części zdania) i współtworzonych przez nią związków (i wśród nich: z wyrażeniami przyimkowymi) uczyniłem w proponowanej koncepcji punkiem wyjścia do zrozumienia pojęć zgody, rządu i przynależności, z których dwa ostatnie potraktowałem (zgadzając się w tym wypadku z sugestią cytowanego autom) jako klucz do rozpoznawania dopełnienia (rząd) i okolicznika (przynależność). Proponuję leż zastąpienie niektórych stosowanych w szkole definicji prostszym* sformułowaniami

Ogólne pojęcie związku wyrazowego w zdaniu (wraz z pojęciami wyrazu określanego i wyrazu określającego) uczniowie poznają w klasie IV*). W klasie następnej dokonują rozróżnienia związku głównego (orzeczenie + podmiot) i związków pobocznych Ich szczegółową typologię można przedstawić właśnie zaraz po wprowadzeniu pojęcia przydawkt (przed wprowadzeniem pojęć pozostałych drugorzędnych części zdania), gdyż przydawka (w zależności od sposobu jej wyrażenia i od przyjętej formy) wchodzi we wszystkie trzy związki: zgody, rządu i przynależności Rozpoznania przydawki w zdaniu (szerzej: w wypowiedzeniu) dokona się, przyjmując prostą jej definicję: przyda uki to 'każde określenie każdego rzeczownika'.

Zbyteczne stają aę wszelkie dodatkowe informacje o tej części zdania, mówiące

0    pytaniach, na które (najczęściej!) odpowiada, i o tym, co ona oznacza '*). Pytania mogą być co najwyżej środkiem pomocniczym do ustalenia, który z dwóch rzeczowników tworzących związek jest przy dawką — o mą (jako o określenie) pytamy wyrazem określanym (o takim sposobie rozpoznawania każdego wyrazu określającego

1    określanego mówi sę w klasie IV, kiedy uczniowie poznają pojęcie związku wyrazowego, zob wyżej), por. przykłady z ćw. 194 w podręczniku «Język polski 5» wrzo czego? nieboskłonu, odgłos czego? twonu, ścierń czego? zagonu, hicie czego? klonu Pytań tych jednakże nie należy ograniczać do jakiegoś konkretnego zestawu (np.: jaki?, który?, czyj?, ile?, oego?, z czego?).

'IJ. Potocki. Dydaktyka składni polskiej, Warszawa 1949, i. 63.

'/ Por ptognu Murania (zob. przypis li,i 6

”) Tak przydawkę charakteryzuje na przykład autor podręcznika dla klasy V. zob M lawonki. Język polski, ćwiczenia i wiadomości z gramatyki i pisowni dła kiesy 5, Warszawa IW. a 97

") O*. % 45

Rozpoznawanie przyda wek zatem powinno przebiegać w następującej kolejności (na przykładzie ćw. 193 w cytowanym wyżej podręczniku Michała Jaworskiego):

—    wskazanie wszystkich rzeczowników (tę część mowy dzieci poznają w klasach 1—III): szkolą, budynku, lekcje, o godzinie, w klasie, uczniów, brat. klasy,

—    wskazanie związków wyrazowych współtworzonych przez wszystkie lub niektóre z tych rzeczowników (na podstawie umiejętności wyniesionych z klasy IV) z pominięciem związku głównego: nasza szkolą, w nowym budynku, o godzinie ósmej, w klasie piątej, mój brat, młodszy brat, do trzeciej klasy:

—    wskazanie w tych związkach wyrazu określającego (czyli w tym wypadku przydaw-ki): nasza, nowym, ósmej, piątej, mój, młodszy, trzeciej.

Na podstawie wielu przykładów da się ustalić, że przydawka może być wyrażana przymiotnikiem (nasza —• szkoła), liczebnikiem (klasie    piątej), zaimkiem {mój

—• brat), rzeczownikiem (odgłos *— dzwonu, rzeka *— Wisła). wyrażeniem przyimkowym (koszula *- •* kratę). Analiza związków, jakie współtworzą przy dawki przymśotne (przymiotnik, imiesłów, liczebnik, zaimek) i rzeczowne, doprowadzi do wyróżnienia dwóch ich typów:

związku zgody (w związek ten wchodzą: przydawkś przymiotne i te przydawki rzeczowne, które zawsze dostosowują swoją formę do formy określanego rzeczownika, por.: rzeka Wisła, rzeki Wisły, rzece Wlłłe), związku rządu (w związek ten wchodzi przydawka rzeczowna. której forma jest stała — dopełniacz — bez względu na formę, w jakiej występuje określany rzeczownik, por.: odgłos dzwonu, odgłosu dzwonu, odgłosem dzwonu).

O zgodzie można powiedzieć, że związek taki współtworzą — spośród wszystkich części zdania — tylko przydawki! Postuluję niestosowanie terminu związek zgody w odniesieniu do związku orzeczenia z podmiotem^,ł). Związek główny jest mieszanym związkiem zgody i rządu '*). a więc — inaczej rzecz ujmując — ani związkiem zgody, ani związkiem rządu. Szkoda, że autorzy programu nic zaproponowali dla nazwania związku głównego powszechnego w gramatykach opisowych terminu Zenona KJcsnen- ^{2 1}

1

czasownik — orzeczenie t rzeczownikiem podmiotę m» (a 96 — podkreślenia AD.) Podobne stanowisko zajmuje w swojej pracy i Pod recki (zob. przypis Ił.): «Tak więc niewątpliwie związek zgody to w nauczaniu szkolnym (...) połączenie podmiotu w mianowniku z orzeczeniem osobowym* (s. 63). choć zdaje sobie sprawę, że nawiązek zgody między podmiotem a orzeczeniem ma trochę inny charakter niż „zgoda" rzeczownika i przymiotnika* (o.c , ■ 65) '*) W ten sposób z kolei traktuje ten związek II Wróbel w książce* Nauczanie Języka polskiego w klasie 5 (praca zbiorowa pod red. B. Chrząstowskiej i E Polańskiego. Warszawa 1985. s. 58).

2

'*) Mimo iż w programie nauczania (zob. przypis I.) oddziela saę wyraźnie związek składniowy główny od związków pobocznych: zgody, rządu i przynależności (por. s. 19). związek orzeczenia z podmiotem traktowany jest jako związek zgody zarówno przez autorów podręczników, jak i przez autorów opracować metodycznych W podręczniku dla klasy V (zob. przyprą 10) M. Jaworski pisze: -w związku zgody najczęściej łączy się przymiotnik z rzeczownikiem