dyszak
3

JĘZYK POLSKI 321 5 LXXV11

związek przynależności ”) W przytoczonych cgzemphlikiicjnch wyrażenia przyimkowe me są rządzone, można je zastąpić odpowiednim przymiotnikiem: ze słomy — słomiany, z Żelaza — Żelazny, : płótna — płócienna. Za wyznacznik związku rządu nie można uznawać w tych wypadkach niezmienności formy przydawki (jej nieodmienności) w izw. odmianie przez przypadki współtworzonego przez nią wyrażenia **). Niezmienność laka cechuje także związki typu chodzenie przez ogród.

Zygmunt Saloni i Marek Świdziński uznają wyrażenia przyimkowe przy rzeczownikach nieodczasownikowych i nieodprzymiotnikowych (co wynika z podawanych przykładów) za człony luźno związane, czyli pozostające w związku, który cechuje brak akomodacji. tj. brak formalnego przystosowania: domy z cegieł, pokój z telefonem, pokój do pracy”). Ponieważ w ramach pojęcia akomodacji mieszczą się tradycyjne związki zgody i rządu (akomodacja jednostronna) “), a związek przynależności da się definiować następująco: ani zgoda, ani rząd”), to właśnie przynależnością można nazwać brak akomodacji.

Przeciw uznawaniu połączeń typu nóż z żelaza za związki rządu przemawiają także wyniki ich analizy z zastosowaniem metody transformacyjnej. Rozpatrywane przykłady okazują się eliptyczne, por. np.:

dach ze słomy •- dach (np. wykonany) ze słomy, nóż z żelaza *- nóż (np. zrobiony) z żelaza, spódnica z płótna «- spódnica (np. uszyta) z płótna, domy t cegieł *- domy (np. zbudowane) z cegieł, pokój do pracy *- pokój (np. przeznaczony) do pracy.

W lakim ujęciu wyrażenia przyimkowe (ze słomy, z żelaza, z płótna, z cegieł, do pracy) nie tworzą związku z rzeczownikiem, lecz z opuszczonym (wyzerowanym) imiesłowem (odpowiednio: wykonany, zrobiony, uszyty, zbudowany, przeznaczony). Prymarmc są to związki wyrażenia przyimkowego z czasownikiem: wykonał ze słomy, zrobił z żelaza, uszył s płótna, zbudował z cegieł, przeznaczył do pracy*").

Są leż i takie związki rzeczownika z wyrażeniem przyimkowym, w których elipsa jest głębsza i występuje także między przyimkicm a rzeczownikiem w obrębie samego wyrażenia przyimkowego, por.:

nóż do owoców — nóż (np. przeznaczony) do (np. obierania) owoców.

") Encyklopedia języka polskiego. Wrocław 1994. ». 271 (hasto: Przydawka).

•*) J. Podeacki. jw.

") 2L Salom. M. Świdzmski. Składnia współczesnego języka polskiego. Warszawa 1985. 1 12*—232.

*•) O pojęciu akomodacji syntaktyczncj i o jej typach pi we S Karolak w I łomie Gramatyki współczesnego języka polskiego, zob Składnia. Warszawa 1984. a. 105—7.

") W Podstawach składni polskiej S. Jodłowskiego można przeczytać -Składnią samej przynależności nazywamy (en rodzaj powiązani* składnika określającego z określanym, przy którym nie występuje aai zgoda, ant rząd* (i. 54 — podkreślenie AD).

•") Taką elipsą „domniemanego czasownika" wyjaśnia Ł Klemensiewicz właśnie przy rzeczownikach niepochodnych formę przydawki okolicznościowej (ot, a. 41). Nie stosuje jednakże tej metody wobec przydawki właściwościowej.

Inny typ połączeń rzeczowników nicodczasownikowycb i meodprzymiotmko-wych z wyrażeniem przyimkowym reprezentuje wspomniany wcześniej przykład pokój z telefonem, do którego nie można wstawić żadnego wyraża, co me znaczy, że forma przydawki (wyrażenie przyimkowe) jest w tym wypadku akomodowane (rządzone) przez nadrzędny rzeczownik.

Związkami przynależności są zatem następujące połączenia wyrazowe, wybrane z odpowiednich ćwiczeń w podręcznikach do nauki o języku (te, które się dublują w kolejnych ćwiczeniach, podaję tylko jeden raz):

koszula w kratę, materiaI z wełny, teren przy granicy, działka przy zagrodzi, zimie noś Odrą”),

dach ze słomy, pomnik ze spiżu”),

klasówka z matematyki, droga do wsi. most z żelbetu, most : drernia"). miasta nad Bałtykiem, teren przy granicy, obrączka ze złota, garnitur z wełny”), nóż do owoców”),

wydarzenia z okresu {panowania Jagiellonów), bitwie pod Grunwaldem "), koszula ze htu. sotenizanlka ze stycznia, muzyka do tańca, okres między wojnami”), dnia bez wałki, rozbicia nad rzeką [Notecią)”).

Na zakończenie przedstawiam skrót zaproponowanej koncepcji integracji opisu drugorzędnych części zdania z opisem związków pobocznych na potrzeby dydaktyki szkolnej.

Najpierw rozpoznajemy przydawkę jako każde określenie każdego rzeczownika w wypowiedzeniu. Potem rozróżniamy przydawki tworzące związki; zgody (przydawka przymiotu, przydawka rzcczowna w tym samym przypadku, co przypadek rzeczownika nadrzędnego), rządu (przydawka rzcczowna w przypadku zależnym, wymaganym przez nadrzędny rzeczownik, i wyrażenie przyimkowe przy rzeczownikach odczasow-nikowych oraz odprzynuotaikowych z przyimkkm wymaganym przez sens tego rzeczownika) i przynależności (rzeczownik w przypadku zalcznym lab odpowiadające mu wyrażenie przyimkowe, w którym przyunek nie jest wymagany przez sens nadrzędnego rzeczownika)").

'•) M. Jaworski, o*., s. 45 (ów. 195).

^M) Jw. (ów. 196).

»•) M. Jaworski, Język potski. Ćwiczenia i wiadomości z gramatyki o/az pisowni polskiej dla klasy 6. Warszawa 1983. s. 30 (ćw. 136).

**) Jw. (ów. 131).

") ©;c, » 38 (ów. 179).

^M) Jw. (ów: J80).

^M) O-t. a 39 (ów. 185).

") O.c., a. 39-40 (ów, 186).

**) Ze wzgłedu aa sygnalizowaną wyżej uwtiodć wniosków wypływających z analizy związków rzeczowników z wyrażeniami przyimfcowytm wsrystiuch tych informacji nfc taaioz — rzecz jasną — podać enua w szkole podwawówej, lak Jak i ale motna lasloaowac narody transformacyjnej na lekcjach j«zyka pofafciego. Upraaacamia. jakie w szkole tmbc zastosował. rac