DSC05029

442 Język polski

tern nie zanika, ponieważ w macierzystym środowisku pozostaje nadal podstawowym systemem komunikacyjnym dla osób utożsamiających się z wiejskim typem kultury, a zatem jest ciągle podstawowym faktem kulturowym społeczności wiejskich.

,3ilingwizm” mieszkańców wsi powoduje, że w kontaktach językowych w zależności od typu językowo-kulturowego, jaki reprezentuje odbiorca, u wiejskiego nadawcy obserwować można zjawisko wyboru i przełączania kodów: gwary na kod ogólny lub częściej - mieszany, zawierający elementy obu systemów językowych i literackiego na gwarę. Z problemem przełączania kodów łączy się pojęcie zakresu użycia kodu językowego. Wybór kodu ogólnego dokonuje się najczęściej w miejscach poza własnym środowiskiem językowo-kulturowym oraz w kontaktach z użytkownikami kodu ogólnego. Jest podyktowany nie tyle względami komunikacyjnymi, ile prestiżowymi. Kod gwarowy funkcjonuje w pełni w kontaktach indywidualnych nieoficjalnych ze „swoimi” oraz w kontaktach językowych o charakterze lokalnym, kiedy procesy interakcji mają miejsce wśród znanych sobie członków danej społeczności.

W kontaktach indywidualnych zjawisko przełączania kodów językowych zachodzi wtedy, gdy odbiorca zidentyfikowany zostanie jako reprezentant niewiejskiego typu kulturowego lub jako przedstawiciel innego wiejskiego mikroobszaru językowego. W praktyce może to oznaczać: 1) obcą osobę z miasta reprezentującą niewiejski typ kulturowy charakterystyczny dla określonego miejskiego makroobszaru językowego, 2) mieszkańca danej wsi, a więc tego samego mikroobszaru językowego, ale reprezentującego niewiejski typ kulturowy (np. ksiądz) i wreszcie 3) przedstawiciela wiejskiego typu kulturowego właściwego jednak innemu mikroobsza-rowi językowemu (krewny ze wsi mówiący inną gwarą). Przełączenie kodu gwarowego na literacki nie powinno natomiast wystąpić w wypadku przynależności partnera rozmowy do wiejskiego kręgu kulturowego tego samego mikroobszaru językowego (mieszkaniec tej samej lub sąsiedniej wsi), zaś przełączenie kodu standardowego na gwarę nie powinno się dokonać w sytuacji, kiedy rozmówca (z miasta lub ze wsi, ale utożsamiający się z kulturą miejską) reprezentuje niewiejski typ językowo-kulturowy. Brak przełączenia kodu jest też możliwy w kontaktach lokalnych (np. porozumiewanie się gwarą na zebraniu wiejskim), ale tylko wtedy, gdy wszyscy uczestnicy aktu komunikacji reprezentują ten sam mikroobszar językowy^; oraz wiejski typ kultury. Jak z tego wynika, teren, na którym dochodzi do kontaktu językowego nie ma tu większego znaczenia. Może to być rodzinna wieś, ale także małe lub duże miasto. Najważniejszym parametrem jest

przynależność partnerów rozmowy do tego samego „mikroobszaru języko-wo-kulturowego” (Kurek 1995: 128-129).

Przełączanie kodów może odbywać się w obu kierunkach i obejmować przechodzenie z języka literackiego na gwarę lub z gwary na język ogólny.

Ten drugi typ jest niewątpliwie znacznie częstszy. Przemienne posługiwanie się gwarą i językiem ogólnym najczęściej powoduje nakładanie się pozostających w kontakcie systemów, rzadziej natomiast pełną zamianę jednego systemu językowego na inny. Mieszkańcy wsi, utożsamiając swoją dobrą bierną znajomość polszczyzny literackiej ze znajomością czynną, zazwyczaj każde przełączenie kodu gwarowego na literacki uznają za przełączenie pełne. Tak się dzieje nawet w pokoleniu ludzi starszych, dla których system ogólnopolski sprowadza się do kilku uświadamianych sobie elementów kodu standardowego. Mogą to być tylko a) zwroty grzecznościowe typu prośą, $eykuię, pśepraśam, wprowadzane zwykle w rozkazach w celu nadania bardziej oficjalnego tonu własnej wypowiedzi, b) wyrazy zdrobniałe, charakteryzujące się, zdaniem najstarszych mieszkańców wsi, wyższym prestiżem, czy c) zleksykalizowane zjawiska fonetyczne typu tyce, tona, moś, śkola, ja, pan typowe dla wyrazów o najwyższej frekwencji tekstowej (Kąś 1988: 74-75, Kurek 1995: 139). Prawie pełne przełączanie kodów występuje w wypadku osób wykształconych, znających dobrze oba systemy komunikacyjne — literacki i gwarowy. Zawsze jednak znaleźć można pewne nieuświadamiane elementy kodu macierzystego zwłaszcza fonetyczne i fleksyjne. Obecność elementów gwarowych lub wręcz używanie gwary w oficjalnych wypowiedziach mieszkańców wsi (w których świadomie wybiera się niegwarowy typ wymowy) należałoby traktować jako\wynik: 1) niedostatecznej znajomości polszczyzny ogólnej, 2) nie-uświadamiania sobie wszystkich wariantów realizacyjnych kodu macierzystego i wreszcie 3) niedostatecznej samokontroli językowej nadawcy.

Przejście z kodu gwarowego na literacki występuje przede wszystkim w oficjalnej sytuacji komunikacyjnej, kiedy w procesie interakcji pozostają osoby reprezentujące różne typy językowo-kulturowe. Zdarza się jednak też w sytuacji nieoficjalnej przy tożsamych typach językowo-kulturowych nadawcy i odbiorcy. Ten drugi wariant zachodzi wtedy, gdy pod wpływem ważnego czynnika (np. konieczność uczenia dziecka polszczyzny ogólnopolskiej) nadawca sam stawia sobie za cel używanie kodu bardziej prestiżowego. W zależności jednak od typu kontaktu językowego w kodzie ogólnym mieszkańców wsi dostrzec można wyraźne różnice - w rozmowach oficjalnych jest on bliższy polszczyźnie literackiej, zaś w nieoficjalnych -gwarze. Bezpośredni kontakt facejo face z reprezentantem innego typu ję-zykowo-kultuiowego powoduje, że użytkownik gwary jest mobilizowany