DSC05032

448 Język polski

Po wojnie zaczyna zatem na wsi funkcjonować nowy „oficjalny system językowy”, tzw. kod mieszany, który jest wynikiem interferencji, czyli nakładania się systemu literackiego na dialekt, co w rezultacie doprowadza do wypierania niektórych wariantów gwarowych i przejmowania realizacji literackich. We wszystkich podsystemach proces przechodzenia z prymar-nego kodu dialektalnego na polszczyzną ogólną przebiega dość podobnie.

W płaszczyźnie fonetycznej warianty ogólnopolskie wypierają przede wszystkim dialektyzmy powszechnie dostrzegane, uznawane ze wzglądu na frekwencją za typowo gwarowe, służące cząsto do zabiegów stylizacyj-nych, a w świadomości użytkowników gwary najbardziej rażące i najczęściej przez to ośmieszane. Należą do nich między innymi: [s] kosyk, kasa, [z], żaba, zur, [c] kacka, cysty, [uo] uokno, uoko, [ł] łajka, łapać, [F] Fas, Fampa. Warianty literackie wprowadza się też zwykle w miejsce uświadamianych różnic fonetycznych pomiędzy systemem ogólnopolskim i gwarowym, np. vouej.: youaj subota: sobota, nie zaś tam, gdzie odmienności są z reguły nieuświadamiane, np. dużo : dużó. Warianty standardowe częściej pojawiają się też wtedy, gdy opozycja dwóch foriemów występuje w systemie literackim, np. | a |: | o | las = lasu : los, niż gdy właściwa jest tylko systemowi gwarowemu, np. | u | : | u | duu (3 os. l.pl r.m. od duć) : duu. (Kurek 1990:161).

W podsystemie fonetycznym kod mieszany zawiera także elementy pseudoliterackie. Należą do nich spółgłoski dźwięczne wymawiane w wygłosie absolutnym, np. xleb, samogłoski nosowe realizowane w pozycji przed zwartymi oraz przed [ł], [1], np. piękny, viękśy, stanęli, zaćęFi, spółgłoska [ni, pojawiająca się przed k, g, w formach typu renka, monka, bank, Kongo itp.

W kodzie mieszanym częste są też warianty hiperpoprawne funkcjonujące jednak w świadomości mieszkańców wsi jako wymówienia literackie, np. bizon (lit. bizon), żebra (lit. zebra), oląeć (lit. y.oiąeć), opata (lit. yopata), tornister (lit. tornister), rerjke (lit. retjke) itp. W „podsystemie” fonetycznym kodu mieszanego u większości użytkowników gwary dominują jednak tzw. uśrednione realizacje gwarowe. W dialektach neutralizujących opozycję fonologiczną przed spółgłoskami nosowymi są to formy typu: mom, dom ći, vi$e [om, w gwarach realizujących dawne | oraz o pochylne jak u są to wymówienia z & , o itp. W kodzie mieszanym pojawiają się zatem realizacje już niezgodne z normą gwarową, por. mum, dum ći, vije mm jo, do, stavjo, poy.uś, ale nie odpowiadające też jeszcze normom polszczyzny ogólnej - m&m, d&m ći, vije iom, i&, di, stav)&, poyoż.

W kodzie mieszanym mieszkańców wsi utrzymują się też warianty gwarowe. Ich obecność w oficjalnym „systemie” językowym użytkowników gwary jest spowodowana tym, że 1) są najsłabiej uświadamiane i często ekonomiczniejsze w użyciu, np. dugi, gupi, [k], zamiast [x], - na nogak, sto zuotyk; 2) występują powszechnie w systemie okolicznej miejskiej polszczyzny potocznej i przez to są wyżej wartościowane, np. [ił], muyka, [y], rytjka; 3) ich realizacja jest zgodna z linią rozwojową polszczyzny literackiej, por. gw.[e] w wygłosie i lit. [ę] > i (Kurek 1990: 161).

Zmiany w systemie fleksyjnym

W systemie fleksyjnym kodu mieszanego realizacje literackie wprowadza się, podobnie jak w fonetyce, przede wszystkim w miejscu tych wariantów gwarowych, które występują w wielu dialektach, a zatem mają szeroki zasięg występowania. Ponadto każdy z tych dialektyzmów jest silnie nacechowany, a co za tym idzie uświadamiany przez użytkowników gwary. Usuwa się zatem takie „rażące” zjawiska gwarowe jak: neutralizację opozycji rodzajowej (męskoosobowy : niemęskoosobowy) rzeczownikach, przymiotnikach i zaimkach, a także w czasie przeszłym czasowników, np. psy śćekauy, koguty piauy, geći zdęzyuy, zamiast psi śćykaf i, kugući pjoFi, jeći zdęźyti. Formy czasu przeszłego czasowników: vżońć, vyiońć, zaćońć, a więc gwarowe vźyna, yyiyna, zaćyna zastępuje się ogólnopolskim vźeua, vyieua, zaćeua itp., często z pseudoliterackim g (Kurek 1995: 35). Usuwa się też niektóre silnie nacechowane końcówki, np. końcówkę -e dopełniacza l.p. rzeczowników’ r.ż. — por. lit. do studni, do pivńicy zamiast gwarowego do studńe, dopivńice, końcówkę -uf w dopełniaczu l.m. rzeczowników r.ż. — ryp, pody.uk, u os, zamiast rybuf poduoguf uosuf, końcówkę -ami w na-rzędniku l.m. niektórych rzeczowników — nićmi, końmi, gećmi, zamiast ńićami, końami, jećarhi itp.

Z fleksyjnych form pseudoliterackich w oficjalnych wypowiedziach mieszkańców wsi szczególnie często pojawiają się błędne formy 1. osoby l.m. czasu przeszłego niektórych czasowników, np. śuęm, pośyem, veśuem, pSyśyem, vźeyem, zaćeuem, Ideuem itp.

Z form przesadnie poprawnych wymienić trzeba czasownik lubieję tworzony na wzór formy umieię, a także bardzo wytworny rzeczownik klućyma odmieniany tak jak oćyma oraz narzędnik l.m. iećmi, zamiast źećami, który jest ucieczką od gwarowej wymowy gość ami, gećariii (Kreja 1969: 167-168).

Do klasy zjawisk traktowanych przez mieszkańców wsi jako literackie należą też tzw. uśrednione realizacje gwarowe. W regionie południowo-wschodnim jest to na przykład wołacz l.p. rzeczowników r.ż.: Yvuńu, Bugtiśu, Bużyńu, Xyńu itp. Mimo zachowania fonetycznej postaci gwarowej imiona te są nace-