Emerytury przed 1999 rokiem
Do 1 stycznia 1999 roku, kiedy rozpoczęła się w Polsce reforma systemu emerytalnego, funkcjonował tzw. system zdefiniowanego świadczenia. Głównym założeniem tego systemu było wypłacanie świadczeń emerytalnych z bieżących składek pobieranych przez ZUS od osób czynnych zawodowo.
Zasadniczą cechą systemu repatriacyjnego, która okazała się wadą, był brak powiązania pomiędzy wysokością płaconej składki na ubezpieczenie społeczne a wysokością przyszłego świadczenia emerytalnego. Powodowało to uprzywilejowanie niektórych grup pracowników pod względem osiągania wieku emerytalnego i wysokości emerytury. Ten system oznaczał wynagradzanie jednych ubezpieczonych kosztem innych.
Wzrost liczby emerytów i rencistów, którym po 1991 roku przyznano świadczenia, przy jednoczesnym spadku liczby ubezpieczonych oraz wysokim obciążeniu składkami na ubezpieczenie społeczne - które w 1998 roku wynosiło 45% - to główne przyczyny, które doprowadziły do trudności w utrzymaniu płynności finansowej Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, z którego wypłacane są emerytury, renty i różnego rodzaju zasiłki.
Ten system stawał się coraz bardziej niewydolny - ze względu na spadek liczby osób pracujących w stosunku do osób korzystających ze świadczeń emerytalno-rentowych. W ciągu kilku lat zabrakłoby pieniędzy na nowe emerytury. W opinii analityków, gdyby nie została przeprowadzona w Polsce reforma systemu emerytalnego, to w 2020 roku wydatki na świadczenia emerytalne i rentowe stanowiłyby 22% PKB.
Zasadnicze wady starego systemu emerytalnego
nie gwarantowanie bezpieczeństwa osobom ubezpieczonym - brak zapewnienia godziwych dochodów na starość,
wysoka składka obniżająca konkurencyjność polskich przedsiębiorstw,
nie limitowana składka na ZUS - składka stanowiła 45% zarobków, bez względu na ich wysokość,
odgórnie limitowana wysokość emerytury - nie mogła przekroczyć 250% przeciętnego wynagrodzenia,
nie inwestowanie składek,
brak równowagi uprawnień emerytów w wyniku przywilejów branżowych,
potrzeba dotowania systemu z budżetu państwa, czyli z pieniędzy wszystkich podatników.
Reforma emerytalna
Ile wpłaciłeś, tyle otrzymasz
Zreformowany, trójfilarowy system emerytalny jest wdrażany w Polsce od 1 stycznia 1999 roku. Generalną jego zasadą jest teza: "ile wpłaciłeś, tyle otrzymasz". Kobieta nabywa prawo do emerytury w wieku 60 lat, a mężczyzna w wieku 65 lat.
Akty prawne reformy
Trzon prawny nowego systemu stanowią:
Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych z dnia 28.08.1997r.
Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 17.12.1998r.
Ustawa o Pracowniczych Programach Emerytalnych z dnia 22.08.1997r.
Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13.10.1998r.
System mieszany
Nowy system emerytalny ma charakter systemu mieszanego, czyli pokoleniowo-kapitałowego. Zasadniczą jego zaletą jest jego sprawiedliwość, czyli to, że opiera się na mechanizmie uzależniającym wysokość przyszłej emerytury od wysokości sumy opłaconych składek, sytuacji na rynku pracy oraz efektywności inwestowania środków zgromadzonych w funduszach. Dzięki reformie nie jest konieczny określony staż pracy ani zatrudnienia w momencie przejścia na emeryturę. Wysokość świadczeń emerytalnych zależy od wysokości uzbieranego kapitału.
W wyniku reformy rozpoczęły działalność prywatne Otwarte Fundusze Emerytalne, których zadaniem jest gromadzenie i inwestowanie środków przeznaczonych na emerytury. Cechą nowego systemu jest także to, że dzięki indywidualnym kontom w ZUS i w OFE osoby ubezpieczone mogą kontrolować wysokość zgromadzonego kapitału na przyszłą emeryturę.
Reforma emerytalna
Przepływ składek
W zreformowanym systemie emerytalnym składka na ubezpieczenie społeczne jest płacona przez pracodawcę i pracownika:
Do ZUS jest przekazywane:
18,71% wynagrodzenia - ze środków należących do pracownika,
17,88% wynagrodzenia - ze środków pracodawcy.
Składka jest przekazywana na:
ubezpieczenie emerytalne - 19,52% wynagrodzenia (w przypadku uczestnictwa w I i II filarze 12,22% pozostanie w ZUS, a 7,3% zostanie przekazane do OFE),
ubezpieczenie rentowe - 13% wynagrodzenia,
ubezpieczenie chorobowe - 2,45 % wynagrodzenia,
ubezpieczenie wypadkowe - 1,62% wynagrodzenia.
Trzy filary
Obecnie funkcjonujący w Polsce system emerytarny działa w oparciu o trzy segmenty zwane filarami. W nowym systemie emerytura może pochodzić ze wszystkich trzech filarów.
I filar to zarządzany przez państwo zreformowany Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Oparty jest on na tzw. umowie pokoleniowej. Przynależność do I filaru jest obowiązkowa. Każdy ubezpieczony ma indywidualne konto w ZUS, na które trafia większa część składki potrącanej z poborów - 12,22% wynagrodzenia. Składki w tym systemie są opłacane zarówno przez pracodawcę jak i pracownika.
Pieniądze gromadzone na kontach w ZUS nie są inwestowane, podlegają jedynie corocznej waloryzacji o realny wzrost cen i usług. Wysokość emerytury z I filaru będzie zależała od sumy wszystkich zwaloryzowanych składek oraz wieku przejścia na emeryturę. Minimalna emerytura będzie równa 28% średniej płacy.
Wypłaty emerytur dla uczestników I filaru są w 100% gwarantowane przez Skarb Państwa.
II filar działa w oparciu o Otwarte Fundusze Emerytalne, którymi zarządzają Powszechne Towarzystwa Emerytalne. Jest to system kapitałowy, zarządzany przez prywatne instytucje. Trafia do niego 7,3% podstawy wynagrodzenia. Część składki gromadzonej na indywidualnych kontach w OFE jest inwestowana przez PTE w bezpieczne papiery wartościowe.
Wypłaty emerytur z II filaru będą dokonywane przez specjalnie utworzone zakłady ubezpieczeń emerytalnych, jako uzupełnienie emerytury z I filaru. Pieniądze gromadzone w OFE podlegają dziedziczeniu.
U progu reformy emerytalnej w Polsce działało 21 OFE. W wyniku procesów konsolidacyjnych oraz przejęć pozostało 17 funduszy. Obecnie trwa proces połączenia dwóch towarzystw emerytalnych, w wyniku którego jeden fundusz zostanie zlikwidowany. W opinii analityków proces konsolidacji na polskim rynku emerytalnym będzie nadal postępował. Swoje pieniądze na przyszłą emeryturę powierzyło funduszom ponad 10 mln Polaków.
III filar jest systemem dobrowolnym, kapitałowym, zarządzanym przez prywatne instytucje. Celem tego filaru jest zapewnienie osobom ubezpieczonym uzupełnienia przyszłej emerytury z I i II filaru, która według wstępnych analiz może wynosić zaledwie 50 - 60% otrzymywanego wynagrodzenia.
III filar opiera się na ubezpieczeniach na życie z funduszem inwestycyjnym, inwestycjach w fundusze powiernicze, Pracowniczych Programach Emerytalnych i długoterminowych indywidualnych inwestycjach.
Reforma emerytalna
Dla kogo reforma?
Twórcy reformy wprowadzili różne rozwiązania dla osób ubezpieczonych, w zależności od ich wieku.
Reforma nie objęła osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 roku. Będą one otrzymywać emeryturę na dotychczasowych zasadach, czyli ze składek wpłacanych przez pracujących opłacane są na bieżąco świadczenia emerytalne.
W pierwszym roku działania reformy jej uczestnikami mogły być osoby urodzone po 31 grudnia 1948 roku. Osoby urodzone przed 1 stycznia 1969 roku mogły do 31 grudnia 1999 roku podjąć decyzję o przystąpieniu do OFE lub pozostawieniu swoich emerytalnych składek jedynie w ZUS. Natomiast osoby urodzone po 31 grudnia 1968 roku zostały zobligowane do wyboru jednego z OFE.
Począwszy od 2000 roku reforma w przypadku osób urodzonych po 31 grudnia 1968 roku, które rozpoczynają pierwszą pracę lub działalność gospodarczą nałożyła obowiązek wyboru OFE w ciągu 7 dni od daty powstania obowiązku ubezpieczenia społecznego. Jeżeli samodzielnie nie dokonają wyboru, zostaną przydzielone do funduszu w drodze losowania, które raz w roku przeprowadza ZUS. Natomiast osoby urodzone przed 1 stycznia 1969, które przed końcem 1999 roku nie podlegały obowiązkowi ubezpieczenia społecznego i które w dniu powstania obowiązku ubezpieczenia nie miały ukończonych 50 lat, mają 6 miesięcy na wybór funduszu emerytalnego od momentu powstania obowiązku ubezpieczenia. Jeśli w tym terminie nie dokonają wyboru otwartego funduszu emerytalnego, w przyszłości będą otrzymywały emeryturę wyłącznie z ZUS-u.
Kapitał początkowy
Dla osób urodzonych po 1 stycznia 1949 roku, które przed wprowadzeniem reformy, czyli do 1 stycznia 1999 roku, przepracowały ponad 6 miesięcy i opłacały składki na ubezpieczenia społeczne, ZUS wyliczył kapitał początkowy. Jego długość obejmuje okresy składkowe i nieskładkowe oraz osiągane wówczas dochody. Wartość obliczonego kapitału początkowego łącznie ze składkami emerytalnymi będzie podstawą do obliczania przyszłej emerytury.
Limit składek
Składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe są limitowane. Limit jest równy 30-krotności średniej prognozowanej miesięcznej płacy. W momencie, gdy osiągnie się ten limit, składki nie są pobierane. Dzięki temu te pieniądze zostają wypłacane pracownikowi co miesiąc do końca roku kalendarzowego, powiększając wartość jego pensji.
Bezpieczeństwo systemu
Poprzez połączenie funduszy kapitałowych i umowy pokoleniowej nowy mieszany system emerytalny stwarza większe bezpieczeństwo, gdyż jest bardziej odporny na konsekwencje wynikające z niekorzystnych trendów demograficznych oraz z załamań na rynkach kapitałowych.
Czas pokaże, czy zmiana systemu zapewni Polakom odpowiedni poziom dochodów w momencie przechodzenia na emeryturę.
Vademecum emerytalne
Akty prawne
Zreformowany system emerytalny opiera się na czterech podstawowych aktach prawnych:
Ustawie z 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137 z 1998 roku, poz.887, z późn. zm.)
Ustawie z dnia 17 grudnia 1998 roku o rentach i emeryturach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162 z 1998 roku, poz. 1118, z późn. zm.)
Ustawie z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. Nr 139 z 1997 roku, poz. 934, z późn. zm.)
Ustawie z dnia 22 sierpnia 1997 roku o pracowniczych programach emerytalnych (Dz.U. Nr 139 z 1997 roku, poz. 932, z późn. zm.).
I filar
Jest to zreformowany Zakład Ubezpieczeń Społecznych. System jest obowiązkowy, oparty na umowie pokoleniowej, zarządza nim państwo. Emerytura wypłacana z ZUS pochodzić będzie z bieżących składek wszystkich pracujących.
Pieniądze gromadzone na koncie w ZUS nie są inwestowane, podlegają jedynie corocznej waloryzacji o realny wzrost cen i usług. Wysokość emerytury z I filaru będzie zależała od sumy wszystkich zwaloryzowanych składek oraz wieku przejścia na emeryturę. Kapitał kumulowany na kontach w ZUS nie podlega dziedziczeniu.
Wypłaty emerytur dla uczestników I filaru są w 100% gwarantowane przez Skarb Państwa.
II filar
Otwarte Fundusze Emerytalne - jest to system kapitałowy zarządzany przez prywatne instytucje. Jest on obowiązkowy dla osób urodzonych po 31 grudnia 1968 roku, które podlegają obowiązkowi ubezpieczeń społecznych oraz fakultatywnych - dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 roku. Członkowie funduszu mają możliwość kontroli swoich indywidualnych kont.
Część składki gromadzonej na kontach w OFE jest inwestowana w bezpieczne papiery wartościowe przez Powszechne Towarzystwa Emerytalne, które zarządzają Otwartymi Funduszami Emerytalnymi. Pieniądze zgromadzone w OFE podlegają dziedziczeniu.
III filar
Jest to system dobrowolny, kapitałowy, zarządzany przez prywatne instytucje. Celem tego filaru jest zapewnienie osobom ubezpieczonym uzupełnienia przyszłej emerytury z I i II filaru. W ramach III filaru powstają pracownicze programy emerytalne.
System repartycyjny
Jest to system, w którym zbierane składki nie są kumulowane na indywidualnym koncie ubezpieczonego, lecz są wypłacane obecnym emerytom. Niedobór środków ze składek na wypłatę rent i emerytur, występujący w ZUS, pokrywany jest z budżetu państwa, czyli przez wszystkich podatników.
PTE i OFE
Powszechne Towarzystwo Emerytalne tworzy Otwarty Fundusz Emerytalny, a następnie - jako organ Funduszu - zarządza nim. PTE, aby uzyskać zezwolenie na prowadzenie działalności, musi spełnić m.in. warunek dotyczący wysokości kapitału akcyjnego - minimum 4 mln euro.
PTE odpowiada wobec członków OFE za wszelkie szkody spowodowane niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem swych obowiązków.
OFE nie ponosi odpowiedzialności za szkody spowodowane przez PTE - oznacza to, że majątek OFE nigdy nie zostanie wykorzystany na pokrycie zobowiązań PTE.
Przystąpienie do OFE
Każdy kto jest urodzony po 31 grudnia 1968 roku i podejmuje pierwszą pracę lub inną działalność zarobkową, z tytułu której odprowadzana jest do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych składka na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, ma siedem dni na wybór OFE i zawarcie umowy - czas jest liczony od daty powstania obowiązku ubezpieczenia społecznego. Jeśli w tym czasie nie wybierze się funduszu, ZUS ma obowiązek przypomnieć osobie ubezpieczonej o zawarciu umowy z PTE. Jeżeli mimo przypomnienia nie dokona się wyboru funduszu, to zostanie się przydzielonym, do losowo wybranego przez ZUS funduszu - losowanie odbywa się raz w roku w styczniu.
Członkiem OFE może zostać także osoba, która jest urodzona przed 1 stycznia 1969 roku i spełnia jeden z poniższych warunków:
podjęła pracę po raz pierwszy po 1 stycznia 1999 roku,
nie ukończyła jeszcze 50 lat,
zdecydowała się na ten krok w terminie 6 miesięcy od podjęcia pracy.
Przystąpić do OFE może jedynie osoba podlegająca ubezpieczeniom społecznym, która opłaca za siebie lub za którą opłacana jest składka na ubezpieczenia emerytalne i rentowe do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Przystąpienie do OFE nie spowoduje utraty prawa do emerytury pomostowej. Emerytury pomostowe mają być świadczeniami finansowanymi z dodatkowej składki, płaconej przez pracodawcę. Są to świadczenia poza obowiązkowym systemem emerytalnym. O prawie i wypłacie emerytury pomostowej decydują warunki pracy oraz okres jej wykonywania, a nie decyzja podjęta przez osoby w wieku 30-50 lat o uczestnictwie czy też nie w II filarze.
Osoby poniżej 30 roku życia obowiązkowo są uczestnikami otwartych funduszy emerytalnych.
Prawa członka OFE
Prawo do swobodnego i wolnego wyboru funduszu - prawo do uczestnictwa w II filarze mają osoby ubezpieczone, urodzone po 31 grudnia 1948 roku; natomiast osoby ubezpieczone, urodzone po 31 grudnia 1968 roku są zobowiązane do wyboru jednego z OFE. Fundusz emerytalny nie może odmówić członkostwa osobie płacącej składkę na ubezpieczenie społeczne.
Prawo do otrzymywania z funduszu pisemnych informacji - członek OFE ma prawo otrzymywać regularnie, nie rzadziej niż co 12 miesięcy, informacje o:
ilości środków zgromadzonych na jego rachunku;
datach i kwotach wpłat składek i wypłat transferowych do funduszu;
kwotach opłat potrąconych ze składek;
ilości jednostek rozrachunkowych zaliczonych na rachunek;
wartości jednostki rozrachunkowej na początek i koniec ostatniego okresu rocznego i dwuletniego;
wynikach działalności lokacyjnej funduszu wyrażonej stopą zwrotu funduszu;
średniej ważonej stopie zwrotu wszystkich funduszy za ostatni dwuletni okres, podanej do publicznej wiadomości przez Komisję Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych.
Prawo do zmiany funduszu - decyzja o wyborze OFE nie jest ostateczna. Swoje oszczędności można przenieść do innego OFE. W ciągu dwóch pierwszych lat członkostwa zmiana następuje za opłatą.
Prawo do bezpłatnej zmiany OFE przysługuje:
po uzyskaniu dłuższego niż 2 lata stażu członkowskiego,
w przypadku przejęcia zarządzania funduszem przez inne powszechne towarzystwo emerytalne lub w przypadku połączenia funduszy.
Prawo do żądania udostępnienia prospektu informacyjnego OFE - takie prawo ma każda osoba, która złoży wniosek o przyjęcie do funduszu - powinno to jednak nastąpić przed podpisaniem umowy o członkostwo w funduszu. Prospekt udostępniany jest także na każde żądanie członka OFE.
Prawo do dysponowania zgromadzonym kapitałem na wypadek śmierci - w przypadku śmierci, połowa środków zostaje przekazana małżonkowi na jego rachunek w funduszu. Druga połowa przysługuje osobie wskazanej wcześniej przez ubezpieczonego, albo członkom jego najbliższej rodziny, tj. kolejno - małżonkowi i dzieciom zmarłego, a w przypadku ich braku - rodzicom i wnukom zmarłego.
Prawo do ochrony swoich interesów, jako członka OFE - ochroną interesów członków zajmuje się Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, do której można wnieść skargę, jeśli uważa się, że fundusz prowadzi działalność niezgodną z prawem.
Wybierając fundusz
Podejmując decyzję o wyborze funduszu emerytalnego należy zwrócić uwagę na:
wysokość opłat pobieranych przez PTE,
wielkość stopy zwrotu osiąganej w wyniku inwestycji środków funduszu,
kwalifikacje i doświadczenie zawodowe osób zarządzających aktywami,
wysokość kapitału towarzystwa,
wiarygodność akcjonariuszy towarzystwa.
Akwizycja na rzecz OFE
Akwizycję na rzecz otwartego funduszu mogą prowadzić:
banki,
zakłady ubezpieczeń,
podmioty prowadzące działalność maklerską,
agenci ubezpieczeniowi,
podmioty prowadzące działalność brokerską,
Poczta Polska,
spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe.
Akwizycję mogą prowadzić tylko osoby fizyczne wpisane do rejestru osób uprawnionych do wykonywania czynności akwizycyjnych na rzecz otwartych funduszy, prowadzonego przez Komisję Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych.
Należy pamiętać, że jeden akwizytor może sprzedawać tylko jeden fundusz emerytalny, i że pracodawca nie może prowadzić akwizycji wśród swoich pracowników.