REFORMA UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

CZĘSTOCHOWA 2001

SPIS TREŚCI

1. Kształt systemu ubezpieczeń społecznych

2. Cel reformy

3. Czy nowy system ma szansę uzyskać aprobatę społeczną

4. Ustawy regulujące reformę ubezpieczeń społecznych

1. KSZTAŁT SYSTEMU

Istota nowego systemu zabezpieczenia emerytalnego wynika logicznie z omówionych w sekcji "Cel reformy" przesłanek. Jak stwierdziliśmy wcześniej jego zreformowanie ma uchronić go przed nieodwracalnym bankructwem. Zatem oczywiste jest, że nowe rozwiązania powinny zapewnić:

• zwiększone wpływy do systemy i zmniejszone wydatki

• uodpornienie systemu na niekorzystne zjawiska demograficzne

• społeczną akceptację nowego systemu  

Jedną z doktrynalnych zasad obowiązujących w nowym systemie jest zrównanie wszystkich w prawach i obowiązkach.

Krótko mówiąc - koniec z wszelkimi przywilejami. Generalnie na emeryturę będziemy mogli przejść, gdy ukończymy 60 lat (kobiety) lub 65 lat (mężczyźni), a jej wysokość zależała będzie wyłącznie od wysokości składek i okresu ich odprowadzania.

A czy przykładowo górnik też musi pracować do 65 roku życia? Oczywiście, że nie!

Musimy odróżnić pojęcia:

• przywilej czyli dodatkowe uprawnienie, które nie wynika z dodatkowej składki,  

• wcześniejsza emerytura, czyli uzasadnione prawo określonych grup zawodowych.

wcześniejsze emerytury będą finansowane przez samych zainteresowanych lub ewentualnie przez budżet państwa

Podatność na niekorzystne zjawiska demograficzne jest cechą repartycyjnego systemu emerytalnego.

W zależności od sytuacji na rynku pracy (np. bezrobocie) oraz struktury wiekowej społeczeństwa funkcjonuje on lepiej lub gorzej. Wyobraźmy sobie jednak, że część naszej składki na "ZUS" zamiast na finansowanie obecnych emerytów jest przekazywana na nasze indywidualne konta i w naszym imieniu pomnażana przez specjalnie do tego powołane przedsiębiorstwa.

Tak gromadząc środki na emeryturę uniezależniamy się od powyższych zagrożeń. Mamy swój własny kapitał, który będzie nam wypłacony bez względu na liczbę aktywnych zawodowo w momencie naszego przejścia na emeryturę. Owe przedsiębiorstwa to otwarte fundusze emerytalne, które rozpoczynając działalność 1 marca 1999 roku stworzą tzw. II filar nowego systemu zabezpieczenia emerytalnego.

Powstanie kapitałowego elementu ma stworzyć solidne podstawy funkcjonowania systemu bez względu na sytuację demograficzną kraju.

2. CEL REFORMY

Nadrzędnym celem reformy, na realizacji którego opiera się cała konstrukcja nowego systemu ubezpieczeń społecznych jest zapobiegnięcie bankructwu obecnego systemu i stworzenie stabilnych podstaw  jego  funkcjonowania w przyszłości.

Bankructwo to sytuacja, w której nie jest się w stanie regulować na bieżąco zobowiązań finansowych względem swoich wierzycieli. Mówiąc o bankructwie systemu ubezpieczeń społecznych należy jednak używać cudzysłowiu, gdyż ostatecznym gwarantem jego wypłacalności jest państwo.

Jednak z definicyjnego punktu widzenia system zabezpieczenia społecznego w Polsce jest już bankrutem od wielu lat, gdyż dla zapewnienia ciągłości wypłat Skarb Państwa musi dopłacać olbrzymie kwoty, sięgające nawet 13% budżetu.

Niestety badania przeprowadzone przez ekonomistów, statystyków i demografów jednoznacznie pokazały, że w latach 2015-2020 owe dotacje z budżetu mogłyby osiągnąć znacznie większe rozmiary. Konsekwencje takiego stanu byłyby katastrofalne:

olbrzymie dotacje z budżetu >> zwiększone podatki >>spowolnienie tempa wzrostu .  

Dlaczego tak się dzieje?

Obecnie obowiązujący w Polsce system repartycyjny polega na tym, że wypłacane emerytury i renty finansowane są ze składek osób aktualnie zatrudnionych. Ta konstrukcja jest efektywna tylko wtedy, gdy liczba osób aktywnych zawodowo jest kilkukrotnie wyższa od liczby świadczeniobiorców, a wysoki przyrost naturalny gwarantuje sprawność systemu w przyszłości.

Tymczasem ...

Należy dodatkowo stwierdzić, że Polacy żyją coraz dłużej, co jest oczywistą prawidłowością rozwijających się państw. Dłużej jednak pobierają świadczenia emerytalne.

WNIOSEK:
Malejące wpływy i rosnące wydatki systemu w świetle prognozowanego starzenia się naszego społeczeństwa.

  Wcześniejsza emerytura - brzmi nieźle, ale co to oznacza dla systemu?
  
W stosunku do ok. 2 mln, spośród 13 mln zatrudnionych, prawo przewiduje preferencyjne zasady nabywania uprawnień emerytalnych (nie licząc prawa kobiet do przejścia na emeryturę w 55 roku życia po przepracowaniu 30 lat). Trudno o społeczną akceptację systemu, w którym za tą samą składkę przysługują różne uprawnienia. Poza tym przywileje branżowe znacznie obniżają średni realny wiek emerytalny Polaków do 57 lat (jeden z niższych w Europie).

Koszt samego wcześniejszego przejścia na emeryturę stanowi równowartość 12 punktów procentowych całości składki wynoszącej jak wiemy 45% wynagrodzenia.

WNIOSEK:
Mniejsze wpływy do ZUS i większe wydatki spowodowane tym, że olbrzymia rzesza ludzi przechodząc na wcześniejszą emeryturę krócej płaci składkę a dłużej pobiera świadczenia.

Obecnie wysokość emerytury w bardzo małym stopniu zależy od wysokości wpłacanych składek. W związku z tym 45% obowiązkowej składki do ZUS (wysokości wynagrodzenia pracownika) nie tylko z ekonomicznego, ale również psychologicznego punktu widzenia jest bardzo przykrym obciążeniem.

Konsekwencją jest powszechne uchylanie się od obowiązku płacenia składek. Najczęściej spotykane jest zaniżanie oficjalnych wynagrodzeń pracowników. Jak pokazaliśmy nie zmniejsza to późniejszej emerytury pracownika, a istotnie obniża koszty pracodawcy.

Inny często spotykany manewr to zachęcanie pracowników do otwierania działalności gospodarczej. Z tak powstałym podmiotem pracodawca podpisuje potem umowę o współpracę. Składka na ZUS osób prowadzących działalność gospodarczą jest deklarowana "czyli" obecnie wynosi 315,00 zł.

WNIOSEK:

Malejące wpływy do systemu spowodowane powszechnym brakiem przekonania w sens uczestnictwa w nim.

Widzimy zatem, że tak skonstruowany system zaopatrzenia emerytalnego musi upaść. Brak odporności na niekorzystne zmiany demograficzne, obciążenie przywilejami branżowymi oraz powszechny brak akceptacji społecznej to trzy główne przesłanki wprowadzenia reformy.

  

3. CZY NOWY SYSTEM MA SZANSĘ UZYSKAĆ APROBATĘ SPOŁECZNĄ

Tak, ponieważ będzie sprawiedliwy, prosty i czytelny.

Rozwiązanie kwestii przywilejów branżowych na pewno pozytywnie wpłynie na społeczne zaufanie do systemu. Każdy będzie miał świadomość, że płaci wyłącznie na swoją emeryturę.

Najistotniejsze jest jednak to, że składka na fundusz emerytalny będzie ewidencjonowana i limitowana. W swojej prostocie i normalności oba rozwiązania są naprawdę rewolucyjne.

Każda złotówka, jaka zostanie odprowadzona w naszym imieniu lub przez nas osobiście do "ZUS-u" zostanie tam odnotowana na naszych indywidualnych kontach. Wysokość naszej emerytury będzie zależała od ilości środków, jakie zostaną tam "zgromadzone". W momencie przejścia na emeryturę stan owych kont zostanie podzielony przez statystycznie przewidywaną dalszą długość naszego życia.

  

Przykład

Jeżeli poznamy algorytm wyliczania "starej" emerytury stanie się dla nas oczywiste, że jej wysokość wogóle nie odzwierciedla zarobków w trakcie kariery zawodowej.

Krok I

Wyliczając emeryturę analizujemy ostanie 20 lat kariery zawodowej. Spośród owych 20 lat wybieramy 10 kolejnych, w których nasze wynagrodzenia prezentowały się najkorzystniej na tle średniej krajowej z danego okresu. Specjalista finansowy wyliczy nam średni wzajemny stosunek tych wielkości (tzw. wskaźnik wysokości podstawy - WWP) i poda w formie procentowej.
Ów wskaźnik rozumiemy następująco: w najkorzystniejszych 10 latach wybranych z ostatnich 20 kariery zawodowej moje zarobki kształtowały się na poziomie x% średniej krajowej.

Pamiętajmy!

Wspomniany wskaźnik nie może przekroczyć 250%. Jeżeli ktoś zarabiał w danym okresie 10-krotność średniej krajowej, to jego WWP=250%.

 
Krok II

Przystępujemy do wyliczania miesięcznej emerytury. Składa się ona z trzech elementów:

1. Obecna średnia krajowa x 24% (część socjalna)

2. Obecna średnia krajowa x WWP x ilość lat składkowych (lata aktywności zawodowej) x 1,3%

3. Obecna średnia krajowa x WWP x ilość lat bezskładkowych (lata studiów, służba wojskowa) x 0,7%

Sumując te iloczyny otrzymujemy miesięczną emeryturę brutto.

Krok III

• przykład W poniższej tabeli zestawiliśmy kariery zawodowe trzech mężczyzn. Każdy z nich ukończył 5-cio letnie studia, odbył roczną służbę wojskową oraz legitymuje się 40-to letnim stażem pracy. Dla uproszczenia założyliśmy, że średnia krajowa przez cały okres ich pracy jest stała i wynosi 1300,00 PLN. W tabeli zamieszczono średnie zarobki mężczyzn w kolejnych dekadach aktywności zawodowej oraz przybliżoną wysokość przysługującej im emerytury w 65-tym roku życia.  

wiek	25-35	36-45	46-55	56-65	Planowana "stara" emerytura brutto
Kowalski	800	800	800	3,250	2,138.5
Nowak	3,250	3,250	3,250	3,250	2,138.5
Wiśniewski	10,000	10,000	10,000	10,000	2,138.5

Wyjaśnienie:

• każdy wybrał ostatnie 10 lat

• każdy ma WWP=250% (3250 PLN : 1300 = 250%; 10,000 : 1300 = 763,2%, a więc 250%, gdyż WWP nie może przekroczyć 250%)

Liczymy:

1.	część socjalna						1300		*	24%	=	312.0
2.	1300	*	250%	*		40 lat		*		1,3%	=	1690.0
3.	1300	*	250%	*		6 lat		*		0,7%	=	136.5
												2138.5

  
Wniosek:

Wysokość naszych zarobków do 55 roku życia mogła nie mieć żadnego wpływu na wysokość emerytury w 65-tym roku życia.

A oto jaką emeryturę dostaliby w nowym systemie:

wiek	25-35	36-45	46-55	56-65	Planowana "stara" emerytura brutto	Przybliżona wysokość emerytury w "nowym" systemie
Kowalski	800	800	800	3,250	2,138.5	1104
Nowak	3,250	3,250	3,250	3,250	2,138.5	2796
Wiśniewski	10,000	10,000	10,000	10,000	2,138.5	2796 + 4362 = 7158

  
Przyjęliśmy dodatkowe uproszczone założenia:

• wszyscy uczestnicy są w I i II filarze,

• inflacja w całym okresie = 0%,

• wzrost realny płac = 0%,

• alokacja w otwartym Funduszu Emerytalnym = 95%,

• realna stopa zwrotu w OFE = 3% rocznie,

• podane zarobki są nieuskładkowione,

• mężczyzna 65-cio letni w świetle tablic długości życia będzie żył jeszcze przeciętnie 14 lat,

• Wiśniewski korzystając z dobrodziejstw limitu składki zaoszczędzone środki (po odliczeniu 40% podatku) lokuje w III filarze w programie o zbliżonej konstrukcji do OFE.

  

Wnioski:

• Każda składka podwyższa naszą późniejszą emeryturę, więc nie opłaca się ich zaniżać.

• Bardzo prosty sposób naliczania emerytury daje każdemu możliwość kontrolowania i planowania wysokości swej emerytury, albo przez opóźnienie przejścia na nią, albo przez uczestnictwo w III filarze

• Obecnie maksymalna emerytura, jaką można otrzymać wynosi ok. 2,200.00 zł brutto. Pamiętamy jednak, że składka na ZUS nie jest limitowana, co tworzy omówioną wcześniej paranoiczną sytuację (przykład). Od 1 stycznia 1999 roku ustawodawca wreszcie ograniczył wysokość składki na ubezpieczenie społeczne (szczegółowe omówienie).

4. USTAWY REGULUJĄCE REFORMĘ UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

Reforma Ubezpieczeń Społecznych jest regulowana przez następujące ustawy i rozporządzenia.

• Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rantach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

• Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych

• Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie ustawy o pracowniczych programach emerytalnych oraz o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych

• Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych

• Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych

• Ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o wykorzystaniu wpływów z prywatyzacji części mienia Skarbu Państwa na cele związane z reformą systemu ubezpieczeń społecznych
   

ROZPORZĄDZENIA

• Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 1 lutego 1999 roku w sprawie szczegółowych zasad wypłacania odsetek za opóźnienie w ustaleniu lub wypłacie świadczeń z ubezpieczeń społecznych

• Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 grudnia 1998 roku w sprawie szczegółowych zasad i trybu postępowania w sprawach rozliczania składek, wypłaconych zasiłków z ubezpieczeń chorobowego i wypadkowego, zasiłków rodzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych oraz kolejności zaliczania wpłat składek na poszczególne fundusze

• Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 grudnia 1998 roku w sprawie szczegółowych zasad i trybu przeprowadzania kontroli płatników składek

• Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 18 grudnia 1998 roku w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe

• rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 14 grudnia 1998 roku w sprawie sposobu przeliczenia przychodu w związku z wprowadzeniem obowiązku opłacania składki na ubezpieczenia społeczne przez ubezpieczonych o systemie ubezpieczeń społecznych

• rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 czerwca 1998 roku w sprawie szczegółowych zasad wyceny aktywów i zobowiązań funduszy emerytalnych

• rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 czerwca 1998 roku w sprawie sposobu i trybu zawarcia umowy, na podstawie której następuje uzyskanie członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym, sposobu i terminu składania oświadczenia o małżeńskich stosunkach majątkowych członka otwartego funduszu emerytalnego oraz zawiadamiania otwartego funduszu emerytalnego o każdorazowej zmianie w stosunku do treści takiego oświadczenia, obejmującej środki zgromadzone na rachunku członka

• rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 czerwca 1998 roku w sprawie zasad obliczania oraz maksymalnej wysokości opłat pobieranych przez otwarty fundusz emerytalny z tytułu wypłat transferowych

• rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998 roku w sprawie wysokości, trybu i terminów wnoszenia opłat przez powszechne towarzystwa emerytalne, pracownicze towarzystwa emerytalne oraz pracodawców prowadzących pracownicze programy emerytalne, pobieranych przez Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi

• rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998 roku w sprawie szczegółowych warunków, jakim powinien odpowiadać prospekt informacyjny, sposobu i terminu jego udostępnienia przez otwarty fundusz emerytalny, treści informacji przekazywanych członkom funduszy emerytalnych dotyczących środków gromadzonych na ich rachunkach, sposobu i terminów udostępniania tych informacji członkom funduszu oraz zakresu i terminów przekazywania do Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi sprawozdań i bieżących informacji przez towarzystwo emerytalne i fundusz emerytalny

• rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998 roku w sprawie określenia maksymalnej części aktywów otwartego funduszu emerytalnego, jaka może zostać ulokowana w poszczególnych kategoriach lokat, oraz dodatkowych ograniczeń w zakresie prowadzenia działalności lokacyjnej przez fundusze emerytalne

• rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998 roku w sprawie wysokości i zasad dokonywania wpłat do Funduszu Gwarancyjnego

• rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998 roku w sprawie szczegółowych zasad pokrywania niedoboru w otwartych funduszach emerytalnych, proporcjonalnej części aktywów netto otwartego funduszu emerytalnego, jaka powinna być przechowywana na rachunku rezerwowym, sposobu ustalania przez powszechne towarzystwo emerytalne wielkości środków, które powinny być przekazywane na rachunek rezerwowy, oraz sposobu wycofywania przez powszechne towarzystwo nadwyżek środków z rachunku rezerwowego

• rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998 roku w sprawie szczegółowych zasad ustalania stopy zwrotu i średniej ważonej stopy zwrotu wszystkich otwartych funduszy emerytalnych, sposobu i terminu zawiadamiania Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi przez otwarty fundusz emerytalny o wysokości stopy zwrotu otwartego funduszu emerytalnego, wartości aktywów netto i wartości jednostki rozrachunkowej otwartego funduszu emerytalnego oraz sposobu podawania przez Prezesa Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi do publicznej wiadomości wysokości średniej ważonej stopy zwrotu wszystkich otwartych funduszy emerytalnych, a także sposobu i terminu przekazywania przez otwarty fundusz emerytalny informacji o wysokości stopy zwrotu funduszu do agencji informacyjnej

• rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998 roku w sprawie szczegółowych zasad przeprowadzania i rozliczania transakcji zbywania przez pracowniczy fundusz emerytalny, w imieniu członków funduszu, praw poboru przysługujących im z akcji złożonych na rachunkach ilościowych oraz szczegółowych warunków i trybu, w jakim dopuszczalna jest realizacja tych praw przez członków funduszu

• rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998 roku w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia rejestru członków funduszu emerytalnego, szczegółowego zakresu informacji, które powinny być zawarte w rejestrze, oraz zasad sporządzania i przechowywania kopii danych zawartych w rejestrze na wypadek jego utraty

• rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998 roku w sprawie szczegółowego trybu likwidacji pracowniczych funduszy emerytalnych, którymi zarządzanie nie zostało przejęte przez inne pracownicze towarzystwa emerytalne, a w szczególności sposobu i terminu składania przez członków funduszy dyspozycji dotyczących sposobu wykorzystania środków zgromadzonych na ich rachunkach

• rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 11 maja 1998 roku w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia rejestru pracowniczych programów emerytalnych oraz terminów i trybu wydawania wypisów z rejestru