Cenzura i typy druków w zaborze pruskim
1788 - edykt w Berlinie, od tego czasu istnieje oficjalnie wprowadzona cenzura prewencyjna, pierwsza próba ujednolicenia cenzury w państwie Hohenzollernów.
Druki mogły być drukowane za zgodą władz.
Kary: więzienie, kary pieniężne, niszczenie nakładu.
Cenzurowały instytucje kościelne i świeckie, duża rola uniwersytetów. Departament spraw zagranicznych - kontrola gazet, podręczników (tematyka polityczna).
Ścisły nadzór nad księgarzami (listy prohibity, których trzeba było się trzymać)
* 1819r. - NOWA USTAWA O CENZURZE
Fryderyk Wilhelm III, liberalny:
trójstopniowy system:
cenzorzy - druki formalnie i treściowo.
nadprezydenci - kontrola cenzorów.
ministerstwa - spr, wewn, i zewn, do spr wyznań
W tym samym roku powołano w Berlinie Najwyższe Kolegium Cenzuralne (później Najw. Sąd Odwoławczy).
O ustawie:
- rękopis składany w ręce cenzora, on się podpisuje na 1 i ost. Stronie, ważne przez jeden rok, uzyskanie zgody nie zwalniało wydawcy od odpowiedzialności karnej
- wszystkie gazety poddawano cenzurze, mniejsze niż 20 akruszy
- system ostrzegawczy:
nie poddanie cenzurze - grzywna 10-100 talarów, konfiskata nakładu,
drugi raz - podwójna kara
trzeci raz- potrójna kara i odebranie koncesji
- kara obowiązywała za pozostawienie pustych miejsc po ingerencji cenzora
- ustawa wymagała nazwiska drukarza, autora, wydawcy, w gazecie redaktora.
- karanie za kolportaż nielegalnych książek, rewizje w księgarniach
cenzura ekonomiczna - finansowe środki nacisku ekonomicznego, przy pomocy których manipulowano wydawcami, tzw Zeitungstempel - opłata 1 talara za 1 gazetę, duże koszty dla wydawców.
*Fryderyk Wilhelm IV obejmuje władzę (1840-61)
chciał zliberalizować ustawę, nowa wychodzi w 1841.
Ale dopiero 1843r. zaczęto zmieniać strukturę cenzury, powołanie cenzorów lokalnych i okręgowych, powołanie Najwyższego Sądu Cenzuralnego w Berlinie.
Wiosna Ludów
Zniesienie cenzury prewencyjnej, 1848, 1850 - konstytucje gwarantujące wolność słowa. Ale tak naprawdę zmienił się tylko charakter cenzury. Uprawiano kontrolę pośrednią, środki represyjne, cenzura o wiele bardziej dokuczliwa niż wcześniej.
1851r. - ustawa prasowa - mimo wolności słowa bardzo zaostrza przepisy. Cenzura na wszystkie druki.
Najbardziej dokuczliwy paragraf o wspólnej odpowiedzialności - za druk odpowiadał każdy, kto uczestniczył w procesie produkcji i rozpowszechniania książki.
Struktura:
- policja - prawo tymczasowej konfiskaty
- prokuratura - poinformowana przez policję do 24h, prokurator albo uchylał wyrok albo posyłał do sądu
- sąd - miał 8 dni - albo uwolnienie od konfiskaty, albo potwierdzenie
1871r. powstanie Rzeszy Niemieckiej pod egidą Prus (Bismarck)
1874 - nowa ustawa prasowa wyznaczająca działanie cenzury:
- dotyczy wszystkich druków (nie tylko prasy!), obowiązek podawania nazwisk
- procesy książek na skutek denuncjacji lub nadgorliwości policjantów.
1871 - KODEKS KARNY, mówił, jakie treści są niedozwolone,
paragrafy:
130 - o podburzaniu do gwałtów
95 - przeciwko obrazie majestatu cara
184 - o pornografii
Każda decyzja sądu musiała być poddawana do publicznej wiadomości przez prasę, Prawo tymczasowej konfiskaty, ułatwieniem dla policji były spisy rzeczy zakazanych. Wydawca mógł wystąpić do wyższej instancji - powtórny proces.
Cenzurowane nie tylko książki, ale ikonografia, biżuteria, pieśni, sztuki teatralne, przedmioty użytkowe,
Nie wolno było budować domów z białymi ścianami i czerwonym dachem,
Najwięcej procesów w Poznaniu (1000), Ostrowie Wielkopolskim. (250).
Zakazane tematy: historia i religia, m.in. Wyspiański, część Sienkiewicza i Konopnickiej, Kościuszko, „Boże coś Polskę…”, godło Polski i Litwy, korona.
IKONOGRAFIA:
Miała rolę wychowawczą i patriotyczną, cenzorzy bali się wpływu na szerokie masy odbiorców - pomagał skuteczności ikonografii rozpowszechniony analfabetyzm. Lata 1895-1918 szczególny rozkwit, „prześladowanie” pocztówek.
Podział tematyczny POCZTÓWEK:
historyczne
alegoryczne
do poezji
alegoria kobieta w czerni spętana łańcuchami, fr. obrazu Matejki „Polonia”
„Alegoria Polski” Grottgera - malarz zakazany
„Kucie kos” Grottgera - alegorie 1. Polska rwie swoje kajdany, 2. Polska zmartwychwstająca.
Pocztówki produkowane przez Salon Malarzy Polskich
„bitwa pod Racławicami” Matejki fr. z Bartoszem Głowackim zakazany!
„Bitwa pod Grunwaldem” Matejki - liczne anegdoty: że niby obraz wzbudza rasową nienawiść do Niemców, ale po opini polskiego księgarza (że to niby za trudne dla prostaka) zniesiono konfiskatę, że niby nie wiadomo kto wygrał pod Grunwaldem;)
telegramy kościuszkowskie ( z motywem Kościuszki) - zakazane
na pocztówkach, biżuterii, emblematy patriotyczne
- napis zakazany „Cel narodowy i dobroczynny”
- alegoria do piosenki „Patrzy na nas Kościuszko z nieba” (kiczowate)
wątki religijne
- pocztówka z Matką Boską Częstochowską z białym orłem
- pocztówka z MBC + orzeł + Kościuszko
przedmioty użytkowe
- zakaz chorągwi - orzeł polski i pogoń litewska (różne konfiguracje tego samego motywu)
- biżuteria: np. zegarek z MBC, orłem, pogonią, podpis: „Boże zbaw Polskę”
Księgarze nakładcy wydający zakazane dzieła
Edward Feitzinger - patriotyczne edycje pisarzy poznańskich na Śląsku
Herman Altenberg - ogłaszał arcydzieła lit. Polskiej
Antoni Fiedler - pocztówki patriotyczne
Jerzy Jelkowski - wyd. masowo zakazywane modlitewniki
Roman Jasielski - właściciel księgarni w Stanisłwowie
Wiktor Kulerski - aż 87 procesów
Jan Bernard Lange - w Gnieźnie, his. i rel. Ks. dla dzieci i młodzieży, podręczniki
Jarosław Leitgeber - drukarz, pisarz ludowy, wydawnictwo
Jan Konstanty Żupański - wydawca z Poznania
Karol Miarka - wyd. kalendarzy, czasopism, rel i ludowa literatura, dziecięca, 30 procesów
-- - - - -pruska koncepcja- - - - - państwo o jednej kulturze, języku, usuwano polski ze szkół, postanowienie wprowadzenia nauki religii po niemiecku (bunt we Wrześni). Zakazani: Konopnicka, Sienkiewicz: „Bartek Zwycięzca”, Wyspiański - prawie wszystkie dramaty
Projekt tanich wydawnictw:
- zakazany Wł. Bełza („kto ty jesteś…”) - ulubiony autor dzieci, Karol Miarka
- Józef Chociszewski - wyd. popularne wersje historii Polski, m.in. Gry Polskie, płodny wydawca, często w sądach, np. wyrok za napis: „Pracuj, ucz się i oszczędzaj”.
- kobiety: Zofia Bukowiecka, Wł. Przyjemska, Jadwiga Strokowa,
SYTUACJA CHŁOPÓW: obiektem podwójnej agitacji: pruskiej i polsko - katolickiej. Bismarck miał bardzo dobre wyobrażenie o polskim chłopie (sielankowy obraz), wydawało mi się, że najłatwiej przekona chłopstwo i polskie dziecko - dlatego książki z tej dziedziny podlegały ścisłej ochronie. Masowa produkcja piśmiennictwa patriotycznego, tendencyjnego, obszary szczególnej cenzury: religia i historia. Książki historyczne swoją rangę zawdzięczały zainteresowaniu Polaków własną przeszłością, poszukiwaniem własnej tożsamości i wartości.
Najczęściej zakazywane syntezy dziejów o charakterze podręcznikowym.
Helena Żepecka - „Ojczyzna w piśmie i pomnikach”, nauczycielka i publicystka, założycielka stowarzyszenia „Wata” [nie jestem pewna nazwy…???] w 1911r. ukazało się jej dzieło. Nakłady z 2 tomem poezji były usuwane bo podburzały do gwałtów.
Beletrystyka historyczna - dostarczała wzorów bohaterskich
Śpiewniki i wiersze - fala wydań pieśni patriotycznych
Ikonografia - konfiskaty ikonografii dla najmłodszego pokolenia, sąd skazywał na niszczenie produkcji pocztówkowej posądzając o agitację polityczną (m.in. Grottger)
Gry narodowe - J. Chociszewskiego, o charakterze hist., musiał zapłacić karę 200 marek
Druki religijne - konfiskata edycji J. Jelkowskiego, zniszczono 87 egz. O fanatycznej treści.
Modlitewnik „Tarcza polska” ukazał się w Warszawie w 1863r. za akceptacją cenzury rosyjskiej. Potem przechwycony na terenie zaboru pruskiego.
Walka z pieśniami kościelno - religijnymi, „Boże, coś Polskę”, hymn do lat 60. XXw. W Traktowano tę pieśń jako rewolucyjną, wytoczono proces księgarzowi, który rozprowadzał. Jednak Polacy nie zważali na to i pieśń była dołączana do zbioru pieśni, relegowano uczniów gimnazjum za śpiewanie (nawet za odgrywanie melodii były kary!). - Sprawa obrusa: na czerwonym tle napis białą nitką „Boże, coś Polskę” - oskarżono księdza, kościelnego i panie, które go wyhaftowały, ksiądz oskarżony o demonstrację polityczną na ołtarzu.
proces kataryniarza - kataryniarz sobie wygrywał melodię „Serdeczna matko” i katarynka została aresztowana.
Ikonografia religijno - narodowa - obraz wywiera wpływ na tłum, niebezpieczniejszy od pieśni, docierała do analfabetów.
Kazimierz Wojciechowski -nakładca, drukarz, najpierw pracował w Berlinie. W Brodnicy założył własną drukarnię, wyd. pismo „Ćwik” - upadło, i „Gazetę Brodnicą” - upadło. Wydawał książeczki dla ludu.
Józef Chociszewski - (1837-1914) księgarz, nakładca, współpracował z redakcjami wielu czasopism, współredagował „Przyjaciela ludu”, skazany na 2 lata za artykuł polityczny. Po odbyciu kary ożenił się z córką drukarza chełmińskiego Szczepana Bułkowskiego i założył w Chełmnie własną drukarnię, miał 46 procesów. 1861r. - skazany na więzienie, ale nie poszedł dzięki chorobie. Oskarżony o rozpowszechnianie dzienników narodowych, gier narodowych, pocztówek patriotycznych (pracował też w Gnieźnie). Wydał małą książeczkę „Piosenki, dumki…”i wybór pieśni narodowych (też J Leitgeber) - skazany na więzienie.