SPIS TREŚCI

Strona

I. WSTĘP 4

1. Cel i zakres pracy 6

2. Materiały źródłowe i metody badań 7

3. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich i małej przedsiębiorczości
   w świetle literatury 8

II. GMINA LUBACZÓW W UKŁADZIE FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNYM POWIATU LUBACZOWSKIEGO 22

1. Położenie geograficzne 22

2. Specyfika sieci osadniczej 29

3. Warunki społeczno-demograficzne 30

4. Czynniki ekonomiczne 43

III. STAN POZAROLNICZEJ DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ 50

1. Formy własności pozarolniczych działalności gospodarczych 50

2. Stan i struktura działalności przedsiębiorstw 52

3. Rola przedsiębiorstw sfery agrobiznesu na badanym obszarze 56

4. Znaczenie handlu rolnego i handlu detalicznego w badanej gminie
   w warunkach transformacji 60

IV. CHARAKTERYSTYKA WŁAŚCICIELI FIRM I ICH
GOSPODARSTW 65

1. Cechy osobowe właścicieli firm 65

2. Czas powstania, motywacje i zakres działania firm 69

3. Stan i kondycja gospodarstw rolnych 75

V. DZIAŁALNOŚĆ ORGANIZACYJNA BADANYCH FIRM 77

1. Zróżnicowanie źródeł zaopatrzenia 77

2. Organizacja zbytu 81

3. Cechy wyrobów i ich promocja 85

4. Informacja rynkowa i jej znaczenie 90

5. Formy walki konkurencyjnej 92

VI. CZYNNIKI STYMULUJĄCE I HAMUJĄCE DZIAŁALNOŚĆ
FIRM 97

1. Trudności firm 97

2. Kondycja firm na rynku 99

3. Dochody z działalności pozarolniczej 102

4. Perspektywy rozwoju firm 105

VII. PODSUMOWANIE I WNIOSKI 108

Spis literatury 113

Spis tabel 120

Spis rycin 121

Spis map 121

1. WSTĘP

Przejście z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej w Polsce pociągnęło za sobą wiele zmian w działalności gospodarczej prowadzonej na terenach wiejskich. Utrwalona przez wiele lat koncepcja o szerzeniu tylko działalności rolniczej na tym obszarze doprowadziła do niekorzystnych zjawisk społecznych i gospodarczych takich jak: migracja młodzieży do miast, dojazdy do pracy ze wsi do miast, starzenie się ludności wiejskiej, nieprawidłowe struktury demograficzne. W związku z tym celowym jest wielofunkcyjny rozwój terenów wiejskich. Przemawia za tym fakt, że regiony o zróżnicowanej strukturze gospodarczej lepiej przystosowały się do warunków wolnorynkowych, są one bardziej odporne na pojawiające się sytuacje kryzysowe.

Największym problemem dla rolnictwa jest nadmiar siły roboczej i związana
z tym rozdrobniona struktura obszarowa. Podstawowym celem jest więc tworzenie nowych miejsc pracy, stanowiących pozarolnicze źródła utrzymania. Pomoże to
w zmniejszeniu zatrudnienia w rolnictwie oraz w łagodzeniu skutków bezrobocia.

Trwający od kilku lat proces restrukturyzacji gospodarki na bieżąco dyktuje listę różnorodnych problemów, których rozwiązanie wymaga uwzględnienia wielu złożonych uwarunkowań o charakterze makro i mikroekonomicznym oraz społecznym. Uwarunkowania gospodarki rynkowej ujawniły wiele trudnych problemów, które szczególnie mocno są odczuwane w regionach słabo rozwiniętych gospodarczo, o małej liczbie zakładów przemysłowych oraz wysokim udziale ludności rolniczej.

Poszukiwania alternatywnych sposobów wykorzystania zasobów gospodarstwa rolnego i wsi, rozwój bazy ekonomicznej na wsi, pomoc społecznościom lokalnym w rozpoznawaniu możliwości działania i uruchomienia działalności przedsiębiorczej stawiają nowe wyzwania dla rolników, mieszkańców wsi, służb doradczych i pracowników nauki, potęgowane dodatkowo wymogami układu stowarzyszeniowego Polski z Unią Europejską.

Ważnym pozytywnym rezultatem procesu transformacji gospodarki w Polsce jest powstanie małych firm prywatnych, będących objawem przedsiębiorczości indywidualnej. Z powstaniem prywatnej przedsiębiorczości wiąże się pojawienie nowej grupy społecznej - przedsiębiorców. Obszarem działania przedsiębiorców stał się między innymi agrobiznes, czego rezultatem są firmy prywatne funkcjonujące w poszczególnych jego ogniwach [45].

Obecnie każda wieś w Polsce znajduje się w trakcie przekształcania w wieś współczesną, a jej monofunkcyjny charakter coraz bardziej ustępuje miejsca rozwojowi wielofunkcyjnemu. W tym kilka lub kilkanaście lat trwającym procesie będzie chodziło o zmianę charakteru wsi i osiedli wiejskich tj. przejmowanie przez wieś nowych odmiennych funkcji odbiegających od jej tradycyjnego oblicza [27].

W celu ożywienia gospodarczego wsi należy uruchomić na terenach wiejskich obszary aktywnej polityki społeczno-gospodarczej, uwzględniające powiązania pionowe i poziome między wszystkimi ogniwami agrobiznesu. Agrobiznes jako czynnik stymulujący rozwój gospodarczy, może odegrać ważną rolę w rozwoju wsi w Polsce południowo-wschodniej. Wieś i rolnictwo tego regionu mają swoją specyfikę, która narzuca odmienną funkcję ich rozwoju w porównaniu
z pozostałymi regionami kraju. Istniejące trudności i ograniczenia rozwoju polskiej wsi występują tu ze zdwojoną siłą. W produkcji rolniczej mają bowiem miejsce niewłaściwe relacje pomiędzy ziemią, pracą i kapitałem. Rozdrobniona struktura agrarna, duże zasoby pracy, a małe kapitału na wsi wpływają w sposób zasadniczy na ekonomiczną efektywność gospodarowania. Uzdrowić tą sytuację można poprzez poprawę relacji między czynnikami produkcji. Występuje tu dość wysoki poziom bezrobocia oraz słabe wyposażenie w infrastrukturę techniczną. Uzyskiwany dochód rolniczy jest zbyt mały, aby mógł zabezpieczyć byt rodziny chłopskiej. Stan taki nie może być dalej utrzymywany zarówno ze względu na poziom życia ludności wiejskiej, europejski proces integracyjny jak i dalszy rozwój tych obszarów. Mając to na uwadze należy rozwijać na terenach wiejskich przedsiębiorczość pozarolniczą połączoną z działalnością rolniczą, co będzie sprzyjać wielofunkcyjnemu rozwojowi danego regionu. Taki rozwój powoduje zmiany w strukturze społeczno-gospodarczej ludności oraz wpłynie na poprawę efektywności gospodarowania. Zmiany te przyczynią się do przesunięcia znacznych zasobów siły roboczej do nierolniczych gałęzi gospodarki, wprowadzają rolnictwo głębiej w społeczny podział pracy, a poprzez nowoczesne formy integracji poziomej i pionowej łagodzić będą rynkowe skutki rozproszenia
i małej skali produkcji. W celu ożywienia gospodarczego wsi tego regionu należy uruchomić w gminie programy aktywnej polityki społeczno-gospodarczej, zaś główny nacisk musi być położony na rozwój przedsiębiorczości pozarolniczej oraz wykorzystanie różnych form zespołowego gospodarowania.

1.Cel i zakres pracy

Celem pracy jest poznanie uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości w gminie Lubaczów, w zaistniałych nowych warunkach ekonomicznych po 1989 roku, przedstawienie rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej w latach 90. oraz jej perspektyw. Analizą objęto również czynniki stymulujące jak i hamujące rozwój przedsiębiorczości.

Badania ankietowe dotyczące omawianego problemu zostały przeprowadzone na terenie gminy Lubaczów w lipcu i sierpniu 2000 roku, obejmujące łącznie 40 właścicieli prywatnych firm handlowych. Pozarolnicze podmioty gospodarcze w sferze agrobiznesu na terenie gminy podzielono ze względu na następujące rodzaje działalności: zaopatrzenie, skup, hurt, detal, produkcja rolno-spożywcza.

Pytania zawarte w ankietach obejmowały ogólne i szczegółowe zagadnienia dotyczące zasad funkcjonowania przedsiębiorstw. Można je podzielić na trzy zasadnicze grupy:

• Pierwsza grupa zagadnień obejmuje dane dotyczące cech osobowych
  właścicieli firm, motywacji jakie skłoniły ich do rozpoczęcia działalności gospodarczej, roku założenia firm oraz stanu i struktury gospodarstw rolnych.

• W drugiej grupie zawarto pytania dotyczące zasad prowadzonej działalności gospodarczej oraz organizacji funkcjonowania firm w tym: zróżnicowania źródeł zaopatrzenia, organizacji zbytu, cech wyrobów i ich promocji, informacji rynkowej i jej znaczenia, form walki konkurencyjnej prowadzonej przez przedsiębiorców.

- Pytania zawarte w trzeciej grupie odniesiono do czynników stymulujących
i hamujących działalność firm, to znaczy: trudności przedsiębiorców związane
z prowadzeniem firm, kondycji firm na rynku w opinii ich właścicieli, poziomu dochodów uzyskiwanych z działalności firm oraz perspektyw dalszego rozwoju przedsiębiorstw małej skali.

Na podstawie zebranego materiału ankietowego zostaną poddano ocenie cechy osobowe właścicieli firm, ich predyspozycje jak również stan i struktura prowadzonych przez nie firm. Wyniki pracy umożliwiają udzielenie odpowiedzi na pytania:

• na jakie trudności napotykają prywatni przedsiębiorcy w momencie zakładania własnych firm,

• jakiego rodzaju motywacje skłoniły ich do rozpoczęcia działalności,

• czy warunki występujące na danym terenie są sprzyjające do prowadzenia określonej pozarolniczej działalności gospodarczej,

• jak przedstawia się działalność organizacyjna badanych firm na rynku. Dlatego też w pracy zostały omówione pozarolnicze przedsięwzięcia rolników związane ze sferą agrobiznesu oraz warunki społeczne i ekonomiczne w jakich te przedsiębiorstwa działają.

2. Materiały źródłowe i metody badań

W niniejszej pracy zostały wykorzystane bieżące dostępne materiały
i opracowania dotyczące analizowanego problemu. Podstawowymi materiałami były dane uzyskane z badań ankietowych przeprowadzone na podstawie samodzielnie opracowanego kwestionariusza ankietowego. Do analizy zebranego materiału ankietowego pomocne stały się także informacje uzyskane
z bezpośrednich rozmów z właścicielami firm, podczas samodzielnie przeprowadzonej ankietyzacji.

Charakteryzując gminę Lubaczów posłużono się głównie materiałem statystycznym pochodzącym z Urzędu Statystycznego w Przemyślu, WUS-u
w Rzeszowie, danych udostępnionych przez Urząd Gminy w Lubaczowie oraz Rejonowy Urząd Pracy w Lubaczowie. Inne źródła informacji stanowiła ogólnie dostępna literatura z zakresu marketingu, agrobiznesu, przedsiębiorczości oraz najnowsze opracowania przedstawiające sytuację gospodarczą.

Podstawowe pojęcia zaczerpnięto z nieco szerszej literatury traktującej
o problemach przedsiębiorcy i przedsiębiorczości, gdyż są one aktualne w każdych warunkach gospodarki wolnorynkowej.

W pracy posłużono się metodą tabelaryczno-opisową, wykorzystując także graficzną prezentację danych.

3. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich i małej przedsiębiorczości

w świetle literatury

Na początku 1990 roku rozpoczął się w Polsce złożony proces transformacji z gospodarki planowanej centralnie do gospodarki rynkowej. Przechodzenie gospodarki socjalistycznej do dynamicznej, opartej na stosunkach rynkowych było dla Polski wielką niewiadomą. Niewiadome było tempo tego przechodzenia, skala korzyści i negatywnych skutków, które miały wystąpić dla znacznej części konsumentów i producentów [12]. Wprowadzenie do gry mechanizmów rynkowych okazało się dla wsi i rolnictwa trudne, przy czym trudności rozwoju obszarów wiejskich sprzężone są bezpośrednio ze strukturalnymi trudnościami rozwoju rolnictwa. Przeważająca część obszarów wiejskich dotknięta jest typowymi dolegliwościami obszarów peryferyjnych, oddalonych od centrów gospodarczych, a mianowicie bezrobociem, brakiem kapitału, anarchiczną strukturą społeczno- zawodową, wyraźnym niedorozwojem infrastruktury, brakiem systemu nowoczesnych instytucji wiejskich, brakiem instytucji rynku rolnego [10].

Gospodarka rynkowa postawiła rolnictwo dodatkowo wobec niepewnych cen, konieczności szukania nabywcy na własne produkty, znacznego spadku popytu na żywność na skutek zubożenia społeczeństwa, rosnących cen na środki produkcji, relatywnie drogich kredytów i wysokich podatków [11].

Okres przechodzenia do gospodarki rynkowej zastał wieś polską źle przygotowaną do wypełnienia jej funkcji w nowy sposób, oparty nie na dyrektywnym planowaniu, lecz na mechanizmach ekonomicznych i prawach rynku. Rozwijająca się gospodarka rynkowa wymaga przystosowania obszarów wiejskich do mechanizmów ekonomicznych, typowych dla rynku
w wielu płaszczyznach. Owe głębokie przeobrażenia przyczyniają się do wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, który jest konsekwencja procesów modernizacji, dokonujących się w samym rolnictwie. Sprzężenie zwrotne między modernizacją, a wielofunkcyjnym rozwojem wsi polega głównie na tym, że ta pierwsza zwalnia z rolnictwa siłę roboczą, która może być wykorzystywana
w innych zawodach nierolniczych, związanych z otoczeniem rolnictwa i obsługą ludności wiejskiej. Przejmowanie zaś przez wieś nowych, coraz liczniejszych, bardziej wyspecjalizowanych funkcji przyspiesza przemiany strukturalne, stwarza bowiem przymus stałego lub częściowego odchodzenia ludzi z rolnictwa [14].

Wobec szeregu problemów przed jakimi stanęły w latach 90. wieś
i rolnictwo polskie, istotnym wydaje się być zwiększenie roli działów pozarolniczych na terenach wiejskich, co powoduje budowę nowych struktur organizacyjno-ekonomicznych na wsi oraz przejście od wsi monofunkcyjnej do wielofunkcyjnej [58].

Większość terenów wiejskich w Polsce ma charakter monofunkcyjny co znaczy, że ich gospodarka oparta jest w zbyt dużym stopniu na rolnictwie [29].

Rozwój wielokierunkowy lub wielofunkcyjny to umiejętne wkomponowanie

w wiejską przestrzeń coraz więcej nowych funkcji pozarolniczych. Rozbudowa przemysłu, zwłaszcza rolno-spożywczego, rzemiosła, usług i infrastruktury na terenach wiejskich umożliwi aktywizację zawodową ludności odchodzącej
z gospodarstw rolnych, co przyspieszy przemiany strukturalne, wpływając tym samym na efektywność gospodarowania, tak ważną wobec przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Tak wiec problemy wsi i rolnictwa muszą być traktowane kompleksowo, istnieją bowiem ścisłe zależności między modernizacją rolnictwa
a rozwojem obszarów wiejskich [33].

Głównym celem wielofunkcyjnego rozwoju terenów wiejskich jest poprawa warunków życia i pracy rodzin żyjących na wsi. Wiąże się to ze zwiększeniem liczby nowych miejsc pracy przez rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. Szersza możliwość wyboru pracy, jej różnorodność spowoduje nie tylko zwiększenie dochodów ludności wiejskiej, ale także wzrost atrakcyjności wsi jako miejsca życia i pracy. Przejmowanie przez tradycyjną wieś nowych funkcji pozarolniczych spowoduje zmniejszenie bezrobocia oraz rozwój przedsiębiorczości, która jest warunkiem każdego wzrostu gospodarczego [29].

Przemiany społeczno-gospodarcze w Polsce w latach 90. spowodowały znaczne obniżenie opłacalności produkcji rolniczej, a tym samym dochodowości rodzin wiejskich. Na skutek zwolnień z zakładów w pierwszej kolejności chłopo-robotników, wzrosty zasoby nie w pełni wykorzystanej siły roboczej na wsi. Szansą na przezwyciężenie tych negatywnych zjawisk jest dla mieszkańców wsi rozwój działań w ramach koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju. Chodzi o to, by zamieszkałej na obszarach wiejskich ludności stworzyć główne lub dodatkowe miejsce pracy w pozarolniczej działalności gospodarczej. Może ona obejmować różne sfery produkcyjne i usługowe, w tym także przetwórstwo surowców leśnych i rolniczych, czy agroturystykę. Dla uruchomienia działalności pozarolniczej na wsi niezbędne są odpowiednie zasoby finansowe oraz inicjatywa
i przedsiębiorczość [5].

Bardzo ważną rolę w wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich jest planowanie strategiczne. Planowanie nastawione na dłuższy horyzont czasowy, jest niezwykle ważnym elementem starania się o wszelkie środki pomocowe
z zewnątrz, w tym w niedalekiej perspektywie także z Unii Europejskiej. Celem nadrzędnym każdej strategii jest ożywienie gospodarcze terenów wiejskich, które w rezultacie doprowadzi do powstania nowych przedsiębiorstw, rozwoju już istniejących firm, a poza tym do powstania nowych miejsc pracy [32].

Strategia wielofunkcyjnego rozwoju wsi wymaga zapoczątkowania rozwoju całkiem nowej filozofii rozwoju. Wynika z niej, że dla przyszłości rodzin wiejskich równie ważne, jak dotychczas rolnictwo, jest stworzenie nowych miejsc pracy na wsi, ale poza gospodarstwem rolnym i poszukiwanie alternatywnych źródeł zarobkowania dla ludności rolniczej. Proces rozwoju gospodarczego będzie bowiem zmierzał w kierunku powstawania nowoczesnych struktur społeczno-ekonomicznych, właściwych krajom wysoko rozwiniętym. Podstawowe znaczenie dla wzrostu poziomu dobrobytu będzie miała pozarolnicza działalność gospodarcza. Doświadczenia wszystkich krajów wysoko rozwiniętych, wskazują iż bogate rolnictwo jest skutkiem dynamicznego rozwoju sektora pozarolniczego,
w tym głównie działów pracujących na potrzeby rolnictwa. Rozwój działalności pozarolniczej należy postrzegać jako siłę napędową rozwoju ekonomicznego, stwarzającą szansę na:

• przechodzenie ludności rolniczej do pracy poza rolnictwem,

• jednoczesny proces uprzemysłowienia rolnictwa, wynikający ze stosowania przemysłowych środków produkcji i przemysłowych technologii wytwarzania żywności,

• urbanizację wsi, wynikającą z tworzenia na obszarach wiejskich infrastruktury o charakterze miejskim,

• zmiany struktury agrarnej wskutek powiększenia gospodarstw przez jednych użytkowników i likwidowaniu ich bądź zmniejszaniu obszaru przez innych.

Nowa filozofia rozwoju nakazuje łączyć dwa sprzężone ze sobą procesy: modernizacji rolnictwa i wielofunkcyjnego rozwoju wsi. Za przyjęciem takiej filozofii przemawia fakt jednoczenia się ze Wspólnotami Europejskimi, gdyż jeśli nie będzie możliwe stworzenie nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich to niemożliwe będzie wprowadzenie postępu, obniżka kosztów produkcji, podniesienie jakości produktów, sprostanie wymogom konkurencji międzynarodowej. Zdaniem K.Duczkowskiej-Matysz [11] zdolne będą do tego tylko gospodarstwa zmodernizowane.

Proces transformacji polskiej gospodarki z jednej strony sprzyja, z drugiej wymusza postawy przedsiębiorcze wśród członków polskiego społeczeństwa. Rozwój działań przedsiębiorczych w poszczególnych dziedzinach gospodarki, jak również w środowiskach miejskich i wiejskich stymuluje od początku lat 90. upowszechnianie się pojęcia ,,przedsiębiorca i przedsiębiorczość”. Przedsiębiorczość jako rozwijający się proces gospodarczy jest również przedmiotem badań prowadzonych przez przedstawicieli poszczególnych dyscyplin naukowych, którzy w zależności od celu i zakresu swoich badań formułują różne definicje przedsiębiorcy i przedsiębiorczości. Przedsiębiorczość rozwijana na obszarach wiejskich jest definiowana przez polskich ekonomistów bardzo szeroko [20].

M.Duczkowska-Piasecka [16] w haśle podanym w ,,Encyklopedii Agrobiznesu” dowodzi, że: ,,Przedsiębiorczość można traktować jako postawę lub jako proces. Jako postawa przedsiębiorczość jest cechą jednostek ludzkich i polega na skłonności do podejmowania nowych działań, ulepszania istniejących elementów środowiska, na twórczo aktywnej postawie wobec otaczającej tę jednostkę rzeczywistości. Przedsiębiorczość jako proces polega na powstawaniu i rozwoju jednostek przedsiębiorczej działalności gospodarczej - przedsiębiorstwa”.

Przedsiębiorczość jako postawę człowieka akcentuje przede wszystkim J.Wilkin [56] twierdząc, że: ,,Przedsiębiorczość jest pewnego rodzaju postawą człowieka wobec otoczenia , w którym żyje i pracuje”. Na postawę tą składa się wiele elementów takich jak: aktywność, innowacyjność, skłonność do ryzyka, adaptacyjność, dążenie do rozwoju.

Z cechą osobowości ludzkiej przedsiębiorczość wiążą także K. Duczkowska- Małysz i M. Duczkowska-Piasecka [15] będące zdania, że polega ona na zaradności, inicjatywie i podejmowaniu działań, które przyczyniają się nie tylko do zaspokojenia aspiracji osób podejmujących je, ale także rozwoju lokalnego.

Przedsiębiorczość w stwierdzeniu A.P. Wiatraka [54] jest natomiast sposobem zachowania się w działalności gospodarczej. Oznacza ona dążność ludzi do działania, znajdowania nowych rozwiązań, wykorzystywania pojawiających się możliwości oraz aktywności w poszukiwaniu dodatkowych i alternatywnych źródeł dochodu. Zdaniem tego ekonomisty rozwijanie przedsiębiorczości dotyczy nowych przedsięwzięć gospodarczych nie tylko w działalności pozarolniczej, ale rolniczej.

Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich należy do tych zjawisk, wokół których od początku lat 90. toczy się ożywiona dyskusja. Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich pojawia się w takich samych formach jak i w innych dziedzinach gospodarowania, inne są natomiast uwarunkowania jej rozwoju. Różnice te wynikają z dotychczasowego zagospodarowania obszarów wiejskich
w Polsce, a w przeważającym stopniu z monofunkcyjnego ich charakteru. Zmiana dotychczasowego zagospodarowania obszarów wiejskich w kierunku ich wielofunkcyjnego rozwój, wymaga oddziaływania na mieszkańców wsi
i kształtowania w nich postaw przedsiębiorczego zachowania w dotychczasowej działalności i rozwijaniu nowych przedsięwzięć [55].

Problematyka przedsiębiorczości na terenach wiejskich jest jednym
z najważniejszych zagadnień dotyczących przemian na wsi. Zmiany społeczno-polityczne wyzwoliły w znacznej części społeczeństwa ogromną inicjatywę i dały możliwości podejmowania decyzji o ,,pracy na własny rachunek” oraz związanego z tym ryzyka, poprzez ujawnienie zachowań społecznych nowego typu - zachowań przedsiębiorczych. Obok udoskonalenia rozwiązań w dotychczasowej działalności pojawiły się nowe inicjatywy gospodarcze, stwarzające dodatkowe możliwości zarobkowania. Wyrazem aktywnej postawy wobec wyzwań rynku jest sektor małych i średnich przedsiębiorstw na wsi [35].

Zdaniem J. Janiuka [26] to właśnie te przedsiębiorstwa tworzą sektor prywatny
w Polsce i przyczyniają się do powodzenia całej gospodarki. Rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw związany jest z pewnymi szczególnymi uwarunkowaniami odnoszącymi się do tej grupy podmiotów gospodarczych.
Do zalet drobnej przedsiębiorczości można zaliczyć:

• swobodę działania,

• elastyczność w przystosowaniu do zmieniających się warunków,

• niezależność w podejmowaniu decyzji,

• możliwość adaptacji do lokalnych potrzeb konsumentów.

Małe firmy posiadają też szereg wad, które stawiają przedsiębiorców
w gorszej sytuacji osłabiając ich pozycję konkurencyjną na rynku w porównaniu
z dużymi przedsiębiorstwami. Wadami przedsiębiorczości na małą skalę są głównie:

• brak wykwalifikowanej kadry zarządzającej,

• właściciel musi być dobry w każdej dziedzinie, odpowiada bowiem za politykę całego przedsiębiorstwa. Powoduje to trudności w prowadzeniu i zarządzaniu firmą bowiem przedsiębiorca może świadomie pomijać te sfery działalności, których dobrze nie zna [6].

Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, która jest postrzegana jako jedna z podstawowych dróg przemian na wsi w kierunku jej wielofunkcyjności społeczno-zawodowej napotyka na wiele barier utrudniających ten proces [21]. Pokonanie owych barier będzie procesem długotrwałym, trudnym i kosztownym, ponieważ przeciętna gmina w Polsce dotknięta jest typowymi problemami środowiska wiejskiego na obszarach oddalonych (peryferyjnych):

• bezrobociem na skutek zaniknięcia zakładów pracy, często takich, które dla środowiska lokalnego miały podstawowe znaczenie, a dla wielu rodzin były „jedynymi żywicielami” (także wskutek zlikwidowania PGR czy RSP),

• brakiem kapitału, który mógłby być zainwestowany w jakąś działalność gospodarczą na liczącą się skalę i brakiem widoków na szybkie zdobycie tego kapitału,

• brakiem wyraźnych grup zawodowo-czynnych, mających faktyczne kwalifikacje umożliwiające podjęcie na szerszą ska1ę przedsiębiorczości
  w określonym kierunku,

• wyraźnym niedorozwojem infrastruktury, która w znacznej mierze jest zachętą do inwestowania. Obniża koszty przedsięwzięcia, decyduje o jego efektywności, rentowności i możliwościach sprostania wymaganiom nowoczesnego biznesu brakiem systemu nowoczesnych instytucji wiejskich
  i banków, rejonowych biur pracy, biur notarialnych, doradztwa prawno-ekonomicznego, wyspecjalizowanych zakładów obsługi producentów
  i ludności, agencji rozwoju regionalnego,

• anarchiczną strukturą społeczno-zawodową, której trzon stanowią rolnicy oraz ludność zajmująca się prostymi zawodami nierolniczymi, najczęściej
  z rolnictwem związanymi,

• znaczną przewagą postaw tradycyjnych polegających na braku inicjatywy, nacechowanych brakiem wiary we własne siły [11].

Jan Siekierki [50] bariery rozwoju przedsiębiorczości dzieli na dwie grupy:

• wewnętrzne - związane z cechami społeczno-kulturowymi przedsiębiorców menedżerów, a zatem z osobowością, wiedzą, motywacją i umiejętnościami. Cechy te mają ogromny wpływ na powodzenie każdego przedsięwzięcia.

• zewnętrzne - związane z cechami immanentnymi środowiska biznesu. Nadal istnieje wiele czynników osłabiających inicjatywę, utrudniających powstanie nowych firm, ograniczających możliwości ich rozwoju.

Rozwój przedsiębiorczości powinien stać się podstawowym kierunkiem działania w rozwiązywaniu szybko narastającego na wsi problemu bezrobocia,
w tym także ukrytego [12]. Bezrobotni na wsi mają znacznie mniejsze szansę zatrudnienia niż w mieście nie tylko ze względu na szczupłość rynku pracy, ale także doradztwa i informacji, niskie wykształcenie, niewielkie możliwości przekwalifikowania się, szczupłość środków finansowych. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że część osób nie mogących znaleźć zatrudnienia nie ma statusu bezrobotnego i nie może korzystać z pomocy i praw przysługującym bezrobotnym. Dlatego tak dużego znaczenia nabiera tworzenie lokalnych warunków sprzyjających ograniczaniu bezrobocia poprzez rozwój różnych form przedsiębiorczości [13]. W rozwoju przedsiębiorczości upatruje się bowiem nowe możliwości dla mieszkańców wsi, poprawę ich sytuacji materialnej. Każda twórcza inicjatywa to nowe miejsce pracy, to nowe źródło dochodu, sposób na likwidację bezrobocia i poprawę warunków życia na wsi [36].

Wkraczanie przez Polskę w gospodarkę rynkową oznacza konieczność powstawania, tworzenia, modernizowania i zamykania starych, a otwierania nowych przedsiębiorstw zajmujących się produkcją bądź usługami. Powstawanie nowych lub zmodernizowanych przedsięwzięć wymaga kapitału, a wieś polska jest biedna. Konieczna jest więc inicjatywa pozwalająca na zorganizowanie takich środków z zewnątrz, które pozwolą na planowe, celowe współdziałanie rolników
z właścicielami kapitału [55]. Bariera kapitałowa to tylko jeden z czynników hamujących wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich i przedsiębiorczości. Do tych czynników należy też dołączyć wyraźny brak grup zawodowo-czynnych, którzy posiadają kwalifikacje umożliwiające im podjęcie przedsiębiorczości w danym kierunku. Ludność wiejską cechują małe aspiracje, brak odwagi do podejmowania ryzyka przy działalności na własny rachunek oraz mały stopień przedsiębiorczości. Panuje dość powszechnie przekonanie, że losy gminy zależą od bliżej nieokreślonych władz centralnych, a nie od jej mieszkańców co stanowi istotną barierę rozwoju [30]. Innym czynnikiem nie sprzyjającym rozwojowi przedsiębiorczości jest niekorzystna struktura społeczno-zawodowa. Na wsi polskiej dominuje zdecydowanie rolnictwo i proste zajęcia nierolnicze, najczęściej łączone z rolnictwem. Jest to konsekwencją niskiego stopnia uprzemysłowienia
i nisko zurbanizowanej, rozproszonej struktury osiedleńczej. Brak kwalifikowanej siły roboczej na wsi sprzyja utrwaleniu zacofania cywilizacyjnego w wielu regionach Polski [12]. Wynika z tego, że niski poziom wykształcenia ludności rolniczej jest niezmiernie ważną barierą rozwoju obszarów wiejskich. Nie bez znaczenia pozostaje też otoczenie instytucjonalne rolnictwa i obszarów wiejskich. Brakuje szeregu instytucji szczebla centralnego (np. zajmujących się rozwojem obszarów wiejskich), a także reprezentujących interesy omawianych grup wobec instytucji europejskich. Słabość czy wręcz brak pewnych instytucji ogranicza skuteczność i efektywność działania społeczności lokalnych i grup producentów,
a także nie sprzyja mobilizacji społecznej, będącej jednym z warunków rozwoju społeczności lokalnych i całego kraju. Ważne bariery instytucjonalne tkwią także
w świadomości ludności wiejskiej i rolniczej [30]. W Polsce brakuje zarówno placówek naukowych zajmujących się ożywieniem gospodarki terenów wiejskich, jak i wyspecjalizowanych ogólnokrajowych agencji, których celem byłoby pobudzanie przedsiębiorczości i ożywienie pozarolniczej działalności gospodarczej [29].

Badania K.Duczkowskiej-Małysz [12] dowodzą, iż zasadniczą rolę w ożywieniu przedsiębiorczości na obszarach wiejskich odgrywają samorządy
i władze gmin. To od nich zależy prezentacja możliwości i atrakcyjności gminy jako miejsca inwestowania, pomoc w organizacji gospodarczych przedsięwzięć, wydawane zezwolenia, przyznawanie ulg podatkowych. To właśnie dzięki aktywnej postawie władz, sprawnym samorządom, rozumiejącym mechanizmy rynku i nieocenionym liderom życia społeczno-politycznego niektóre gminy
w ostatnim okresie poszły mocno do przodu. Właściwa promocja gminy jest istotnym czynnikiem rozwoju. Wspierając rozwój przedsiębiorczości władze lokalne mogę stosować różne techniki zachęcania do lokalizacji inwestycji na ich terenie. Mogą to być ułatwienia lokalizacyjne, przyspieszenie procedur związanych z zarejestrowaniem firmy, różnego rodzaju refundacje i ulgi podatkowe [29]. Każda gmina powinna dysponować informacją w zakresie posiadanych zasobów w każdej dziedzinie związanej z rozwojem tj. zasoby ludzkie, surowce, lokalowe i techniczne [7]. Bariera wiedzy i informacji jest czynnikiem determinującym powodzenie podjętej działalności gospodarczej. Za jeden z ważniejszych czynników wpływających na wielofunkcyjny rozwój wsi
i przedsiębiorczości jest uważany stan infrastruktury gospodarczej. Składa się na nią:

• infrastruktura techniczna - ujmująca system komunikacji, łączność oraz bazę materialno-techniczną, podstawowe urządzenia elektryfikacyjne, wodno melioracyjne, zakłady usługowe,

• infrastruktura społeczna - ujmująca instytucje i urządzenia przeznaczone do świadczenia usług dla ludności wiejskiej w zakresie oświaty, zdrowia, kultury, handlu, wypoczynku,

• infrastruktura ekonomiczna - sieć zaopatrzenia rolnictwa i zakładów pozarolniczych na wsi, informacja ekonomiczna i doradztwo, obsługa finansowo-kredytowa [45].

Wysoki poziom infrastruktury zdaniem K. Duczkowskiej-Małysz obniża koszty przedsięwzięcia, decyduje o jego efektywności, rentowności
i możliwościach sprostania wymogom nowoczesnego biznesu [12]. Infrastruktura gospodarcza stanowi podstawę wszelkiej działalności, warunkując jej zakres
i strukturę. Poziom rozwoju infrastruktury decyduje o atrakcyjności danego regionu, a więc tworzy lub ogranicza możliwości jego rozwoju. Inwestycje infrastrukturalne decydują też o tempie wzrostu gospodarczego [4].

Dobre lub złe wyposażenie w urządzenia infrastruktury technicznej zdaniem K.Heffnera [22] sprzyja lub uniemożliwia rozwój większości inicjatyw gospodarczych na wsi. Brak podstawowych elementów infrastruktury technicznej i społecznej może w istotny sposób ograniczać atrakcyjność osadniczą terenów wiejskich i zniechęcać do podejmowania działalności gospodarczej. Natomiast rozbudowa lokalnych urządzeń infrastrukturalnych zmierza do zmniejszenia kosztów ponoszonych przez inwestorów lokalizujących działalność gospodarczą na terenach wiejskich oraz do poprawy warunków życia, co także sprzyja nowym przedsięwzięciom gospodarczym, aktywizującym obszary wiejskie.

Infrastruktura jest szkieletem każdej gospodarki i jej niedorozwój na wsi stanowi istotny problem. Bez telefonów, dobrych dróg, kanalizacji, wody i gazu rozwój małych i średnich przedsiębiorstw nie będzie możliwy [29].

Związek między stanem infrastruktury gospodarczej, a rozwojem przedsiębiorczości akcentuje M.Kłodziński [28] stwierdzając, że poziom rozwoju infrastruktury decydować może o atrakcyjności lub nieatrakcyjności regionu, gmin, wsi, a więc o szansach i barierach ich dalszego rozwoju. Zasadność rozważań dotyczących infrastruktury w ramach problemu wielofunkcyjnego rozwoju wsi wynika z faktu, ze obecny jej poziom jest nadal niewystarczający, nadal utrzymują się drastyczne dysproporcje miedzy poszczególnymi regionami kraju oraz miedzy miastem a wsią. Determinuje je gorszy standard życia
i warunków pracy ludności na wsi, który ogranicza możliwości dalszego jej rozwoju .

Potrzeba rozwoju infrastruktury w naszym kraju wynika z niskiego jej poziomu w porównaniu z innymi krajami europejskimi. Poprawa jej stanu jest jednym
z warunków jeśli chodzi o przyszłe członkostwo Polski w Unii Europejskiej [17].

W 1994 roku Polska złożyła wniosek o członkostwo w UE. Stawia to dodatkowe wymagania pod adresem polskiej gospodarki i rolnictwa. Wynika
z nich, iż w procesie integracji dostosowanie do wariantów i wymogów Unii polegać będzie głównie na przezwyciężeniu barier tkwiących nie tylko w sferze produkcji, ale także instytucji, wymiany handlowej, systemach regulacyjnych [31].

Integracja z Unią Europejską będzie oznaczać wiele zmian dla całej gospodarki. Polskie firmy i gospodarstwa będą musiały umieć wygrać
w konkurencyjnej walce. Dostosowywanie się do wymogów przyjętych w UE dotyczących między innymi standardów jakościowych i normalizacji, ekologii, czy przepisów sanitarnych, nie zawsze będzie łatwe. Przed tymi, którzy potrafią to zrobić otworzą się nowe perspektywy rozwoju. Szczególne wyzwania stoją przed polskim rolnictwem [2].

Wśród dziedzin, w których różnice w Polsce są najbardziej znaczące
w stosunku do wysoko rozwiniętych krajów Unii najczęściej wymienia się:

• rozdrobnioną i rozproszoną strukturę obszarową,

• niską efektywność produkcji w rolnictwie,

• wysokie bezrobocie agrarne,

• wadliwe systemy regulacyjne,

• słaby rozwój infrastruktury,

• brak instytucji mogących obsłużyć procesy rozwoju,

• uprawnienia szczebla lokalnego pozbawiające społeczności wiejskie aktywności.

Przemiany agrarne niezbędne w procesie integracji z UE są i będą uzależnione od możliwości zatrudnienia siły roboczej poza rolnictwem. Tworzenie nowych miejsc pracy pozarolniczej na obszarach wiejskich, wyposażonych w niezbędną infrastrukturę, staje się istotnym elementem rozwoju nie tylko terenów wiejskich, ale
i rolnictwa. Aby polskie rolnictwo mogło przybliżyć się do standardów UE należy przyspieszyć kilka równoległych procesów, wśród których wielofunkcyjny rozwój terenów wiejskich zajmuje niepoślednią rolę. Integracja z UE to nie tylko współpraca, ale także konkurencja i konfrontacja, a w konfrontacji traci strona mniej sprawna ekonomicznie. Dlatego dla wsi polskiej i polskiego rolnictwa strategia rozwoju wielofunkcyjnego jest tak ważna [33].

Reasumując przedstawione rozważania wokół zagadnienia wielofunkcyjnego rozwoju wsi i towarzyszącej temu kwestii postaw przedsiębiorczości stwierdzić należy, że istnieje ogromne pole do działania w tym zakresie. Przełamanie barier ograniczających rozwój wielofunkcyjnego systemu i przedsiębiorczości
wiejskich społeczności lokalnych jest przedsięwzięciem niezwykle trudnym
i wymaga zintegrowanych działań władz państwowych i lokalnych oraz służb doradczych dla stymulowania pozarolniczej działalności gospodarczej, co powinno przynieść poprawę sytuacji dochodowej rodzin wiejskich i pozwoli przybliżyć się do standardów Unii Europejskiej [21]. Zdaniem S.Makarskiego [42] pożądane przemiany na wsi nie mogą dokonać się samoistnie w oparciu o siły i środki mieszkańców wsi, zachodzi bowiem potrzeba stymulowania i inspirowania rozwoju przedsiębiorczości. Nie ulega bowiem wątpliwości, że to właśnie przedsiębiorczość pozwala realizować cele nie tylko pojedynczych osób, ale jednocześnie neutralizują wiele niekorzystnych przejawów życia gospodarczego wsi. Co więcej przedsiębiorczość na wsi rozwiązuje zarówno problemy doraźne wsi (wyższy poziom dochodu osobistego, obniżone bezrobocie), ale też w perspektywie dalszej należy w niej upatrywać czynnika kształtującego pożądaną strukturę obszarową gospodarstw. Skutkiem rozwoju przedsiębiorczości dokonuje się zatem polaryzacja zainteresowań mieszkańców wsi na obszarach wiejskich wyłaniając nową grupę społeczno-zawodową agrobiznesmenów.

II. GMINA LUBACZÓW W UKŁADZIE FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNYM POWIATU LUBACZOWSKIEGO

1. Położenie geograficzne

Gmina Lubaczów administracyjne należy do województwa podkarpackiego. Położona jest w jego wschodniej części. Obszar gminy liczy 20290,83 ha
(202,9 km²) i ma kształt równoległoboku, nachylonego bokiem północnym

w kierunku wschodnim, o wymiarach około 17 km - w kierunku wschód-zachód oraz około 13 km w kierunku północ-południe. W narożu północno-zachodnim tego równoległoboku wycięta jest odrębna jednostka administracyjna - miasto Lubaczów, obejmujące obszar 26 km² i będące równocześnie centrum usługowo-administracyjnym dla obszaru gminy.

Wschodnia granica gminy, o długości 13 km, jest granicą państwową
z Ukrainą. Ponadto gmina graniczy:

• od strony południowej z gminą Wielkie Oczy,

• od strony zachodniej z gminą Oleszyce,

• od strony północnej z gminą Cieszanów,

• od strony północno-wschodniej z gminą Horyniec.

Gmina Lubaczów usytuowana jest pomiędzy dwoma układami drogowymi: drogą wojewódzką Jarosław - Bełżec, prowadzącą do przejścia granicznego Hrebenne - Rawa Ruska, spinającą drogę Warszawa - Lublin - Hrebenne - Lwów

z drogą E-40 oraz drogą wojewódzką Radymno - Korczowa, stanowiącą odgałęzienie drogi E-40 Zgorzelec - Medyka. Gminę Lubaczów na tle
woj. podkarpackiego przedstawia mapa 1.

Mapa 1

Gmina Lubaczów na tle województwa podkarpackiego

Źródło: Opracowanie na podstawie [62].

Gmina Lubaczów wraz z siedmioma innymi jednostkami tj.: miastem Lubaczów, miastem i gminą Cieszanów, miastem i gminą Narol, miastem i gminą Oleszyce, gminą Horyniec, gminą Stary Dzików i gminą Wielkie Oczy wchodzi w skład powiatu lubaczowskiego. Gminę Lubaczów na tle powiatu przedstawia
mapa 2.

Mapa 2

Gmina Lubaczów na tle powiatu

Źródło: Opracowanie na podstawie [68]

Pod względem morfologicznym teren gminy leży w obrębie Płaskowyżu Tarnogrodzkiego i Kotliny Sandomierskiej [66]. Teren Płaskowyżu wznosi się do wysokości 261,0 m npm. Wysokości względne na terenie gminy nie przekraczają 62,0 m. Płaskowyż rozcinają doliny rzeczne Lubaczówki i jej licznych dopływów. W dolnym odcinku Lubaczówki teren położony jest na wysokości około 199,0 m npm., a w górnym do wysokości 222,0m npm. Płaskowyż Tarnogrodzki najbardziej urzeźbiony jest w południowo-wschodniej części gminy. Różnice wysokości przekraczają 15 m, spadki terenu dochodzą do 10%, a lokalnie nawet więcej.

Na krawędzi Płaskowyżu z doliną Lubaczówki usytuowane są wydmy
o charakterze parabolicznym. Osiągają one wysokości ponad 10 m i spadki
od 5-10%.

Doliny rzeczne Lubaczówki, Sołotwy, Świdnicy, Smolinki rozcinają Płaskowyż na kilka wzniesień. Mają one charakter równoleżnikowy i zbiegają się w rejonie miasta Lubaczowa. Na południe od niego przechodzą w jedną szeroką dolinę Lubaczówki.

Na terenie gminy Lubaczów występują wody płynące oraz tzw. oczka wodne w miejscowościach Szczutków i Lisie Jamy. Najważniejszym ciekiem wodnym jest rzeka Lubaczówka z prawobrzeżnym dopływem - Sołotwą. Lubaczówka jest równocześnie prawobrzeżnym dopływem Sanu, a jej źródła znajdują się na terenie Ukrainy. Natomiast na terenie gminy Stary Dzików znajdują się źródła rzeki Przerwy będącej jednym z większych dopływów Lubaczówki w części zachodniej, znacznie uboższej hydrograficznie w porównaniu z innymi częściami gminy.

Głównymi ciekami w części wschodniej gminy oprócz Sołotwy i Lubaczówki są dopływy Sołotwy: Smolinka, Papiernia, Świdnica oraz lewostronne dopływy Lubaczówki: Młaga i Zamiła z Czertyszem.

Występowanie wód gruntowych związane jest z poziomem wód czwartorzędowych. Występują one głównie w utworach piaszczysto-pylastych,
a w dolinach rzek piaszczysto-żwirowych. Poziom tych wód jest swobodny, jedynie lokalnie pod napięciem.

Na terasie zalewowej wody gruntowe o swobodnym zwierciadle występują na głębokości od 1,0 - 2,5 m, na terasie nadzalewowej natomiast na głębokości
4,0 - 7,0 m. Najpłycej wody gruntowe występują w rejonie miejscowości: Młodów - Załuże, już na głębokości mniejszej niż 1,5 m. Na poziomie około 2,0 m wody gruntowe występują w rejonie: Lisie Jamy, Hurcze, Dąbrowa i Szczutków.

Pod względem klimatycznym teren gminy należy do dzielnicy rolniczo- klimatycznej sandomiersko- rzeszowskiej. Warunki klimatu lokalnego są najlepsze na zboczach dolin o spadkach ponad 5%, ze względu na dobre nasłonecznienie terenu. Dobre warunki termiczno-wilgotnościowe mają tereny terasy nadzalewowej oraz wzniesień ze względu na dobre warunki przewietrzenia.

Mało korzystne warunki klimatu lokalnego mają doliny, zagłębienia, łąki
i pastwiska wilgotne ze względu na gorsze warunki termiczno-wilgotnościowe, stagnację okresowych mgieł, a także ze względu na spływ i stagnację chłodnych mas powietrza.

Najkorzystniejsze warunki klimatu lokalnego mają lasy suche na terenie wydm na zboczach południowych lub w partiach brzeżnych lasów o drzewostanie starszym niż 40 lat. W rejonie tym jest mniejsze zaciemnienie i występują też lepsze warunki termiczno-wilgotnościowe. Mało korzystne warunki termiczne posiadają gęste lasy o bujnym poszyciu ze względu na słabe przewietrzanie oraz lasy wilgotne, podmokłe.

Lokalne zasoby surowców mineralnych i kopalin występujące na terenie gminy to:

• złoże gazu ziemnego występujące w południowej części gminy - tworzące Obszar Górniczy Gazu "Lubaczów-1".

• złoże siarki rodzimej występujące w północno-wschodniej części gminy,
  z nieczynną Kopalnią Siarki w Baszni Górnej - tworzące Obszar Górniczy Siarki "Basznia".

• złoże iłów nadających się do produkcji ceramiki budowlanej w rejonie Baszni Górnej - tworzące Obszar Górniczy Iłów "Smolinka".

• ruda darniowa w rejonie miejscowości Ruda Szczutkowska i Ruda koło Baszni Górnej.

Naturalne bogactwo gminy Lubaczów stanowią ekosystemy leśne. Ogólna powierzchnia lasów na terenie Lubaczów wynosi 7481 ha. Wskaźnik lesistości wynosi 35,8% (wskaźnik lesistości kraju - 28,0%). Ponad 82% ogólnej powierzchni lasów stanowią lasy państwowe, których gospodarzem jest Nadleśnictwo Lubaczów. Pozostała część to własność mienia komunalnego (11,9%), Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, Państwowego Funduszu Ziemi (2,2%) i własność prywatna (3,5%).

Najbardziej zalesione obszary gminy Lubaczów znajdują się w jej południowej i południowo-wschodniej części, tj. na pograniczu z Ukrainą oraz na pograniczu

z gminami Wielkie Oczy i Oleszyce. Przeważają lasy mieszane, w których dominują sosny. Stan zdrowotny lasów oceniany jest jako dobry. Na terenie gminy Lubaczów występują trzy typy lasów ochronnych : klimatyczne, wodochronne

i marginalne lasy nasienne. W sumie stanowią one 21,3% ogółu powierzchni obszarów leśnych gminy.

Tereny prawnie chronione pod względem przyrodniczo - krajobrazowym obejmują niewielką powierzchnię 373 ha, tj. 1,84% ogólnej powierzchni gminy. Wchodzą one w skład Roztoczańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu rozciągającego się głównie od gmin Horyniec-Narol-Cieszanów i stanowią 1,6% łącznej powierzchni Roztoczańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

Podsumowując charakterystykę położenia geograficznego gminy można stwierdzić, iż osobliwość i uprzywilejowane położenie gminy wyrażają się w:

• urozmaiconym krajobrazie wynikającym z położenia gminy w obrębie dwóch jednostek morfostrukturalnych: Płaskowyżu Tarnogrodzkiego i Kotliny Sandomierskiej,

• korzystnymi warunkami hydrograficznymi, o czym świadczą zasoby wód powierzchniowych i gruntowych,

• korzystnymi warunkami klimatycznymi wyrażającymi się długim okresem wegetacyjnym,

• różnorodną bazą surowców mineralnych i kopalin: gaz ziemny, złoża siarki rodzimej, iły, ruda darniowa, surowce budowlane,

• występowaniem obszarów przyrodniczych prawnie chronionych w postaci rezerwatów przyrody,

• bogactwem ekosystemów leśnych.

Zestawione warunki przyrodnicze położenia gminy wskazują na kierunek rozwoju gospodarczego, który winien uwzględniać racjonalne wykorzystanie
i zagospodarowanie środowiska przyrodniczego. Istniejące różnice naturalne powinny być podstawą kształtowania krajobrazu rolniczego dostosowanego do regionalnych warunków przyrodniczych, zapewniających harmonijność elementów przyrodniczych i gospodarczych, ładu przestrzennego.

Konieczność prowadzenia polityki regionalnej zdaniem J.Żmiji [ ] wynika
z potrzeb dostosowania sektora żywnościowego do wymogów gospodarki rynkowej i struktur Unii Europejskiej. Kierunki rozwoju regionów muszą być dostosowane do lokalnych uwarunkowań gospodarczych. Przez lokalne uwarunkowania gospodarcze rozumiemy warunki, czynniki czy działania stymulujące lub ograniczające rozwój terenów wiejskich w danym regionie. Każdy region ma swoje specyficzne uwarunkowania, które hamują lub przyspieszają jego rozwój. Mają tu wpływ między innymi warunki przyrodniczo-glebowe, ekonomiczne infrastrukturalne czy społeczno-zawodowe wynikające z tradycji, mentalności, potrzeb czy wiedzy społeczności lokalnej. Warunki przyrodniczo-glebowe charakteryzują się względną stałością, pozostałe zaś podlegają zmianą na skutek rozwoju gospodarczego, czy społecznego regionu.

W procesie gospodarczego rozwoju regionalnego bądź lokalnego wykorzystywane są miejscowe zasoby środowiskowe, zasoby czynników wytwórczych i stopień społecznej organizacji życia, gdyż każdy region nawet najsłabszy, ma oprócz zagrożeń, także mocne strony, które są jego atutem
w opracowaniu strategii rozwoju terenów wiejskich. Problem rozwoju terenów wiejskich zdaniem K.Duczkowskiej-Małysz sprowadza się bowiem do znalezienia przez każdy region własnej drogi rozwoju, która najlepiej pozwoli wykorzystać jego uwarunkowania lokalne [10].

2. Specyfika sieci osadniczej.

Gmina Lubaczów jest jedną z większych w powiecie. Gęstość zaludnienia gminy, po odjęciu terenów zalesionych, jest blisko dwukrotnie większa od innych gmin powiatu. Jest jednostką bardzo rozbudowaną, sieć osadniczą gminy tworzą:

• 22 wsie: Bałaje, Basznia Dolna, Basznia Górna, Borowa Góra, Budomierz, Dąbków, Dąbrowa, Hurcze, Karolówka, Krowica Hołodowska, Krowica Lasowa, Krowica Sama, Lisie Jamy, Młodów, Mokszyca, Opaka, Piastowo, Podlesie, Szczutków, Tymce, Wólka Krowicka, Załuże,

• 33 przysiółków,

• 3 wolno stojące osiedla byłego PGR-u: Huta Kryształowa, Sołotwina, Opaka, w obrębie sołectwa Basznia Dolna (osiedla byłego PGR w Krwicy Samej i Baszni Dolnej wiążą się ściśle ze strukturą funkcjonalno-przestrzenną wsi).

W strukturze osadniczej gminy zauważone są znaczne różnice. Obecny układ charakteryzuje się następującymi cechami:

• trendami integracyjnymi między-sukcesywnie rozbudowującymi się terenami miejskimi Lubaczowa i terenami osadniczymi wsi: Dąbków - Opaka, Lisie Jamy, Młodów - Karolówka,

• integrowanie terenów osadniczych szeregu wsi w zurbanizowane pasma zabudowy np. : Mokszyca - Załuże - Tymce, Basznia Dolna - Basznia Górna - Podlesie, Dąbków - Opaka, Młodów - Karolówka,

• powstaniem po 1940 r. nowej wsi Piastowo,

• przewartościowaniami ciążenia terenów osadniczych gminy do sieci drożnej - Młodów - Karolówka do drogi krajowej Lubaczów - Horyniec.

W strukturze obszarowej gminy przeważają tereny rolne i leśne. Obszary zabudowane zajmują jedynie 2% całości powierzchni gminy. Tereny rolno-leśne, cieki wodne, układy komunikacji drogowej i terenów osadniczych wiążą się
w nierozerwalną całość wynikającą częściowo z uwarunkować przyrodniczych,
a częściowo z procesów urbanistycznych.

3. Warunki społeczno - demograficzne

Przemiany społeczno-gospodarcze jakie spowodowało urynkowienie gospodarki polskiej dotknęły ogół społeczeństwa naszego kraju. Zmiany te jednak w zderzeniu z już istniejącymi uwarunkowaniami regionalnymi, środowiskowymi, demograficznymi i wieloma innymi, zrodziły mozaikę różnorakich mechanizmów adaptacyjnych rodzin polskich i ich gospodarstw domowych do przeobrażonych realiów społeczno-gospodarczych i właściwych im instrumentom realizacji potrzeb. Ze względu na istniejące od dziesięcioleci zróżnicowania w zakresie warunków socjalno - bytowych w jakich funkcjonują wiejskie i miejskie gospodarstwa domowe spodziewać się można, że szczególna granica
w mechanizmach adaptacyjnych społeczeństwa polskiego przebiega wzdłuż swoiście rozumianego kryterium wiejskości i miejskości [21].

Jednym ze sposobów adaptacji gospodarstw wiejskich jest rozwijanie działalności pozarolniczej i w tym głównie upatruje się szansy na rozwój obszarów wiejskich. Proces ten jest uwarunkowany w dużym stopniu czynnikami społeczno - demograficznymi.

Głównym czynnikiem powodującym kształtowanie się procesów rozwojowych w gminie są jej mieszkańcy. Cechy badanej gminy dotyczące przede wszystkim czynnika demograficznego zamieszczono w tabeli 1.

Tabela 1

Podział administracyjny powiatu lubaczowskiego

Lp.	Gmina/miasto	Ludność	Powierzchnia km^2	ludność na 1 km^2
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11	Cieszanów miasto Cieszanów gmina Horyniec Lubaczów miasto Lubaczów gm Narol miasto Narol gmina Oleszyce miasto Oleszyce gmina Stary dzików Wielkie Oczy Razem powiat	1836 5748 4850 12769 9126 2164 6423 3383 3613 4671 3918 58501	15 204 203 26 203 12 192 5 147 156 147 1310	122,5 28,2 23,9 491,1 45,0 180,3 33,5 676,6 24,6 29,9 26,7 44,6

Źródło: Obliczenia własne na podstawie [63].

Gmina Lubaczów należy do jednostek o dużej liczbie mieszkańców. Na terenie około203 km²zamieszkuje obecnie 9422 osoby, 49,6% stanowią kobiety. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 46,4 osób/km². Rzeczywista gęstość zaludnienia, po odliczeniu terenów zalesionych wynosi 72,5 osób/km².

Obok zagadnień ilościowych w badanej gminie bardzo ważną rolę odgrywają też problemy jakościowe, gdyż te przesądzają w dużej mierze o aktywności wśród społeczeństwa i o podejmowaniu przedsięwzięć na własny rachunek. Struktura wiekowa mieszkańców gminy jako jedna z cech jakościowych została przedstawiona w tabeli 2.

Tabela 2

Stan i struktura wiekowa mieszkańców gminy

Lp.	Przedziały wiekowe	Kobiety		Mężczyźni		Razem
				Liczba	%	Liczba	%	Liczba	%
1. 2. 3. 4. 5.	0-6 lat 7-15 lat 16-19 lat 20-60 lat powyżej 60 lat Razem	398 750 340 2256 939 4683	8,5 16,0 7,3 48,2 20,0 100,0	459 805 298 2525 652 4739	9,7 17,0 6,3 53,3 13,7 100,0	857 1555 638 4781 1591 9422	9,7 16,5 6,8 50,7 16,9 100,0

Źródło: Obliczenia na podstawie [67].

Z danych tabelarycznych wynika, że w strukturze wiekowej mieszkańców gminy przeważa ludność w wieku 20-60 lat, którą determinuje głównie duży przyrost naturalny od lat notowany w gminie wynoszący 2,5%. W omawianej gminie widać też duży udział ludności w wieku poprodukcyjnym wynoszący prawie 17% , w tym kobiety w wieku powyżej 60 lat stanowią 20% ogółu ludności w wieku poprodukcyjnym. Tak duży udział ludności w wieku poprodukcyjnym może stanowić poważną przeszkodę dla rozwoju przedsiębiorczości, która byłaby szansą na poprawę sytuacji ekonomicznej ludności wiejskiej. Większość ludności wiejskiej związana jest z rolnictwem, co jest zjawiskiem niekorzystnym. Nadmierne zatrudnienie w rolnictwie pogłębia problem zagospodarowania zasobów pracy na wsi, stąd dla ukazania skali problemu konieczne wydaje się poruszenie sprawy struktury społeczno-zawodowej mieszkańców gminy Lubaczów.

Zdaniem A.Kotali [37] idea wielofunkcyjnego rozwoju wsi jeśli będzie realizowana wywoła przeobrażenia struktury społeczno-zawodowej jej mieszkańców. Pojawiejące się już przejawy aktywności zawodowej kształtować będą nowe formy dwuzawodowości na wsi. Tradycyjną warstwę ludności rolniczej zatrudnionej w odległym od miejsca zamieszkania przemyśle, stopniowo zastępować będzie kategoria osób podejmujących działalność gospodarczą, bądź zatrudnionych w miejscowych zakładach rzemieślniczych, drobnym przemyśle, handlu, usługach. Nie ulega kwestii, że proces taki ma miejsce, lecz dla zrealizowania idei wielofunkcyjnego rozwoju wsi jego skala jest daleko niewystarczająca [37].

S.Moskal, A.Kotala, J.Grabski [47] za szczególny problem, na który napotyka proces transformacji uważa niekorzystną strukturę społeczno-zawodową mieszkańców wsi, która hamuje zarówno proces modernizacji rolnictwa, jak
i rozwój gospodarczy ternów wiejskich. Podobnie z tym stwierdzeniem zgadza się K.Duczkowska-Małysz [12] twierdząc, że anarchiczna struktura społeczno-zawodowa jest jednym z głównych czynników nie sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości. Na polskiej wsi dominuje zdecydowanie rolnictwo i proste zajęcia nierolnicze, najczęściej z rolnictwem nie łączone. Zawody nowej generacji w ogóle nie występują. Jest to konsekwencją niskiego stopnia uprzemysłowienia
i nisko zurbanizowanej, rozproszonej struktury osiedleńczej.

Przeludnienie polskiej wsi, niedostatek pozarolniczych miejsc pracy zmusza ludność wiejską do poszukiwania rozwiązań alternatywnych, nadal jednak bardzo blisko związanych z rolnictwem i jego otoczeniem. Dla wielu regionów sytuacja taka jest o tyle niekorzystna, że prowadzi do dalszego przeludnienia wsi i wyraźnie ogranicza cywilizacyjny awans ludności. Aby zapobiec dalszemu pogłębianiu się negatywnych skutków przeludnienia agrarnego potrzebne są pilne działania poszczególnych ogniw władz lokalnych, samorządowych, mających na celu aktywizację gospodarki, głównie poprzez tworzenie możliwości pozarolniczego zatrudnienia mieszkańców wsi. Tego typu działania zmierzające do stopniowej zmiany struktury społeczno-zawodowej mieszkańców wsi, są szczególne pożądane w regionach charakteryzujących się znacznym rozdrobnieniem rolnictwa
i obfitością zasobów pracy na wsi.

Czynnikiem wpływającym na stan liczby ludności gminy są migracje ludności. Wysoki przyrost naturalny niweluje ujemne saldo migracji i sprawia, że liczba ludności gminy na przestrzeni kilku ostatnich lat nie maleje. Proces migracji ludności na tle powiatu został przedstawiony w tabeli 3.

Tabela 3

Migracje ludności gminy na tle powiatu

Lp.	Wyszczególnienie	Lubaczów
				Powiat		Gmina
				Liczba	%	Liczba	%
1. 2. 3.	Napływ: ogółem z miast ze wsi zagranica Odpływ: ogółem do miast na wieś zagranica Saldo	551 165 385 1 3410 397 368 2645 -2859	100,0 29,9 69,9 0,2 100,0 11,6 10,8 7706	49 23 26 - 91 46 45 - -42	100,0 46,9 53,1 - 100,0 50,5 49,5 -

Źródło: Obliczenia własne na podstawie [63].

Wysokie ujemne saldo migracji w gminie utrzymuje się już od paru lat. Obserwowane zjawisko ujemnej migracji jest bardzo niekorzystne, ponieważ wyjeżdżają ludzie młodzi, poszukujący zatrudnienia i mieszkania poza gminą. Gmina notuje jedne z najniższych wielkości w powiecie. Podobne zjawisko obserwujemy w skali powiatu i województwa.

W gminie Lubaczów bardzo mało osób w wieku produkcyjnym pracuje zawodowo, jedynie 5,5%. Zatrudnienie według działów gospodarki narodowej w badanej gminie przedstawia tabela 4.

Tabela 4

Zatrudnienie według działów gospodarki narodowej w gminie Lubaczów

Lp.	Wyszczególnienie	Powiat Lubaczów		Gmina Lubaczów
				Liczba	%	Liczba	%
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.	Ludność ogółem Ogółem pracujący: w tym kobiety Sekcje gospodarki narodowej w tym: edukacja rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo działalność produkcyjna ochrona zdrowia i opieka socjalna administracja publiczna transport i łączność handel i naprawy budownictwo	58501 8314 3821 1172 530 1488 1534 918 627 688 580	100,0 14,2 45,9 15,5 7,1 19,7 20,4 12,2 8,3 9,1 7,7	9126 499 216 179 49 42 42 28 27 22 16	100,0 5,5 43,3 44,1 12,1 10,4 10,4 6,9 6,7 5,4 4,0

Źródło: Obliczenia własne na podstawie [63].

Badaną gminę charakteryzuje wysoki udział zatrudnienia w rolnictwie,
mniejszy jest natomiast w budownictwie, administracji publicznej i szeroko pojętych usługach (handel i naprawy). Łączenie pracy w rolnictwie z pracą w innych sektorach gospodarki na terenie całej Polski południowo-wschodniej skoncentrowane jest silniej przede wszystkim wokół miast. W tych rejonach zjawisko to wywiera wpływ na warunki społeczno-gospodarcze wsi, oddziaływuje na strukturę wieku i płci osób zatrudnionych w rolnictwie, intensywność i kierunki gospodarowania, a także przyczynia się do wzrostu stopy życiowej na wsi. Zatrudnienie w samym rolnictwie wynosi 64%, z tego wynika, iż większa część ludności zajmuje się rolnictwem, produkując żywność głównie na zaspakajanie własnych potrzeb. Zdecydowana większość rolników pracuje na małych 2-7 ha gospodarstwach, nie dających większych możliwości utrzymania rodziny. Dominujące pozarolnicze sektory, w których mieszkańcy gminy znajdują zatrudnienie to edukacja i obsługa rolnictwa. W tych sektorach gospodarki zatrudnienie znajduje ponad 45% ogółu pracujących.

Liczbę pracujących pełnozatrudnionych w gospodarstwach rolnych przedstawia tabela 5.

Tabela 5

Pełnozatrudnieni* w indywidualnych gospodarstwach rolnych

Lp.	Wyszczególnienie	Lubaczów
				Powiat		Gmina
				Liczba	%	Liczba	%
1. 2.	Ogółem W gospodarstwach o powierzchni użytków rolnych (ha) 1-2 2-5 5-7 7-10 10-15 15-20 20-30 30-50 ponad 50 ha	14000 1254 5236 3609 2680 836 129 92 59 52	100,0 9,0 37,4 25,8 19,1 6,2 0,9 0,7 0,4 0,5	3166 246 1451 879 466 97 10 4 7 2	100,0 7,8 45,8 27,8 14,7 3,1 0,3 0,1 0,2 0,1

Źródło: Obliczenia własne na podstawie [63].

Pełnozatrudnieni* (jednostki pracy) - Przeciętna liczba zatrudnionych w roku wyliczona na podstawie normy czasu pracy przyjętej w wymiarze czasu 2120 godzin.

Z danych tabeli wynika, że większość rolników pracuje głównie na niewielkich gospodarstwach rolnych o powierzchni 2-5 ha, natomiast w gospodarstwach dużych o powierzchni ponad 50 ha zatrudnienie jest niewielkie, wynosi tylko dwie osoby. Jest to korzystnie kształtujące się zjawisko jeśli chodzi o przyszłą integrację Polski z Unią Europejską, gdzie na wielkoobszarowych gospodarstwach rolnych zatrudnionych jest niewielki odsetek ludzi. Dla porównania w Wielkiej Brytanii, gdzie średnia powierzchnia gospodarstwa wynosi 69,9 ha w rolnictwie zatrudnionych jest zaledwie 2,5% osób.

Jak stwierdza W.Padowicz [49] zapoczątkowany w Polsce w 1989 r. okres transformacji i wejścia na drogę gospodarki rynkowej przyniósł obok wielu korzystnych zmian w gospodarce - gwałtowny wzrost bezrobocia. Należy podkreślić, że bezrobocie na wsi stanowi 42-43% globalnego bezrobocia, a więc jest wyższe niż udział mieszkańców wsi w ogólnej liczbie ludności kraju wynoszący 37-38%. Świadczy to o utrzymującym się ciągle bardziej powszechnym na wsi niż w mieście zjawisku bezrobocia. To z kolei ma związek z:

• ujawnieniem się na wiejskim rynku pracy dotychczas ukrytego bezrobocia
  w rolnictwie,

• zwolnieniem wielu osób pracujących uprzednio w likwidowanych PGR,

• zwolnieniem w pierwszej kolejności w przedsiębiorstwach ludności dwuzawodowej.

Trzeba przy tym dodać, że rynek pracy na wsi jest bardziej skomplikowany od analogicznego w mieście, gdyż nadal w związku z rozdrobnieniem gospodarstw ma miejsce trudne do wyszacowania bezrobocie ukryte. Według przybliżonych szacunków wynosi ono 500-700 tysięcy osób, pogarszając znacznie bilans łącznego bezrobocia na wsi w skali ponad 2,5 mln osób.

W tej sytuacji wszelkie przejawy przedsiębiorczości, pozwalające zatrudniać zbędne zasoby siły roboczej, należy uznać za bardzo pożądaną formę rozwiązywania tych trudnych problemów wsi. O wadze tego problemu świadczy fakt, że w najbliższych latach w obrębie rolnictwa będzie się on nasilał, a nie malał. Ma to związek z przewidywaną polaryzacją obszarową gospodarstw
i postępującą w rezultacie koncentracją ziemi w mniejszej liczbie gospodarstw. Spowoduje to zmianę relacji między czynnikiem pracy i ziemi, zwiększając i tak już duże bezrobocie [40]. Dane na temat problemu bezrobocia w gminie Lubaczów przedstawia tabela 6.

Tabela 6

Zarejestrowani bezrobotni w powiecie lubaczowskim - stan z 30.03.1999

Lp.	Wyszczególnienie	Bezrobotni		W tym kobiety
				Liczba	%	Liczba	%
1. 2.	Lubaczów powiat Lubaczów gmina	5456 927	100,0 100,0	2612 428	47,9 46,2

Źródło: Obliczenia własne na podstawie [63].

Prawie co drugi mieszkaniec gminy Lubaczów w wieku produkcyjnym pracuje bądź jest związany z rolnictwem. Ten wysoki udział zatrudnienia w rolnictwie powoduje, że część ludności pozostaje bezrobotna tworząc bezrobocie ukryte. Bezrobocie jest dużym problemem dla gminy, podobnie jak dla całego powiatu. Likwidacja zakładów przemysłowych, funkcjonujących na jej terenie, spowodowała gwałtowny wzrost ilości osób pozostających bez pracy. Brak możliwości zatrudnienia poza rolnictwem, małe, nierentowne gospodarstwa rolne pogłębiają ten problem. Bezrobotni z terenu gminy obsługiwani są od 01.01.1999 r. przez Powiatowy Urząd Pracy w Lubaczowie. Na koniec marca 1999 r. na terenie gminy zarejestrowanych było 927 osób, w tym 428 kobiet, co stanowi ponad 46% ogółu bezrobotnych. Stopa bezrobocia na koniec 1998 r. wynosiła 17,5%, a pod koniec marca 2000 r. stopa bezrobocia wzrosła o 0,2% do poziomu 17,7%. Dla porównania stopa bezrobocia w województwie podkarpackim waha się na poziomie 15,2% (koniec marca
2000 r.). Liczby te nie oddają jednak faktycznej sytuacji, ponieważ część osób pozostających bez pracy jest właścicielami gospodarstw rolnych, które nie zapewniają utrzymania, ale równocześnie wykluczają możliwość rejestracji przez Urząd Pracy.

Kolejną negatywną cechą bezrobocia w Polsce jest jego nasilenie wśród ludzi młodych. Szacuje się, że stopa bezrobocia wśród młodzieży osiągnęła 31% i jest ponad dwukrotnie wyższa niż średnia dla wszystkich grup wieku. W rezultacie prawie 2/3 wszystkich bezrobotnych nie przekroczyło 34 roku życia, co należy uznać za szczególnie niekorzystne zjawisko. Podobne wskaźniki występują
w badanej gminie, które obrazuje tabela 7 oraz rycina 1.

Tabela 7

Stan i struktura wiekowa bezrobotnych w gminie Lubaczów

Lp.	Wyszczególnienie	Wiek bezrobotnych
				15-17		18-24		25-34		35-44		45-54		55-59		Pow.60
				l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%
1. 2.	Ogółem Kobiety	1 -	0,1 -	279 131	30,1 31,6	357 169	38,6 39,5	221 106	23,8 24,8	66 22	7,1 5,1	1 -	0,1 -	2 -	0,2 -

Źródło: Obliczenia własne na podstawie [61].

Rycina 1

Stan i struktura wiekowa bezrobotnych w gminie Lubaczów

Źródło: Obliczenia własne na podstawie [61].

Największą liczbę bezrobotnych w badanej gminie stanowią osoby w wieku 25-34 lat, ta grupa wiekowa stanowi 38% ogółu bezrobotnych,
z czego udział kobiet wśród bezrobotnych w tym przedziale wiekowym wynosi prawie 40% ogółu kobiet pozostających bez pracy. Natomiast najniższe bezrobocie występuje wśród osób w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym. W przypadku osób najmłodszych pozostawanie bezrobotnymi jest związane zarówno z faktem braku wymaganego przez większość pracodawców stażu pracy jak
i niedopasowania systemu kształcenia do wymagań rynku. Czynnikiem różnicującym bezrobotnych w gminie jest zarówno wiek, płeć jak i wykształcenie. Mimo dobrego wykształcenia i przygotowania zawodowego duży procent bezrobotnych stanowią kobiety, które mają większe problemy ze znalezieniem pracy. Strukturę wykształcenia bezrobotnych w gminie prezentują dane tabeli 8 oraz rycina 2.

Tabela 8

Stan i struktura wykształcenia bezrobotnych w gminie Lubaczów

Lp.	Wyszczególnienie	Wykształcenie
				wyższe		średnie zawodowe		Średnie ogólnokształcące		zasadnicze		podstawowe
				l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%
1. 2.	Ogółem Kobiety	4 3	0,4 0,7	127 85	13,7 19,9	33 29	3,6 6,8	498 207	53,7 48,3	265 104	28,6224,3

Źródło: Obliczenia na podstawie [61]

Najwięcej osób pozostających bez pracy ma wykształcenie zasadnicze - prawie 54% ogółu bezrobotnych, natomiast najmniejsza liczba bezrobotnych deklaruje się wykształceniem wyższym. Podobnie wygląda sytuacja jeśli chodzi o kobiety: największa liczba kobiet pozostających bez pracy posiada wykształcenie zasadnicze - ponad 48%, natomiast wyższe wykształcenie posiada niecały 1% ogółu kobiet poszukujących pracy. Z przedstawionych danych wynika również, że dużą część bezrobotnych stanowią osoby z wykształceniem podstawowym - prawie 29%, w tym ponad 24% bezrobotnych to kobiety. Dane tabeli świadczą to o tym, że ludność wiejską cechuje niski poziom wykształcenia, mały zasób wiedzy, niski stan posiadanych kwalifikacji. W związku z tym mają oni ograniczone możliwości znalezienia pracy w zawodach pozarolniczych. Im wyższy poziom wykształcenia, tym mniejsze kłopoty z zatrudnieniem. Osoby słabiej edukacyjnie przygotowane do konkurowania o istniejące miejsca pracy mają coraz większe

Rycina 2

Struktura wykształcenia bezrobotnych w gminie Lubaczów

Źródło: Obliczenia na podstawie [61].

trudności ze znalezieniem pracy. Większe kłopoty z zatrudnieniem mają osoby słabiej przygotowane zawodowo, zarówno pod względem wykształcenia jak i stażu

pracy. Największy udział bezrobotnych stanowią osoby, które jeszcze nie pracowały (bez stażu) oraz te, które pracowały krócej niż 1 rok. Dane dotyczące stanu i struktury bezrobotnych według stażu pracy obrazuje tabela 9 oraz rycina 3.

Tabela 9

Stan i struktura bezrobotnych według stażu pracy w gminie Lubaczów

Lp.	Wyszczególnienie	Staż pracy
				Do 1 roku		1-5		5-10		10-20		20-30		Bez stażu
				l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%
1. 2.	Ogółem Kobiety	224 124	24,2 29,0	96 43	10,4 10,0	116 49	12,5 11,4	127 61	13,7 14,3	26 6	2,8 1,4	338 145	36,4 33,9

Źródło: Obliczenia na podstawie [61].

Rycina 3

Stan i struktura bezrobotnych według stażu pracy w gminie Lubaczów

Źródło: Obliczenia na podstawie [61].

Analizując strukturę bezrobocia w gminie Lubaczów według stażu pracy należy zauważyć, największą część bezrobotnych stanowią osoby nie posiadające stażu pracy - ponad 36% ogółu bezrobotnych, w tym prawie 34% to kobiety oraz osoby, które pracowały do 1 roku. Osób pozostających bez pracy ze stażem 30-letnim
i dłuższym nie zanotowano, tak wśród ogółu bezrobotnych jak i wśród kobiet. Bezrobocie dotyka przede wszystkim ludzi młodych, zarówno wiekiem, jak
i stażem pracy. Wśród nowo rejestrowanych bezrobotnych przeważają absolwenci szkół zawodowych i podstawowych. W przypadku osób najmłodszych pozostawanie bezrobotnymi może być związane nie tyko z wiekiem, ale także
z faktem, że weszli na rynek pracy niedawno i nie posiadają wymaganego przez większość pracodawców stażu pracy. Jednakże dość duża grupa bezrobotnych w niższych przedziałach wiekowych zmuszona będzie nie tylko do szukania nowego miejsca pracy, ale także do zmiany wyuczonych zawodów. Powiatowy Urząd Pracy w Lubaczowie prowadzi szereg działań zmierzających do aktywizacji zawodowej. Są to jednak zadania doraźne, nie zmieniające w sposób zasadniczy sytuacji na rynku pracy.

Rozpatrując problem bezrobocia warto przyjrzeć się danym obrazującym źródła dochodów ludności gminy Lubaczów. Głównym czynnikiem wpływającym na poziom życia mieszkańców gminy jest poziom ich dochodów. Wpływają na to zarówno dochody z pracy najemnej, świadczeń emerytalnych i rentowych, ze sprzedaży produktów rolnych jak też otrzymywanych zasiłków dla bezrobotnych. Jedynie około 6% mieszkańców gminy posiada stałe zatrudnienie. Duże znaczenie w gminie mają niezarobkowe źródła dochodów. Znaczna część rodzin uzupełnia swoje dochody rentami rolniczymi, emeryturami i zasiłkami.

Zdaniem J. Żmiji [60] zagospodarowanie nadwyżek siły roboczej na obszarach wiejskich następować może poprzez stworzenie nowych, pozarolniczych stanowisk pracy na wsi oraz migracje ludności do miast. Zrealizowanie powyższych procesów wymaga wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich oraz aktywizacji gospodarczej ludności. Rozwój pozarolniczych miejsc pracy na wsi podkarpackiej nie rozwiąże istniejącego tu przeludnienia agrarnego oraz bezrobocia, gdyż działy te nie będą w stanie wchłonąć całej nadwyżki siły roboczej. Stąd też powyższym procesom musi towarzyszyć migracja siły roboczej do małych miast i powstawanie tam nowych, różnorodnych stanowisk pracy.

Ważną rolę w rozwoju gospodarczym wsi oraz tworzeniu miejsc pracy odgrywa drobna przedsiębiorczość. Znaczenie drobnej przedsiębiorczości jest dwojakie: po pierwsze podnosi poziom dochodów i standardu życia mieszkańców wsi, po drugie wzbogaca lokalną ofertę usług zmniejszając bezrobocie.

4. Czynniki ekonomiczne

Stan obecnej koniunktury w rolnictwie Polski południowo-wschodniej oraz sytuacja demograficzna na wsi nie tylko nie sprzyja poprawie istniejącej struktury agrarnej, a nawet ją pogarsza. Obecne przekształcenia struktury agrarnej idą
w kierunku dalszego rozdrobnienia gospodarstw. Jest to wynik dużych zasobów siły roboczej na wsi, a małej liczby stanowisk pracy. Obszar Polski południowo-wschodniej z uwagi na rozdrobnioną strukturę agrarną i silne rozdrobnienie wsi wymaga odmiennej drogi rozwoju wsi niż pozostałe części kraju.

Gmina Lubaczów jest typową gminą rolniczą. Na użytki rolne przypada 57% powierzchni ogólnej gminy. Do końca lat osiemdziesiątych rolnictwo na terenie gminy oparte było na dwóch podmiotach gospodarczych: rolnictwie indywidualnym i uspołecznionym (PGR). Aktualnie na terenie gminy Lubaczów występują następujące formy własności użytków rolnych:

• własność indywidualna (prywatna) - 58,27%

• AWRSP - 28-67%

• PFZ - (prawne przynależenie do zasobów AWRSP)

• mienia komunalnego - 7,97%

• inne (kościoły i związki wyznaniowe, parafie, grunty skarbu państwa, nadleśnictwo, wspólnoty gruntowe, kółka rolnicze) - 5,09%.

Według danych „Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego” rolnictwo indywidualne na terenie gminy Lubaczów obejmuje 1979 gospodarstw, szczegółową strukturę agrarną gospodarstw przedstawia tabela 10.

Tabela 10

Struktura agrarna gospodarstw w gminie Lubaczów

Lp.	Areał gospodarstw	Liczba gospodarstw	%
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.	Poniżej 1ha 1-2 ha 2-5 ha 5-7 ha 7-10 ha 10-15 ha Powyżej 15 ha Razem	160 522 832 303 130 16 16 1979	8,1 26,4 42,0 15,3 6,6 0,8 0,8 100,0

Źródło: Obliczenia na podstawie [62].

Aktualnie rolnictwo indywidualne stanowi jedyną formę organizacyjną gospodarki rolnej na terenie gminy. W rolnictwie pracuje około 64% całej grupy produkcyjnej populacji gminnej. Strukturę agrarną rolnictwa charakteryzuje rozdrobnienie: gospodarstwa do 5 ha stanowią ponad 42% ogólnej liczby gospodarstw, gospodarstwa średniej wielkości powyżej 10 ha wynoszą zaledwie 2%. Średnią powierzchnię użytkowanych gruntów rolnych według granic administracyjnych przedstawia tabela 11.

Tabela 11

Struktura użytkowania gruntów rolnych w gminie Lubaczów

Lp.	Wyszczególnienie	Powierzchnia w ha	%
1. 2. 3. 4. 5.	Powierzchnia ogółem Powierzchnia użytków rolnych razem w tym: grunty orne sady łąki pastwiska Powierzchnia lasów i gruntów leśnych Nieużytki	20286 11651 6709 13 3337 1592 7000 1635	100,0 57,4 57,6 0,1 28,6 13,7 34,5 8,1

Źródło: Obliczenia własne na podstawie [63].

Ze struktury użytkowania gruntów rolnych wynika, że na użytki rolne przypada 11651 ha, co stanowi ponad 57% ogólnej powierzchni gminy. W powierzchni ogólnej znaczną część zajmują lasy i grunty leśne, które są głównym walorem gospodarczym gminy i rejonu. W tej dziedzinie istnieje szeroka możliwość przetwórstwa drzewnego, jak również produkcji mebli oraz zabawek ekologicznych. Po zlikwidowanych PGR pozostały obiekty budowlane, które mogą być zaadaptowane do wyżej wymienionych celów. W strukturze użytków rolnych grunty orne zajmują prawie 58% ogólnej powierzchni gruntów rolnych. Dalsze miejsca pod względem wielkości powierzchni zajmują łąki i pastwiska, których liczba odpowiada 3337 i 1592 ha, co stanowi 28,6% i 13,7%. Na nieużytki przypada ponad 8% powierzchni ogólnej gminy. Najmniejszą powierzchnię w badanej gminie zajmują sady - 13 ha, co stanowi niecały 1% ogólnej powierzchni gminy. Ze względu na niską opłacalność ulegają one zniszczeniu na skutek niewłaściwych zabiegów lub ich zaniechaniu w ogóle. Średnia powierzchnia indywidualnych gospodarstw według rodzajów użytków charakteryzuje się również bardzo dużym rozdrobnieniem. Ilościowo najwięcej gospodarstw zawiera się w przedziale 2-5 ha.

Bardzo niekorzystnie przedstawia się struktura wykształcenia rolników. Tylko 9% rolników posiada wykształcenie średnie, 22% zasadnicze zawodowe,
a najwięcej, bo blisko 47% legitymuje się wykształceniem podstawowym lub niepełnym podstawowym. Taka struktura wykształcenia utrudnia racjonalizację produkcji rolniczej, adaptację do warunków gospodarki rynkowej, reorientację zawodową i podejmowanie inicjatyw gospodarczych.

Rolnictwo polskie, w tym szczególnie na terenie Podkarpacia, do którego należy badana gmina oprócz dużego rozdrobnienia gospodarstw indywidualnych charakteryzuje się znacznym rozdrobnieniem i rozrzutem gruntów. Obydwa te czynniki zwłaszcza szachownica gruntów powiększają koszty gospodarowania, utrudniają mechanizację prac polowych, zwiększają trudności w prowadzeniu racjonalnej gospodarki rolnej. Rozdrobnienie gospodarstw i gruntów wynika także nie tylko z panujących w przeszłości stosunków społeczno-gospodarczych tj. przeludnienia wsi, sposobów dziedziczenia ziemi, ale również ze zróżnicowania warunków przyrodniczych, rzeźby terenu, itp. W tak rozdrobnionym rolnictwie można z jednej strony dostrzec niedoinwestowanie, słabe wyposażenie techniczne gospodarstw, co pociąga za sobą stosunkowo małe efekty produkcyjne. Tak dzieje się głównie w gospodarstwach, w których dochody z prowadzenia gospodarstwa są głównym i wyłącznym źródłem utrzymania. W sporej liczbie gospodarstw gminy panują trudne warunki życia i niski poziom dochodów zamieszkujących je rodzin.

Trudna sytuacja ludności na wsi wymaga stworzenia warunków dla rozwoju przedsięwzięć pozarolniczych na jej obszarze. Jednym z takich warunków jest rozwój infrastruktury technicznej i socjalnej, która jest warunkiem obniżenia kosztów produkcji rolniczej i optymalizacji struktury aparatu wytwórczego
w całym sektorze żywnościowym. Rolnictwo nie jest w stanie samodzielnie sfinansować inwestycji infrastrukturalnych i proekologicznych, stąd wiadomo, że niedorozwój infrastruktury technicznej podnosi koszty produkcji rolniczej,
a niedowład struktury socjalnej powoduje wypływ ludności ze wsi i stawia ją wobec dramatycznych problemów bezrobocia. Poziom rozwoju infrastruktury
w gminie oddziaływuje na wielofunkcyjność obszarów wiejskich. Wysoki poziom infrastruktury gospodarczej jest warunkiem proefektywnych przekształceń strukturalnych, zarówno otoczenia pozarolniczego na wsi jak i samych gospodarstw rolnych.

Aktualny stan infrastruktury gminy Lubaczów jest niezadowalający tak
punktu widzenia interesów mieszkańców wsi, jak i potrzeb gospodarki żywnościowej. Poziom cywilizacji wsi jest w dalszym ciągu daleki od standardu miejskiego.

W obecnym czasie bardzo waży jest szybki przepływ informacji między producentami a odbiorcami towarów. W związku z tym na czołowe miejsce
w infrastrukturze wysuwa się telekomunikacja. Centrala telefoniczna
w Lubaczowie jest najważniejszym ogniwem w układzie telekomunikacyjnym gminy. Układ związany jest z jednym moderatorem telefonii, który w chwili obecnej znajduje się w trakcie modernizacji technologicznej.

Na terenie gminy Lubaczów występują dwa układy komunikacyjne: kolejowy
i drogowy. Komunikacja kolejowa obejmuje jednotorową linię kolejową PKP relacji Munina - Bełżec - Zwierzyniec. Linia zrealizowana została w latach 1880-1884 dla połączenia Jarosławia z Rawą Ruską. Układ komunikacyjny drogowy obejmuje drogi wojewódzkie:

• nr 866 Dachnów - Granica Państwa, prowadzącą przez Lubaczów, Lisie Jamy, Wólkę Krowicką, Krowicę Hołodowską i Budomierz. Długość drogi wynosi 12,399 km.

• nr 868 Oleszyce - Werchrata, prowadzącą przez Lubaczów, Młodów, Basznię Dolną, Krzywe i Horyniec. Łączna długość drogi wynosi 11,002 km.

Na terenie gminy masową komunikację zapewnia dwóch przewoźników: PKS
i PKP. Z usług PKP korzystają przede wszystkim mieszkańcy wsi Załuże, Basznia Dolna i przyległych przysiółków. Połączenia autobusowe z ośrodkiem administracyjno-usługowym w Lubaczowie posiadają wszystkie miejscowości gminy.

W ostatnich latach w gminie Lubaczów wzrosło uzbrojenie terenu w sieć kanalizacyjną, wodociągową, gazową. System wodociągów gminy jest rozbudowany i w pełni zabezpiecza potrzeby. Obecnie zwodociągowane jest 90% obszaru gminy. Do pełnego zabezpieczenia w wodę pozostaje jedynie wieś Borowa Góra. Gmina zasila kilka niezależnych układów wodociągowych. Podstawowe znaczenie mają trzy układy, bazujące na ujęciach wód głębinowych zlokalizowanych w miejscowościach: Mokrzyca, Wólka Krowicka i Szczutków. Natomiast bardzo niekorzystnie przedstawia się gospodarka ściekowa
i gospodarka odpadami. Żadna ze wsi nie posiada uregulowanego problemu odprowadzania i oczyszczania ścieków. Jedynie na terenie Gospodarstwa Rolnego AWRSP w Krowicy Samej funkcjonuje oczyszczalnia typu Bioblok. Przepustowość oczyszczalni wyklucza jednak podłączenie do niej mieszkańców wsi. Na terenie gminy nie funkcjonuje żaden zorganizowany system gospodarki odpadami. Brak systemu gromadzenia i wywożenia odpadów oraz urządzonego składowiska śmieci. Również bardzo słabo rozwinięta jest sieć gazownicza. Aktualnie zgazyfikowane jest około 40-50% terenów osadniczych gminy. Natomiast korzystnie przedstawia się układ energetyczny, który w pełni zabezpiecza aktualne potrzeby mieszkaniowe i gospodarcze.

Zadowalająco przedstawiają się zasoby mieszkaniowe gminy Lubaczów. Liczba mieszkań w 1998 r. wynosiła 2107 i w porównaniu z liczbą mieszkańców wydaje się być wartością zadowalającą. Świadczy o tym wskaźnik mówiący
o przeciętnej powierzchni przypadającej na 1 osobę, który wynosi 16,7. Podstawą zasobów mieszkaniowych stanowi budownictwo zagrodowe uzupełnione jednorodzinnym.

Obsługę finansową na obszarze gminy zapewniają następujące placówki bankowe:

• Bank Polska Kasa Opieki S.A. - I Oddział w Lubaczowie,

• Powszechna Kasa Oszczędności BP - Oddział w Lubaczowie,

• Bank Spółdzielczy w Lubaczowie.

Świadczą one usługi dla mieszkańców gminy, działających tu podmiotów gospodarczych i podmiotów rolnych. Oferują pełny zakres usług finansowych.

Warunki pracy w rolnictwie nie ulegają znacznej poprawie a stopień wyposażenia infrastrukturalnego wsi i rolnictwa stanowi najsłabsze ogniowo gospodarki. Pogarsza to z pewnością ogólne rezultaty działalności gospodarczej. Stan infrastruktury wsi i rolnictwa w Polsce dowodzi, że nie była ona dotąd dziedziną preferowaną przez państwową politykę strukturalną [24]. Stopień wyposażenia obszarów wiejskich w urządzenia infrastruktury technicznej określa jeden z podstawowych warunków rozwoju produkcji rolniczej, jest zasadniczym czynnikiem pobudzającym przedsiębiorczość i aktywizację wsi, a także stanowi element decydujący o warunkach socjalno-bytowych wsi.

III. STAN POZAROLNICZEJ DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ

1. Formy własności pozarolniczych działalności gospodarczych

W procesie transformacji ustrojowej i gospodarczej do najważniejszych, fundamentalnych zadań do wykonania należą przekształcenia własnościowe, które odnoszą się do prywatyzacji i reprywatyzacji sektora państwowego. Ustawa
o działalności gospodarczej z dnia 22.XII.1988 r. i jej uzupełnienia stworzyła szansę otwierania firm na własny rachunek. Procesowi temu towarzyszy ciągły
i dynamiczny rozwój sektora prywatnego, w skład którego wchodzą małe
i średnie przedsiębiorstwa. Do 1990 r. małe i średnie przedsiębiorstwa praktycznie w naszym kraju praktycznie nie istniały, a w gospodarce rynkowej krajów wysoko rozwiniętych zajmowały już istotne miejsce. W warunkach transformacji nastąpił więc dynamiczny rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. Potwierdzeniem tego był fakt, że w 1989 r. działało 800 tys. prywatnych firm, natomiast obecnie funkcjonuje ich ponad 2 mln. Pod koniec lat 90. prywatne małe i średnie przedsiębiorstwa stanowiły 99,7% wszystkich zarejestrowanych w gospodarce przedsiębiorstw. Sektor ten w Polsce wytwarza znaczną część PKB i daje zatrudnienie ponad 50% osób aktywnych zawodowo. Szybki ich rozwój spowodowany jest między innymi tym, że małe firmy są bardziej elastyczne, szybciej dostosowują się do potrzeb rynku i klienta, zmieniając profil produkcji, wykorzystując istniejące luki oraz „wchłaniając” bezrobotnych z likwidowanych zakładów państwowych. Przemiany społeczno-gospodarcze jakie mają miejsce w naszym kraju nie zawsze są ułatwieniem w rozwoju tych firm. Konsekwencją procesu transformacji ustrojowej są bowiem ciągle zmieniające się warunki
w jakich funkcjonuje polska gospodarka. Zmienność układu społeczno-gospodarczego oznacza, że szansom rozwoju drobnej przedsiębiorczości towarzyszą niepewność i ryzyko [26] [34].

Transformacja polskiej gospodarki przejawiająca się wzrostem znaczenia sektora prywatnego nad państwowym, znajduje także odbicie na mapie gospodarczej gminy. Liczbę podmiotów gospodarki narodowej według sektorów własności przedstawia tabela 12.

Tabela 12

Podmioty gospodarcze według form własności w gminie Lubaczów - stan
z końca grudnia 1999 r.

Lp.	Wyszczególnienie	Lubaczów
				Powiat			Gmina
				Lata
				1998	1999	Przyrost	1998	1999	Przyrost
1. 2. 3.	Ogółem Sektor publiczny własność państwowa własność komunalna Sektor prywatny własność prywatna krajowa własność zagraniczna	2101 31 104 1964 3	2282 19 125 2124 4	181 -2 21 4 1	164 - 17 146 1	182 - 19 162 1	18 - 2 4 -

Źródło: Obliczenia na podstawie [64].

Z danych tabeli wynika, że sektor prywatny wyraźnie dominuje nad sektorem publicznym. Na koniec grudnia 1999 r. na terenie gminy Lubaczów zarejestrowanych było 182 podmioty gospodarcze: w tym 19 w sektorze publicznym i 163 podmioty w sektorze prywatnym. W porównaniu do roku poprzedniego liczba podmiotów gospodarczych powiększyła się o 18 jednostek,
w tym nie zarejestrowano żadnego przedsiębiorstwa państwowego, natomiast powstały 2 przedsiębiorstwa komunale, 4 przedsiębiorstwa krajowe prywatne
i jedno przedsiębiorstwo z udziałem kapitału zagranicznego. Podmioty gospodarcze na terenie gminy w przeważającej większości to jednostki handlowe oraz zajmujące się usługami budowlanymi, drobną produkcją, remontami, świadczące usługi związane z naprawą sprzętu domowego. Są to głównie małe rodzinne przedsiębiorstwa nastawione głównie na świadczenie usług. Do najważniejszych podmiotów gospodarczych działających na terenie gminy można zaliczyć:

• Kopalnię Gazu w Szczutkowie,

• Zakład Przeładunkowo-Spedycyjny w Werchracie,

• Zakład Ceramiki Budowlanej w Baszni Dolnej,

• Młyn Gospodarczy i Piekarnię w Baszni Dolnej,

• Gospodarstwo rolne z gorzelnią - Seweryn Rozwód -,

• Zakład Usług Wodnych w Mokrzycy,

• Spółdzielnię Kółek Rolniczych w Lubaczowie,

• Gminną Spółdzielnię „SCH” w Lubaczowie.

Do 1989 r. w Polsce dominowała własność państwowa i spółdzielcza, natomiast prywatna nie odgrywała większej roli w życiu gospodarczym. Zmiany ustrojowe spowodowały jednak rozkwit działalności prywatnej we wszystkich branżach, szczególnie w sferze usług, handlu i produkcji.

2. Stan i struktura działalności przedsiębiorstw

Gmina Lubaczów biorąc pod uwagę podział administracyjny należy do woj. podkarpackiego. Położona jest w jego wschodniej części, obszar gminy liczy 202,9 km². Obszar ten zamieszkuje prawie 10 tys. osób, blisko połowę ogółu ludności stanowią kobiety. Wielkość dochodów przypadająca na 1 mieszkańca wynosiła 907 zł, w tym 103 zł stanowił podatek i inne opłaty lokalne. Na koniec 1999 roku na terenie gminy zarejestrowanych było 182 podmioty gospodarcze. Na przestrzeni ostatnich 10 lat liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych ulegała dość znacznym wahaniom. Aktualne dane na temat działalności podmiotów gospodarczych w gminie Lubaczów na przestrzeni lat 1989- 2000 przedstawia tabela 13 oraz rycina 4.

Tabela 13

Podmioty gospodarcze zarejestrowane i wyrejestrowane w okresie 1989-2000 w gminie Lubaczów

Lp.	Lata	Podmioty gospodarcze zarejestrowane		Podmioty gospodarcze wyrejestrowane
				liczba	%	liczba	%
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.	1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000	44 12 10 20 9 14 25 29 39 33 34 27	14,9 4,5 3,4 6,8 3,0 4,7 8,4 9,8 13,2 11,1 11,5 9,1	- - - 2 - 1 4 27 24 20 20 15	- - - 1,8 - 0,9 3,5 23,9 21,2 17,7 17,7 13,3

Źródło: Obliczenia własne na podstawie [62].

Jak wynika z danych tabeli największa liczba podmiotów gospodarczych została zarejestrowana w 1989 r. Transformacja polskiej gospodarki otworzyła nowe możliwości przed społeczeństwem polskim i wyzwoliła ogromną chęć podejmowania pracy na własny rachunek, upatrując w tym polepszenia swojej sytuacji materialnej. Po rocznej działalności nieprzygotowani przedsiębiorcy musieli zejść z rynku. Dotyczyło to zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w 1990 r., w związku z czym ich liczba zmniejszyła się z 44 do 12 jednostek. Dalsze lata przyniosły pewne wahania w liczbie nowo powstających jednostek gospodarczych, ale już od 1993 r. następuje systematyczny wzrost liczby zarejestrowanych podmiotów gospodarczych z niewielkimi wahaniami, aż do roku 1999, kiedy to znowu obserwuje się spadek liczby nowo powstających jednostek gospodarczych.

Rycina 4

Podmioty gospodarcze zarejestrowane i wyrejestrowane w okresie 1989-2000

w gminie Lubaczów

Źródło: Obliczenia własne na podstawie [62]

Podobnie przedstawia się sytuacja likwidowanych podmiotów gospodarczych. Wraz ze wzrostem liczby nowo liczby nowo rejestrowanych podmiotów zwiększa się też liczba likwidowanych jednostek gospodarczych. Duża liczba podmiotów gospodarczych nie wytrzymała konkurencji wolnorynkowej i zakończyła swoja działalność. Największą liczbę likwidowanych podmiotów obserwowano w gminie na przełomie lat 1995-1996. Złożyło się to wiele przyczyn, do których możemy zaliczyć między innymi: wysokie obciążenia podatkowe, wysokie oprocentowania kredytów, ostrą walkę konkurencyjną na rynku, postępujące zubożenie społeczeństwa oraz związany z tym spadek popytu konsumpcyjnego. Największa liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowana jest w sekcji handel i naprawy. W zdecydowanej większości są to małe przedsiębiorstwa, najczęściej jednoosobowe lub spółki cywilne. Dane na temat liczby podmiotów gospodarczych według wybranych rodzajów działalności przedstawia tabela 14.

Tabela 14

Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze Regon według wybranych sekcji

Lp.	Wyszczególnienie	Lubaczów
				Powiat		Gmina
				Liczba	%	Liczba	%
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.	Ogółem podmioty Handel i naprawy Przemysł Budownictwo Obsługa nieruchomości i firm Ochrona zdrowia i opieka socjalna Transport, gospodarka magazynowa i łączność Edukacja	1733 857 241 195 147 124 99 70	100,0 49,4 13,9 11,3 8,5 7,2 5,7 4,0	148 63 28 22 12 5 3 15	100,0 42,6 18,9 14,9 8,1 3,4 2,0 10,1

Źródło: Obliczenia na podstawie [65].

Dane tabeli świadczą o przewadze podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w sekcji handel i naprawy, zarówno w badanej gminie (ponad 42%), jak i na terenie całego powiatu, (blisko połowa ogółu zarejestrowanych podmiotów gospodarczych). Bardzo mała liczba podmiotów gospodarczych została zaewidencjonowana w sekcji obejmującej prowadzenie gospodarki magazynowej
i obsługę nieruchomości, transport i łączność, ochronę zdrowia i opiekę socjalną. W ciągu kilku ostatnich lat w badanej gminie na miejscu kilku większych zakładów powstało wiele małych przedsiębiorstw. Duża część z nich ma już utrwaloną pozycję na rynku lokalnym.

3. Rola przedsiębiorstw sfery agrobiznesu na badanym obszarze

Obecne trendy w transformacji polskiej wsi i rolnictwa wskazują na fundamentalne znaczenie zachowań przedsiębiorczych, jako siły napędowej rozwoju obszarów wiejskich. Dotyczy to zarówno rolników jak i pozostałej ludności mieszkającej na tych obszarach. Dużą rolę w rozwoju pozarolniczych przedsięwzięć mogą spełniać formy kooperacji i współdziałania mieszkańców wsi. Umożliwiają one realizację sposobów aktywizacji wiejskich zasobów pracy. Stanowią formę wielofunkcyjnego rozwoju wsi, który umożliwia odejście części ludności z rolnictwa bez konieczności migracji ze wsi. Powstające podmioty gospodarcze tworzą miejsca pracy i różnicują źródła dochodów ludności wiejskiej. Ich istnienie aktywizuje także produkcję rolniczą [19].

Ze względu na swoją specyfikę wieś i rolnictwo w gospodarce rynkowej mają mniejsze niż inne działy gospodarki narodowej możliwości rozwoju przedsiębiorczości, mimo, że warunkują one wzrost dochodów mieszkańców wsi
i polepszenie życia ludności wiejskiej. Istotna jest także ze względu na ograniczenie bezrobocia i zmianę niekorzystnej struktury gospodarczej. Rozwój „małego biznesu” służy zatem zdaniem J.Hellera [23] restrukturyzacji
i modernizacji obszarów wiejskich, przechodzenia od formy monofunkcyjnej do wielofunkcyjnej.

Mając na uwadze kompleksowy i harmonijny rozwój gospodarki rynkowej
w naszym kraju oraz procesy dostosowawcze do struktur ekonomicznych krajów Unii Europejskiej ważne staje się między innymi, unowocześnianie jednego
z największych podsystemów gospodarki narodowej - agrobiznesu. Oznacza to konieczność osiągnięcia niższych kosztów produkcji, wyższej produkcyjności, a co z tego wynika większej konkurencyjności na rynku krajowym jak i zagranicznym. Każdy nowo powstały podmiot gospodarczy na wsi to nowe miejsce pracy
i możliwość likwidowania trudnego problemu bezrobocia na wsi, w tym szczególnie niebezpiecznego bezrobocia utajonego.

Stopa bezrobocia w gminie Lubaczów na koniec 1999 roku osiągnęła poziom 17,7%. W tej sytuacji stworzona szansa dla rozwoju przedsiębiorczości małej skali w badanej gminie jak i w całym kraju stanowi niewątpliwie ważną formę ograniczenia skali bezrobocia. Na domiar złego zachodzące obecnie procesy demograficzne pogłębiać będą i tak już ten trudny problem na wsi. Wiąże się to
z faktem, że obecnie wiek produkcyjny osiągają roczniki wyżu demograficznego,
a wiek emerytalny roczniki niżowe. Efektem jest silnie rozszerzona reprodukcja zasobów ludności w wieku produkcyjnym. Jeśli uwzględnimy ograniczone możliwości migracji do miast to okaże się, że prawie wszystkie osoby osiągające wiek produkcyjny pozostaną na wsi, co spowoduje dodatkową presję na wiejskie
i lokalne rynki pracy. Obserwując problem przedsiębiorczości wiejskiej trzeba
z całym przekonaniem stwierdzić, że rozmiar zjawiska bezrobocia na wsi byłby
o wiele większy, gdyby nie podejmowane inicjatywy gospodarcze. Jednocześnie jednak istnieje cały szereg uwarunkowań i ograniczeń tempa rozwoju tej bardzo pożądanej formy, dynamizującej gospodarkę i rozwiązującej podstawowy problem ludzi. Każde przedsięwzięcie i inicjatywa przedsiębiorcza są ściśle powiązane
z otoczeniem. Z otoczenia czerpie bowiem czynniki produkcji, a wśród nich najważniejszym jest człowiek i praca ludzka.

Przedsiębiorczość pozarolnicza sfery agrobiznesu tworzy nowe miejsca pracy, przyczyniając się skutecznie do zmniejszania bezrobocia, a tym samym do łagodzenia negatywnych skutków społecznych, likwidacji i restrukturyzacji przedsiębiorstw państwowych.

Na terenach wiejskich powstawanie przedsiębiorstw sfery agrobiznesu oraz rozwój szerokiej gamy usług w tym i pozarolniczych powoduje, że część ludności rolniczej pozostaje na wsi i podejmuje działalność w otoczeniu rolnictwa,
w przetwórstwie oraz branżach pozarolniczych i usługach. Potwierdzeniem tego może być fakt, że zdecydowana większość podmiotów gospodarczych na terenie gminy stanowią jednostki handlowe sfery agrobiznesu oraz świadczące usługi dla rolnictwa. Sektor ten wyraźnie dominuje nad innymi rodzajami działalności gospodarczej.

Wiodącą rolą przedsiębiorstw otoczenia agrobiznesu w badanej gminie jest obsługa rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Wynika to z typowo rolniczego charakteru gminy Lubaczów. Rolnicy prowadzą małe rodzinne gospodarstwa. Bezpośrednie związki funkcjonalne odnoszą się do Lubaczowa, który posiada rangę ponadlokalnego ośrodka usługowo-administracyjnego. Rozległość gminy
i asymetryczne usytuowanie Lubaczowa sprawiają, że poszczególne miejscowości na terenie gminy mają zróżnicowane warunki dostępu do usług. Odległości te mieszczą się w zakresie od 2-2,5 km dla miejscowości Młodów, Bałaje, Karolówka do 12-14 km dla wsi Huta Kryształowa, Budomierz, Tymce, Krowica Sama, Krowica Lasowa. Spowodowało to powstanie w miejscowościach Basznia Dolna i Krowica Sama podcentrów usługowych sfery agrobiznesu dla ośrodka
w Lubaczowie. W tych wsiach znajdują się placówki handlowe, placówki pocztowo-telekomunikacyjne oraz zlewnie mleka Spółdzielni Mleczarskiej
w Lubaczowie.

Zdaniem D.Arabskiej [1] małe i średnie przedsiębiorstwa sfery agrobiznesu na obszarach wiejskich odgrywają istotną rolę w rozwoju gospodarczym regionu oraz kraju. Uwidacznia się to szczególnie w takich dziedzinach działalności jak: zasilanie sektora dużych przedsiębiorstw, innowacje czy tworzenie nowych miejsc pracy. Małe i średnie przedsiębiorstwa otoczenia agrobiznesu odnoszą sukcesy
w handlu detalicznym, hurtowym, sferze usług, itp. Istotne znaczenie dla rozwoju małej przedsiębiorczości na wsi będzie miał rozwój produkcji ekologicznej czy też agroturystyki. Powstawanie małych i średnich przedsiębiorstw na obszarach wiejskich jest obiektywnym procesem zachodzącym w gospodarce rynkowej. Przedsiębiorstwa te przyczyniają się do poprawy sytuacji dochodowej i społecznej ludności wiejskiej.

Sukcesywne wprowadzenie zasad wolnego rynku wywołało zasadniczą zmianę sytuacji środowisk wiejskich. Szczególną rolę w rozwoju i awansie obszarów wiejskich zajmują przedsiębiorstwa agrobiznesu. Zdaniem S.Makarskiego [44] agrobiznes tkwi wewnątrz środowiska społecznego i przyrodniczego wsi będącego jego otoczeniem. Funkcjonujące na wsi jednostki gospodarcze są integralnymi składnikami agrobiznesu. Wieś jako wspólnota ludzi, wraz z instytucjami administracyjnymi, samorządem lokalnym, organizacjami społeczno-zawodowymi, systemem oświaty i kultury, stanowi szeroko pojęte otoczenie agrobiznesu. Jeśli całe środowisko funkcjonuje prawidłowo, to ożywienie
w jednym ogniwie agrobiznesu przenosi się na inne jego człony oraz na całą gospodarkę. Podobne w skutkach jest negatywne oddziaływanie mało skutecznego oddziaływania poszczególnych ogniw agrobiznesu.

Pożądane przemiany na wsi nie mogą się dokonać wyłącznie dzięki siłom
i środkom mieszkańców wsi, zachodzi zatem potrzeba i inspirowania rozwoju przedsiębiorczości. Bez skutecznej inspiracji rozwoju przedsiębiorczości ze strony władz lokalnych niemożliwa będzie w dającej się przewidzieć przyszłości poprawa kondycji ekonomicznej obszarów wiejskich. Efektem rozwoju tej sfery działalności gospodarczej jest głównie zwiększenie dochodów osobistych mieszkańców wsi. Nie w rolnictwie, lecz w działalności pozarolniczej trzeba bowiem szukać klucza do rozwiązania problemów wsi. Jednym z nich jest stworzenie dla jej mieszkańców stanowisk pracy w zawodach pozarolniczych.

Skutkiem rozwoju przedsiębiorczości na wsi jest zmiana struktury społeczno-zawodowej, urbanizacja wsi i tworzenie infrastruktury oraz polaryzacja gospodarstw według zróżnicowanego obszaru. Wykształcenie przedsiębiorczych
i prorynkowych postaw mieszkańców wsi jest problemem złożonym, głównie ze względu na dominację tradycji nad nowoczesnością. Niezbędna jest w związku
z tym edukacja mieszkańców wsi w zakresie działalności pozarolniczej oraz stworzenie warunków organizacyjno-technicznych i w zakresie infrastruktury, umożliwiającej lokalizację przedsiębiorstw, w których tkwi główne źródło poprawy warunków bytowych mieszkańców wsi.

4. Znaczenie handlu rolnego i handlu detalicznego w badanej gminie
   w warunkach transformacji

Sytuacja polskiego handlu rolnego i handlu detalicznego uległa diametralnej zmianie od 1989 roku. W warunkach transformacji systemowej nastąpiło wycofanie subwencji państwowych i urealnienie cen, co stworzyło zupełnie nowe warunki funkcjonowania rynku rolnego. Nastąpiło drastyczne ograniczenie popytu na środki produkcji dla rolnictwa oraz gwałtowny wzrost cen. Nowe realia gospodarcze spowodowały, że w życie zaczęły wchodzić nowe ustawy prywatyzacyjne stwarzające doskonałe możliwości do podejmowania samodzielnych działalności na własne ryzyko. Tak więc na poszczególnych rynkach branżowych zaczęły podejmować działalność różne podmioty gospodarcze. Na rynku maszyn rolniczych powstał nowy system sprzedaży polegający na tym, że większe fabryki maszyn i ciągników rolniczych zorganizowały własną sieć detaliczną. Rynek paliw stałych uległ również pewnym modyfikacjom. Poza tradycyjną siecią gminnych spółdzielni handlem zajmowały się coraz częściej liczne firmy prywatne. Podobne zmiany wystąpiły także
w handlu przemysłowych środków produkcji dla rolnictwa. Sieć detaliczna jest tworzona przez poszczególne zakłady wytwarzające nawozy mineralne, podobnie dystrybucję środków ochrony roślin realizują liczne firmy prywatne. Na początku lat 90. rozpadła się wyspecjalizowana sieć dystrybucji nasion uprawnych
i warzyw. Powstają liczne nowe prywatne firmy i spółki handlowe, które we własnym zakresie organizują sprzedaż swojej produkcji.

Podobnie jak w sferze środków produkcji dla rolnictwa również w skupie produktów i surowców rolnych zaszły poważne zmiany organizacyjne
i instytucjonalne. Moc prawną utraciły wszelkie regulacje prawne ustanawiające państwowy monopol w sferze skupu i obrotu podstawowymi produktami rolnymi
i stworzone zostały formalne podstawy demonopolizacji skupu. Wprowadzając
z dniem 01.08.1989 r. umowne ceny żywności usunięto bariery prawne blokujące funkcjonowanie wolnego rynku w gospodarce żywnościowej. Podjęto też działania stymulujące przekształcanie struktur gospodarczych i popieranie nowych podmiotów w handlu i przetwórstwie. Transformacja gospodarcza po 1989 r. odbiła się bardzo głęboko na organizacji handlu hurtowego i detalicznego. Oceniono, że liczba placówek handlowych na wsi, w tym sklepów spożywczych i ogólnospożywczych zwiększyła się na wsi 2,3-krotnie, zaś liczba sklepów z towarami przemysłowymi, w tym ze środkami do produkcji rolniczej i materiałami budowlanymi wzrosła ponad 4-krotnie, również zatrudnienie w handlu nieustannie wzrasta. Potwierdzeniem tego może być fakt, iż w badanej gminie największy odsetek pracujących zatrudnionych jest w branży handlowo-usługowej. W związku z tym obserwuje się też dużą dynamikę rozwoju sieci placówek sklepowych. Liczbę sklepów w badanej gminie na tle powiatu lubaczowskiego oraz województwa podkarpackiego przedstawia tabela 15.

Tabela 15

Stan sklepów na tle powiatu w badanej gminie

Lp.	Wyszczególnienie	Lubaczów
				Powiat	Gmina
1. 2 3. 4. 5. 6. 7.	Ogółem sklepy Pracujący Powierzchnia sprzedażowa w m^2 Średnie zatrudnienie na 1 sklep Średnia liczba mieszkańców na 1 sklep Średnia liczba sklepów na km^2 Przeciętna powierzchnia sprzedażowa sklepu na 1 mieszkańca w m^2	563 984 29474 1,7 103,9 0,4 52,3	44 60 2007 1,3 207,4 0,2 45,6

Źródło: Obliczenia własne na podstawie [65].

Z danych tabeli wynika, że na terenie gminy Lubaczów zlokalizowane są 44 placówki sklepowe, stanowiące równocześnie miejsca pracy dla 60 osób. Liczba placówek handlowych na terenie powiatu jest 12-krotnie większa i stanowiąca źródło utrzymania dla 984 osób. Liczba osób zatrudnionych w sklepach na terenie gminy jest nie duża. Na jeden sklep przypada średnio jedna osoba. Na terenie powiatu wskaźnik ten kształtuje się korzystniej, gdzie średnie zatrudnienie na jeden sklep wynosi 2 osoby. Jedna jednostka sklepowa na obszarze gminy obsługuje średnio 207 mieszkańców, liczba ta jest dwukrotnie mniejsza na obszarze powiatu. Przeciętna powierzchnia sprzedażowa przypadająca na 1 mieszkańca wynosi średnio 50 m².Wszystkie te wskaźniki świadczą o niewielkich rozmiarach jednostek sklepowych, mających na celu głównie zaspokajanie potrzeb okolicznych mieszkańców. Systematyczny wzrost liczby nowo powstałych sklepów notuje się od roku 1994 aż do roku 1998, od tego momentu następuje spadek liczby nowo powstających sklepów. Część właścicieli sklepów nie mogąc sprostać wymaganiom ostrej walki konkurencyjnej musiało opuścić rynek, natomiast ci biznesmeni, którzy przetrwali mają już ugruntowaną pozycję na rynku.

Zmiany ustrojowe dotknęły zarówno organizację handlu detalicznego jak
i hurtu. Handel hurtowy przeszedł jeszcze większe przeobrażenia. Uległy likwidacji ogromne magazyny przedsiębiorstw państwowych oraz spółdzielczych. Przede wszystkim jednak zmieniła się „filozofia magazynowania”. W gospodarce niedoborów wielkość powierzchni magazynowych i wielkość gromadzonych tam dóbr była wykładnikiem sukcesu firm. W gospodarce rynkowej zaczęto ograniczać zarówno powierzchnię magazynową, jak i wielkość gromadzonych tam towarów [51].

Dominujący udział w działalności handlu ma sprzedaż detaliczna towarów.
W Polsce kształtuje się ona na poziomie relatywnie wyższym niż w krajach rozwiniętych gospodarczo, ze względu na słaby rozwój usług. Analiza dynamiki sprzedaży detalicznej towarów w skali kraju oraz w przekroju terytorialnym pozwala stwierdzić zakłócenia w dwóch kolejnych prawidłowościach rozwoju handlu, a mianowicie - wyrównanie dysproporcji w poziomie konsumpcji pomiędzy miastem a wsią oraz różnic terytorialnych w zaopatrzeniu ludności.

Handel rolny i handel detaliczny oprócz dostarczania klientom towarów musi zawsze spełniać szereg funkcji niezbędnych do realizacji zadań jakie stawia przed nimi gospodarka. Zaliczyć do nich można:

• prowadzenie systematycznych badań potrzeb i popytu konsumpcyjnego ludności,

• prowadzenie badań cen i tendencji w ich kształtowaniu się,

• prowadzenie badań nad kształtowaniem się podaży towarów konsumpcyjnych
  i prognozowanie jej rozwoju,

• organizowanie procesów sprzedaży towarów w celu zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych ludności,

• organizowanie zakupu towarów i racjonalizacja powiązań z dostawcami dla sprawnego przebiegu procesów sprzedaży,

• organizowanie procesów komunikowania się z rynkiem obejmującym reklamę, promocję, edukację konsumenta, a także wymianę informacji rynkowych
  z dostawcami,

• świadczenie różnorodnych usług handlowych ułatwiających zakup i korzystanie z zakupionych towarów.

Coraz większą rolę w zaopatrzeniu placówek handlu detalicznego w artykuły spożywcze na rynku mają firmy przetwórstwa rolno-spożywczego działające na małą skalę. Szczególnie dynamicznie rozwijają się zakłady zajmujące się przemiałem zbóż i produkcją pieczywa oraz uboju i przetwórstwem mięsa. Tak więc najbardziej dynamiczną gałęzią gospodarki żywnościowej jest przetwórstwo rolno-spożywcze, które w agrobiznesie może pełnić rolę integrującą. Zatem główny nacisk musi być położony na rozwój przetwórstwa produktów rolniczych, dystrybucję żywności i usług przez wykorzystanie warunków ekonomicznych, przyrodniczych i społeczno-kulturowych wsi. W związku z tym wytwarzanie surowców żywnościowych, zbyt tych surowców i przemysłowe ich przetwarzanie, przechowywanie oraz sprzedaż hurtowa i detaliczna muszą mieć formę bardziej zintegrowanej działalności gospodarczej. Oznacza to, że przemysł rolno-spożywczy jest aktywny zarówno w kontaktach z konsumpcją, jak
i z produkcją surowców rolnych. W pierwszym wypadku chodzi o oddziaływanie na pion konsumpcyjny i jego ukształtowanie zgodnie z preferencjami społecznymi, w drugim natomiast o oddziaływanie na produkt i podaż surowców rolniczych pod względem ich przystosowania do popytu konsumpcyjnego. Funkcje te zatem wiążą się z jego funkcjami handlowymi.

Ważną cechą strukturalną polskiego handlu rolnego i detalicznego jest występowanie w nim różnych form własności. Do 1989 r. przeważał handel uspołeczniony - państwowy i spółdzielczy, a po 1989 r. prywatna forma handlu. Dominująca ilość placówek detalicznych jest własnością osób prywatnych. Wiejscy właściciele sklepów detalicznych w podstawowe artykuły spożywcze jak pieczywo i wędliny zaopatrują się często w przedsiębiorstwach przetwórstwa rolno-spożywczego działających na małą skalę, zlokalizowanych w najbliższej okolicy. Zatem handel rolny i handel detaliczny może stać się jednym z głównych kreatorów ożywienia gospodarczego wsi i poprawy warunków bytowych ludności wiejskiej.

IV. CHARAKTERYSTYKA WŁAŚCICIELI FIRM I ICH GOSPODARSTRW

1.Cechy osobowe właścicieli firm

Wraz z rozwojem gospodarczym kraju dokonują się głębokie przeobrażenia struktury społeczno-zawodowej ludności powodujące istotne zmiany głównych źródeł dochodu. Zmiany te obejmują wszystkie środowiska społeczne, szczególnie widoczne są na terenach wiejskich, utożsamianych wcześniej wyłącznie
z rolnictwem i produkcją surowców rolnych. Stanowisko takie przyczyniło się do powolnego rozwoju innych kierunków aktywności mieszkańców wsi, czego dotkliwym skutkiem są między innymi niskie dochody uzyskiwane przez ludność rolniczą wynikające z nadmiernego zatrudnienia w rolnictwie i niskiej wydajności pracy. Powszechnie wiadomo, że najczęstszą przyczyną niskiego poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju jest wysoki udział rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego. Zatem, aby uniknąć spadku aktywności gospodarczej, na polskiej wsi muszą rozwijać się gałęzie gospodarki pozarolniczej tworzące przede wszystkim nowe miejsca pracy. Jest to jednoznaczne z koniecznością realizacji koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, który polega na wkomponowaniu w wiejską przestrzeń coraz większej liczby funkcji nierolniczych [38].

Ze względu na swoją specyfikę środowiska wiejskie w gospodarce rynkowej są w gorszej sytuacji niż miasta. Dotychczasowe badania wykazują, że podstawowym warunkiem ożywienia wsi jest kreowanie i pobudzanie szeroko rozumianej przedsiębiorczości. Uwagę skupiają głównie małe i średnie firmy. One bowiem rokują największą nadzieję na dynamikę życia gospodarczego i dostosowanie się do zmian ekonomicznych oraz wymagań gospodarki rynkowej.

Siła małych przedsiębiorstw jak twierdzi T.Hunek [25] opiera się na możliwościach wynikających z osobowości ludzi tworzących małe firmy oraz niedużej skali działalności. Nie ulega wątpliwości, że prowadzący jakąkolwiek działalność gospodarczą powinien być człowiekiem przedsiębiorczym. Od człowieka przedsiębiorczego oczekuje się zatem właściwie ukształtowanej osobowości, to jest zespołu cech psychicznych przejawiających się w jego postępowaniu, sposobie bycia, usposobienia. Posiadany zespół cech pozwala przedsiębiorcy dostosować zewnętrzne warunki do swoich potrzeb. Rzecz polega zatem nie tylko na dostosowywaniu się do otoczenia, ale też na aktywnym oddziaływaniu na otoczenie. W działaniu przedsiębiorcy niezbędne jest kojarzenie znajomości teorii z doświadczeniem, polegającym na doskonałej znajomości praktycznej strony przedsięwzięcia [18].

Dokonując analizy indywidualnej przedsiębiorczości warto rozpocząć od zwrócenia uwagi na to kto podejmuje się prowadzenia działalności pozarolniczej. W przedsięwzięciach małej i średniej skali osoba kierownika w bardzo dużym stopniu decyduje o powodzeniu czy porażce firmy. Wyniki badań dotyczące cech osobowych właścicieli firm przedstawia tabela 16.

Z badań wynika, że na 40 właścicieli badanych firm 21 przedsiębiorstw tj. ponad 52% były prowadzone przez kobiety, a 19 firm stanowiących niecałe 48% badanej zbiorowości należała do mężczyzn. Badani przedsiębiorcy zdecydowanie reprezentują grupę wiekową 36-60 lat, co odpowiada ponad 52% ogółu badanej zbiorowości. Kolejną grupą wiekową reprezentowaną przez badanych przedsiębiorców był wiek do 35 lat, ta grupa badanych właścicieli firm stanowiła prawie 48% ogółu zbiorowości. Natomiast nie zanotowano właścicieli firm, którzy przekroczyli sześćdziesiątkę i na własny rachunek oraz ryzyko zajmowaliby się samodzielną działalnością gospodarczą, tak wśród mężczyzn jak i wśród kobiet. Świadczy to o tym, że cechy przedsiębiorcze z uzasadnionych względów wykazują osoby wiekowo młodsze. Najistotniejszą cechą osób działających w warunkach rynkowych i prowadzących własne firmy jest poziom wykształcenia. O faktycznej wartości właściciela prowadzącego firmę decyduje posiadane wykształcenie
i kwalifikacje zawodowe, które gwarantują zdolność dobrego zarządzania firmą.

Tabela 16

Wśród badanej zbiorowości zdecydowanie najwięcej właścicieli legitymowało się wykształceniem średnim - 25 osób, co odpowiada ponad 62% ogółu badanej zbiorowości. Na drugim miejscu znalazły się osoby, które deklarują się wykształceniem zasadniczym - 7 osób, co stanowi ponad 17% badanej zbiorowości. Wśród ankietowanych przedsiębiorców znalazły się również i takie osoby, które posiadały wyłącznie ukończoną szkołę podstawową. Zjawisko to dotyczył 2 osób, które stanowiły 5% ogółu badanych właścicieli firm. Natomiast pożądanym wykształceniem wyższym legitymował się niewielki odsetek osób, którzy stanowili 15% badanej zbiorowości. Równie ważnym elementem jak wykształcenie jest staż pracy podnoszący jakość czynnika ludzkiego, wzbogacający doświadczenie zawodowe i kierowanie zespołem ludzkim. Wyniki w tym zakresie są zadawalające, gdyż znaczna większość przedsiębiorców posiada długoletni staż pracy. Większość badanych właścicieli posiada 20-letni i dłuższy staż pracy, ich liczba wynosi łącznie 26 osób, co stanowi 65% ogółu badanych. Osoby ze stażem 5-letnim i 10-letnim stanowią dość wyrównaną grupę wynoszącą niecałe 18% badanych. Sześciu właścicieli badanych firm nigdzie nie pracowało wcześniej, co może świadczyć o niskim poziomie doświadczenia zawodowego. Natomiast zdecydowana większość - 23 osoby, co odpowiada ponad 65% ogółu badanych pracowało wcześniej w zakładach państwowych, pozostała część
w spółdzielniach. Poziom wiedzy menedżerskiej przedsiębiorców nie napawa zbytnim optymizmem. Brak gruntownej wiedzy dotyczącej funkcjonowania rynku, zagadnień organizacji i zarządzania, teorii podejmowania decyzji, czy finansów, często zmusza ich do intuicyjnych zachowań, nie pozbawionych przekraczającego wszelkie dopuszczalne granice ryzyka. Konieczna jest transformacja ich sposobu myślenia i działania, mająca na celu wzmocnienie elementów intuicyjnych odpowiednimi instrumentami analizy strategicznej i stworzenie koncepcji działania, opartej na szerokiej analizie otoczenia i własnych potencjałów firmy.

W przekroju rodzajów działalności zdecydowana większość właścicieli firm zajmuje się handlem artykułami żywnościowymi. Grupa ta wynosi 24 osoby, co stanowi 60% ogółu badanych osób. Analizując strukturę wewnętrzną tej grupy należy stwierdzić, że większość osób - ponad 70% zajmuje się działalnością detaliczną, najczęściej prowadzeniem sklepów detalicznych, pozostała część niecałe 30% to hurtownicy. Analiza ta wskazuje na dużą przewagę liczebną sklepów detalicznych nad hurtowniami. Natomiast pozostała część badanych osób - 30% zajmuje się realizacją handlu rolnego. Analizując tą grupę od środka można stwierdzić, że mniej więcej taka sama liczba osób zajmuje się działalnością zaopatrzeniową i skupem. Niewielki natomiast odsetek osób realizuje produkcję rolno-spożywczą - 10%.

Jeżeli chodzi o udział kobiet zajmujących się poszczególnymi rodzajami działalności to wyniki analizy są następujące: taka sama liczba kobiet jak
i mężczyzn zajmuje się handlem rolnym, z przewagą skupu po stronie kobiet (ponad 71%) i zaopatrzenia po stronie mężczyzn (80%). Mężczyźni też chętniej zajmują się produkcją rolno-spożywczą - niecałe 8% ogółu badanych firm.

W przekroju rodzajów działalności młodsi wiekiem realizowali handel rolny
i handel artykułami żywnościowymi, natomiast nieliczne osoby przed 60-tym rokiem życia zajmowały się produkcją rolno-spożywczą. Z analizy cech osobowych właścicieli firm wynika również, że działalnością handlową
i produkcyjną na własny rachunek zajmowały się głównie osoby, które poprzednio pracowały w zakładach państwowych. Osoby z długoletnim stażem pracy zajmowały się produkcją oraz handlem rolnym, natomiast młodsi wiekowo, głównie handlem artykułami żywnościowymi.

2. Czas powstania, motywacje i zakres działania firm

Przedsiębiorczość w Polsce stanowi odzwierciedlenie zmian systemu gospodarczego kraju. Najlepszym na to przykładem jest „wybuch” różnych form przedsiębiorczości w Polsce po 1989 r. W tym okresie obserwuje się nowe zjawisko - nie mające dotychczas miejsca na taką skalę na polskiej wsi - podejmowanie przez rolników pozarolniczej działalności gospodarczej i łączenie jej z pracą w gospodarstwie rolnym. Jest to nowy wymiar przedsiębiorczości rolników - przedsiębiorczość pozarolnicza. Zdaniem M.Grzybek [18] zmieniające się warunki działalności gospodarczej, w tym swoboda tworzenia nowych podmiotów i organizacji sprzyjała rozwojowi przedsiębiorczości i doprowadziła do powstania w krótkim czasie na obszarach wiejskich wielu małych przedsiębiorstw. Firmy te korzystając z szansy jaką stwarza gospodarka rynkowa podejmują działalność gospodarczą, przez którą przyczyniają się do wypełniania luk rynkowych, zdobywają sobie rację bytu oraz rozwoju.

Nowo powstałe przedsiębiorstwa są wynikiem powiązania ze sobą wielu czynników. Można tu wskazać na potrzeby rynku, możliwości finansowe założycieli, umiejętności działania oraz intuicję. Rola małych i średnich przedsiębiorstw może być znacząca dla całej gospodarki. Może powodować wzrost produkcji, tworzenie miejsc pracy, oddziaływać na rynek oraz przyczyniać się do ogólnego podnoszenia poziomu życia. Rozwój firm małej skali na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat oraz zakres ich działania przedstawia tabela 17.

Analiza ta dowodzi, że na przestrzeni omawianych ostatnich dziesięciu lat
w każdym roku powstawały nowe firmy w działalności handlowej i produkcyjnej. Wyjątkiem jest rok 1991, w którym nie podjęto żadnej działalności gospodarczej. Zróżnicowany był jednak ich przyrost w poszczególnych okresach, gdyż w dwóch pierwszych latach prowadzonej analizy (1989-1990 r.), powstało najwięcej firm w stosunku rocznym niż w pozostałych okresach do 1999 r. Pod koniec badanego okresu zauważa się nawet tendencję spadkową w rozwoju nowych firm. Od 1991 r. nie zanotowano powstania żadnej działalności zajmującej się produkcją rolno-spożywczą. Obserwuje się zatem, że badany obszar w latach 90. został znacznie wzbogacony w podmioty gospodarcze dzięki rozwojowi prywatnej przedsiębiorczości. żywnościowymi, w tym handlu detalicznego, które wykazały się największą dynamiką wzrostu.

Tabela 17

Dotyczy to zwłaszcza sieci placówek handlu artykułami W badanej gminie niecałe 43% respondentów prowadzi działalność gospodarczą w branży handlowo-detalicznej. W dalszej kolejności dynamika powstawania placówek handlowych dotyczy działalności handlowo-rolnej, niewielką dynamiką powstawania nowych firm charakteryzuje się działalność handlowa artykułami rolno-spożywczymi. Od 1991 r. nie zarejestrowanowo w badanej gminie żadnej działalności produkcyjnej. Również 1999 r. należał do niezbyt pomyślnych, bo zarejestrowano tylko jedną działalność handlową.

Biorąc pod uwagę zakres działania firm najwięcej, prawie 43% badanych firm zajmuje się prowadzeniem handlu detalicznego, najczęściej dotyczącego niewielkich sklepów spożywczo-przemysłowych. Skupem produktów rolnych
i działalnością handlowo-hurtową zajmuje się mniej więcej taka sama liczba osób będącej przedmiotem omawianej analizy. Natomiast niewielki odsetek właścicieli badanych firm prowadzi działalność zaopatrzeniową oraz produkcyjną

W wyniku transformacji zostały stworzone dogodne warunki do rozwoju przedsiębiorczości. Jednak zniesienie barier spowodowane przejściem do gospodarki rynkowej nie jest warunkiem wystarczającym dla jej rozwoju. Pierwotne źródło przedsiębiorczości tkwi w postawach i motywacjach ludzi, a te są uwarunkowane społecznie i kulturowo. Decydujące bariery rozwoju przedsiębiorczości tkwią w samym człowieku, w jego uwarunkowaniach, postawach i wartościach, które decydują o celach życiowych, skłonności do oszczędzania, ryzyka, innowacji i zmianach w sposobie życia. Tak jak wiele jest ludzkich charakterów tak też wiele jest czynników wpływających na podejmowanie inicjatyw gospodarczych.

Ważnym elementem analizy przedsiębiorczości jest poznanie motywów decydujących o powstaniu firmy. Informacje na temat motywacji wymienionych przez przedsiębiorców zawiera tabela 18.

Tabela 18

Jak wynika z danych tabeli głównym motywem mobilizującym przedsiębiorców do podjęcia samodzielnej działalności była możliwość decydowania o własnej pracy. Nieznacznie mniejszą rangę nadano możliwości uzyskania wyższych dochodów. Wyniki tej analizy są uzasadnione w sytuacji lat 90., kiedy rolnictwo przejęło ogromną część siły roboczej zwolnionej z innej gałęzi gospodarki narodowej, znacznie zmniejszyły się dochody rolników wyniku nieopłacalności wielu gałęzi produkcji rolniczej i dużej konkurencji tańszych produktów pochodzenie zagranicznego. Dlatego też dla wielu rolników podjęcie dodatkowej pozarolniczej działalności gospodarczej stanowiło o możliwościach zwiększenia dochodów. Trzecim pod względem hierarchii ważności motywem podejmowania samodzielnie działalności pozarolniczej była sprzyjająca sytuacja rynkowa, wprowadzająca zmiany systemowe i ustawodawcze stymulujące rozwój małych firm prywatnych. Na dalszych miejscach znalazły się: konieczność wynikająca z braku stałego zatrudnienia, możliwość realizacji własnych zainteresowań. Stosunkowo mało osób przy zakładaniu własnej firmy kierowało się tradycjami rodzinnymi i możliwościami kontynuowania zawodu. Świadczy to o tym, że realizowane pozarolnicze działalności po raz pierwszy w życiu były podjęte przez część badanych. Wśród wymienianych motywacji respondenci najrzadziej podawali zapotrzebowanie na produkty w środowisku lokalnym. Uwzględniając wielkość firm i skalę ich działania, powinny być one nastawione głównie na zapotrzebowanie środowiska lokalnego. Jeżeli chodzi o przekrój branżowy respondenci wymieniali podobne motywy rozpoczęcia swojej działalności gospodarczej.

Waga dostrzeganych motywów może świadczyć, że ich właściciele zakładając firmy podejmowali dobrze przemyślane decyzje, znając swoją pozycję na rynku. Różnice pomiędzy poszczególnymi biznesmenami polegały zarówno na różnorodności czynników ich motywujących, jak też ich liczbie. Niektórzy przedsiębiorcy podawali wiele elementów motywujących, inni natomiast rozpoczynali działalność pod wpływem tylko jednego czynnika.

3. Stan i kondycja gospodarstw rolnych

W kontekście rozwoju przedsiębiorczości małej skali jako podstawy tworzenia wielofunkcyjnego charakteru wsi polskiej, istotne znaczenie posiada orientacja
w kwestii wpływu kondycji gospodarstw rolnych jako motywu do podjęcia przez ich właścicieli dodatkowych działalności pozarolniczych [18]. Dane z tego zakresu przedstawia tabela 19.

Spośród ogółu badanych przedsiębiorców opinię na temat charakteru swojego gospodarstwa wyraziło ponad 27% biznesmenów wiejskich. Wśród wypowiadających się w tej grupie największy odsetek stanowili ci, którzy określili swoje gospodarstwa rolne jako rozwijające się - ponad 54%. Na drugim miejscu znalazły się gospodarstwa, których właściciele wyznaczyli swoje warsztaty rolne jako stagnujące - ponad45%. Natomiast gospodarstw rolnych o charakterze zanikowym w opinii ich właścicieli nie zanotowano. Wśród właścicieli firm posiadających gospodarstwa rolne zdecydowaną większość stanowiły gospodarstwa o powierzchni 3-5 ha. Niewiele jest natomiast wielkoobszarowych gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 10 ha. Ich liczba wynosi niewiele ponad 9% ogółu gospodarstw. Świadczyć to może o dużym rozdrobnieniu
i rozproszonej strukturze agrarnej.

W przekroju branżowym należy stwierdzić, że handlem rolnym zajmowali się głównie właściciele gospodarstw rozwijających się (ponad 71%). Z kolei handlem detalicznym artykułami żywnościowymi zajmowali się właściciele gospodarstw chylących się ku upadkowi. Świadczy to o bardzo małej rentowności gospodarstw rolnych i o niskim poziomie dochodów rolników uzyskiwanych z prowadzenia gospodarstwa. W tej sytuacji większość właścicieli firm porzuca niedochodową pracą w gospodarstwie rolnym i zajmuje się wyłącznie działalnością pozarolniczą.

Tabela 19

V. DZIAŁALNOŚĆ ORGANIZACYJNA BADANYCH FIRM

1. Zróżnicowanie źródeł zaopatrzenia

Do 1989 roku wytwórczość przemysłowych środków produkcji dla rolnictwa

była w dużym stopniu zmonopolizowana i skoncentrowana. W produkcji tych środków dominowały wielkie przedsiębiorstwa państwowe. W związku
z występującą sytuacją rolnicy mieli możliwość zaopatrzenia się w środki produkcji rolnej nie bezpośrednio u producentów, ale przez ogniwo pośrednie, którymi były gminne spółdzielnie „Samopomoc Chłopska” działające na terenie prawie każdej gminy kraju. Kanałami tych spółdzielni przechodziła większość środków produkcji, w związku z czym głównym partnerem handlowym dla rolnika były gminne spółdzielnie. Cechą charakterystyczną rynku rolnego był również fakt, że ceny środków produkcji były dekretowane przez państwo. Sytuacja ta uległa diametralnej zmianie od 1989 r. W warunkach transformacji systemowej nastąpiło wycofanie dotacji państwowych i urealnienie cen, co stworzyło zupełnie nowe warunki funkcjonowania rynku środków produkcji dla rolnictwa. Rynek środków produkcji dla rolnictwa stanowi określoną część rynku wiejskiego, obejmując akty kupna - sprzedaży i warunki ich dokonania, mające na celu zaopatrzenie rolnictwa w środki produkcji.

W nowych realiach gospodarczych w latach 90. zaczęły wchodzić w życie ustawy prywatyzacyjne, zachęcające osoby fizyczne, jak też różnego rodzaju spółki do podejmowania samodzielnych działalności na własne ryzyko. Spowodowało to demontaż starego układu instytucjonalnego, a na poszczególnych rynkach branżowych zaczęły podejmować działalność różne podmioty gospodarcze. Od początku lat 90. zaczął zwiększać się udział prywatnych firm handlowych zajmujących się skupem produktów i surowców pochodzenia rolniczego. Duże zakłady przemysłu rolno-spożywczego zrezygnowały
z pośrednictwa gminnych spółdzielni i same zajęły się zaopatrzeniem w środki produkcji i odbiorem surowców rolnych. Konkurencyjne dla nich stały się coraz liczniej powstające przetwórnie lokalne, zaopatrujące się w surowce bezpośrednio w gospodarstwach rolnych. Okazuje się zatem, że sfera zaopatrzenia i skupu uległa głębokim zmianom. W warunkach wolnego rynku nastąpiło znaczne wzbogacenie i zróżnicowanie podmiotów zarówno w sferze zaopatrzenia w środki produkcji, jak i też w ogniwach skupu produktów rolnych [42].

Ważne znaczenie w rozwoju drobnej przedsiębiorczości na wsi ma handlowa obsługa rolnictwa, obejmująca podmioty gospodarcze zajmujące się zaopatrzeniem produkcyjnym rolnictwa, odbiorem i skupem produktów rolnych oraz świadczeniem usług związanych z transakcją kupna-sprzedaży. Wraz ze zmianami ustrojowymi nastąpiło w kraju zerwanie wielu ukształtowanych wcześniej więzi ekonomicznych, pomiędzy podmiotami działającymi w sferze zaopatrzenia produkcyjnego rolnictwa i skupu produktów rolnych a producentami rolnymi [60].

Informacje o charakterystyce źródeł zaopatrzenia badanych firm przedstawia tabela 20.

Z danych tabeli wynika, że głównym źródłem zaopatrzenia właścicieli firm są hurtownie. W nich zaopatruje się prawie 38% ogółu badanych firm. W tych placówkach zaopatrują się głównie osoby zajmujące się handlem detalicznym artykułami spożywczymi i przemysłowymi. Grupa ta stanowi prawie połowę (60%) ogółu badanych zajmujących się tym rodzajem działalności. Pewną prawidłowością jest, że osoby zajmujące się działalnością handlowo-rolną
w punktach skupu zaopatrują się bezpośrednio u producenta (60%), natomiast przedsiębiorcy ci zrezygnowali z zaopatrzenia w hurtowniach. Bezpośrednio
u producenta zaopatruje się też część hurtowników i detalistów zajmujących się głównie sezonową sprzedażą owoców i warzyw.

Tabela 20

Dane dowodzą, że najmniejsze źródło zaopatrzenia handlowców
i producentów rolnych stanowi własna produkcja, z niej korzysta zaledwie co dziesiąty badany. Natomiast własna produkcja jest z kolei dość istotnym źródłem zaopatrzenia dla firm zajmujących się produkcją rolno-spożywczą. Handlowcy
i producenci rolni obejmują swym zasięgiem działania głównie teren własnej gminy (30%) oraz teren powiatu (25%). Świadczy to o niedużych rozmiarach prowadzonej działalności na lokalną skalę, ukierunkowaną głównie na zaspokojenie potrzeb okolicznych mieszkańców. Produkcji czy też handlu artykułami rolno-żywnościowymi skierowanymi na rynki zagraniczne właściciele badanych firm nie prowadzą. Odległość od źródeł dostaw, gdzie zaopatrują się badane firmy jest niezbyt duża. Dotyczy ona głównie terenu powiatu i własnego województwa. W przekroju branżowym odległość od źródeł dostaw przedstawia się mniej więcej tak samo dla odległości 50 i 100 km i wynosi dla każdej 28%. Jedynie niecałe 4% badanych firm zaopatruje się na obszarach położonych powyżej 500 km. Firmy prowadzące skup produktów rolnych zaopatrują się w środowisku lokalnym do 100 km. Podobnie przedstawia się sytuacja jeżeli chodzi o rejon zbytu artykułów rolno-spożywczych. Firmy sprzedają swoje produkty głównie na terenie własnej gminy (ponad 32%) oraz na terenie powiatu (prawie 27%). Niewielki odsetek przedsiębiorstw zbywa swoje produkty na terenie całego kraju (prawie 9%) oraz kieruje je na eksport (prawie 4%). W organizacji zaopatrzenia firmy wykorzystują głównie własny środek transportu (ponad 57%)oraz środek transportu dostawcy (prawie 42%). Z innego środka transport np. z przewoźników obcych korzysta zaledwie 5% właścicieli. zdaniem S.Makarskiego [46] koszty transportu stanowią największą część kosztów przedsiębiorstwa zajmującego się handlem rolniczym. Handlowcy rolni kierują się różnymi przesłankami przy wyborze typu pojazdów, którymi dostarczają zakupione towary. Ważnym aspektem są koszty utrzymania - warto jest więc rozważyć czy wybrać świadczenie własnej usługi transportowej, czy wykorzystywać sprzęt obcy.

Handel, w tym również handel rolny należy do tych działań człowieka, które ze swej istoty i podstawowych funkcji wykazują ścisłe powiązania z przestrzenią, gdyż w przestrzeni następuje realizacja aktów kupna-sprzedaży w postaci towarowo-pieniężnych powiązań dostawców i odbiorców. Procesy wzajemnych oddziaływań i powiązań w strukturze rynku kreują przestrzenną strukturę tego obszaru.

2. Organizacja zbytu

Organizacja rynku produktów rolnych w Polsce jest olbrzymim przedsięwzięciem. Znaczenie sfery skupu wzrasta w miarę umacniania się reguł gospodarki rynkowej. W ciągu ostatnich lat zmieniła się gruntownie podmiotowa struktura rynku rolnego w tym skupu. Zwiększył się udział prywatnych firm handlowych oraz obrotu sąsiedzkiego i sprzedaży targowiskowej. W przypadku zbóż i żywca wynosi on 53-55%, natomiast w skupie owoców i warzyw 75% ogólnej podaży. W interesie rolnika i odbiorcy finalnego leży przyspieszenie kształtowanie się nowoczesnego rynku rolnego. Jest to warunek stabilności tego rynku oraz ochrony interesów tych uczestników obrotu. Jak twierdzi S.Makarski [42] będą to niewątpliwie procesy długotrwałe, gdyż proces koncentracji działalności gospodarczej ma swoje prawidłowości rozwojowe. Możliwości przyspieszenia tkwią natomiast w sferze instytucjonalnej i w tych obszarach, gdzie istnieje niewykorzystany potencjał handlowy (składy, magazyny, itp.). Praca na rzecz doskonalenia sfery skupu produktów rolnych jest szczególnie ważna jeśli traktujemy go jako towarową formę więzi ekonomicznych gospodarstwa rolnego
z rynkiem. Skup produktów rolnych ma bowiem charakterystyczne cechy, które decydują o specyfice tego układu w kompleksie gospodarki żywnościowej,
a zarazem stanowią ważny czynnik zewnętrzny wskazujący na rozwój gospodarstw rolnych. Powoli też zaczynają ujawniać się nowe tendencje w zbycie (skupie) surowców rolnych. Należą do nich między innymi:

• Pojawianie się nowych podmiotów gospodarczych (o zróżnicowanych formach własności),

• Stopniowa zmiana działalności dotychczasowych punktów skupu, w tym ujawnienie się pewnych elementów konkurencyjności,

• Uaktywnianie się części samach rolników (poszukiwanie nowych odbiorców, nowych rynków zbytu),

• Część zakładów przetwórstwa żywności rezygnuje z pośredników
  w zaopatrzeniu surowcowym i dokonuje go w bezpośrednich kontaktach
  z rolnikami.

Skala tych zmian nie jest zbyt wielka, ale jak można sądzić są one zbieżne
z kierunkiem przekształceń w całej gospodarce, wywołując elementy przedsiębiorczości i rozwój terenów wiejskich. Dane na temat organizacji skupu produktów rolnych przedstawia tabela 21.

Dokonując analizy organizacji skupu produktów rolnych w badanej gminie należy stwierdzić, że skup prowadzony jest od kontrahentów stałych
i kontrahentów doraźnych. Większy odsetek kontrahentów stałych stanowią rolnicy dostarczający żywiec rzeźny - 60%, natomiast kontrahenci doraźni dostarczają przede wszystkim płody rolne - ponad 44% (zboże, buraki cukrowe, owoce, warzywa, tytoń). Rejon skupu obejmuje głównie teren własnej i sąsiedniej gminy. W badanej gminie właściciele jednostek skupowych nie prowadzą skupu obejmującego terenu całego kraju oraz skupu za granicą. O lokalnym charakterze prowadzonego skupu produktów rolnych świadczy fakt, iż odległość od źródeł skupu nie przekracza granicy 100 km. Główny obszar skupu obejmuje teren położony do 10 km.

Tabela 21

Organizacja skupu produktów rolnych

Lp.	Wyszczególnienie	Handel rolny - skup
				Liczba	%
1. 2. 3. 4.	Skup od kontrahentów stałych: żywiec rzeźny płody rolne Skup od kontrahentów doraźnych: żywiec rzeźny płody rolne Rejon skupu: własna gmina sąsiednia gmina powiat województwo Odległość od źródeł skupu: do 10 km 10-50 50-100	6 4 5 4 4 5 2 3 7 4 2	60,0 40,0 55,6 44,4 28,6 35,7 14,3 21,4 53,8 30,8 15,4

Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań ankietowych.

Przedsiębiorcy rolno-handlowi stosują różne formy i sposoby rozliczania się
z dostawcami. Dane w tym zakresie prezentuje tabela 22.

Z danych tabeli wynika, że największy odsetek umów zawieranych
z dostawcami stanowią zamówienia bezpośrednie. Odsetek ten wynosi blisko 53% i jest on również największy jeżeli chodzi o poszczególne branże działalności: handel rolny prawie - 48%, handel artykułami żywnościowymi - ponad 56%, produkcja rolno-spożywcza - ponad 7% ogółu zawieranych umów. Następne pozycje zajmują formy umów realizowane telefonicznie - ponad 38%. Na ostatnim miejscu znalazły się zamówienia katalogowe oraz inne formy umów np. umowy kontraktowe z producentami mleka - ponad 4%. W rozliczeniach z dostawcami ankietowani stosują głównie gotówkę. Tak opowiedziało się blisko 2/3 właścicieli badanych firm. Pozostała część badanych rozlicza się w sposób bezgotówkowy - 1/3 ogółu badanych. Innych form i sposobów rozliczania się z dostawcami nie zanotowano. Podobne sposoby rozliczania z dostawcami zanotowano we wszystkich omawianych branżach.

Tabela 22

3. Cechy wyrobów i ich promocja

Najlepszy nawet towar wymaga wspomagania przy wejściu na rynek
i zachęcania klientów do jego zakupu. Wszystkie te działania realizuje swym zakresem promocja wyrobów. Promocja spełnia zadania informowania, przekonywania i nakłaniania nabywcy do kupienia produktu. Celem promocji jest zwrócenie uwagi na dany produkt, wzbudzenie zainteresowania, wyzwolenie chęci posiadania go. Promocja powinna wywoływać pozytywny obraz produktu oraz producenta czy dostawcy w oczach nabywców. Istota sprawy zdaniem S.Makarskiego [46] polega na tym, że producenci nie tylko winni podporządkować się wymaganiom stawianym na rynku przez konsumentów, lecz starać się wpływać na kształtowanie struktury zapotrzebowań, podporządkowując sobie w pewnym stopniu rynek. Promocja najczęściej występuje w formie reklamy, propagandy sprzedaży osobistej, relacji publicznej lub sprzedaży promocyjnej. Wydatki na reklamę są istotnym składnikiem kosztów marketingowych promocji towarów. Trzeba się liczyć z tym, że w naszych warunkach rynkowych w zakresie produktów rolniczych wydatki na reklamę muszą rosnąć na wzór krajów zachodnich, gdzie reklama jest „orężem” walki konkurencyjnej.

Okazuje się, że promocja wyrobów wymaga szczególnie operatywnego podejścia, a odniesiony sukces w kontekście konkurencji rynkowej jest sprawdzianem przedsiębiorczości kierującego gospodarstwem i rozstrzyga
o efektywności gospodarowania w rolnictwie. Należy zakładać, że
w przyszłości zadania te będą realizować w głównej mierze sami producenci
i ich zrzeszenia. Nie jest to zapewne sprawa łatwa, ale jeśli przedsiębiorczości można i trzeba się uczyć, to promowanie i przemieszczanie towarów jest elementem składowym marketingu, którym przedsiębiorczy rolnik powinien umieć się posługiwać. Jest to obiektywna konieczność, wiążąca się ze zmianą charakteru gospodarstw rolnych w Polsce i przejmowaniem przez nie wielu nowych niezrealizowanych dotychczas funkcji. W strukturze tej wielofunkcyjności znaczące miejsce zająć winno umiejętne zagospodarowanie surowców, ich przetwarzanie oraz jak największa sprzedaż [39]. Tak więc wszystkie formy promocji są swego rodzaju koniecznością, gdyż rynek i konkurencja sprawiają, że ilość musi przechodzić w jakość. Jednocześnie zmieniać się musi podejście do prezentowania i zbytu produktów pozwalające na identyfikację producentów poprzez ich wyroby.

Konieczność poszukiwania możliwości zbytu na polskie produkty rolno-spożywcze na rynkach międzynarodowych dyktuje możliwość spojrzenia na problemy jakościowe w wymiarze międzynarodowym. Skłania do tego również podpisany Układ o Stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotą Europejską, który wszedł w życie 1 lutego 1994 roku. Data ta otwiera dziesięcioletni okres,
w którym Polska powinna przystosować się pod względem ekonomicznym
i prawnym do członkostwa we Wspólnocie. Przyszła integracja z Unią Europejską szczególne zadania stawia przed rolnictwem polskim. Z rolniczego punktu widzenia istotne znaczenie będzie miało ujednolicenie, standaryzacja
i normalizacja produktów rolnych i sektora rolno-spożywczego. Integracja polskiego rolnictwa z rolnictwem UE wiąże się z wieloma konkretnymi wyzwaniami.

Aby ocenić zdolność polskiego rolnictwa do przyjęcia zobowiązań wynikających z członkostwa w Unii należy ocenić sytuację rolnictwa
po roku 2000. Konieczna jest realizacja przepisów prawnych w wielu dziedzinach gospodarki. Duża część zakładów wytwarzających produkty pochodzenia zwierzęcego nie spełnia jeszcze wymogów sanitarnych oraz kryteriów zdrowia publicznego przyjętych przez kraje unijne. W dziedzinie zdrowotności roślin przebieg procesu harmonizacji prawa nie powinien napotykać na większe trudności. Zaniepokojenie natomiast budzi wykonywanie kontroli granicznych
i weterynaryjnych. Również w sektorze mięsnym i przetwórstwa mleka istnieje potrzeba dalszej restrukturyzacji i inwestycji w celu sprostania wymogom konkurencji oraz spełnienia wymogów sanitarnych. Mimo, iż dokonano już pewnych inwestycji w celu podniesienia standardów niektórych zakładów przetwórstwa oraz jakości infrastruktury diagnostycznej i badawczej. Natomiast
w przemyśle mleczarskim miały miejsce duże zmiany dostosowawcze. Na polskim rynku znajduje się obecnie wiele nowych artykułów mleczarskich, które pod względem cech jakościowych nie odbiegają od standardów unijnych. Duża część zakładów mleczarskich wymaga jednak w dalszym ciągu modernizacji. Konieczna jest również poprawa norm sanitarnych w tym sektorze, czego dowodem był zakaz importu mleka i jego przetworów wprowadzony w 1997 roku, a spowodowany niespełnieniem norm sanitarnych.

Wspólnota Europejska kładzie w swojej polityce rolnej duży nacisk między innymi na produkcję żywności. Wytwarzanie towarów uznanych za zdrowe, jak również naturalne metody produkcji stanowić mogą dla polskiego rolnictwa punkt wyjścia w kierunku gospodarki rolnej UE. Niezaprzeczalnym i jednocześnie przemawiającym na korzyść polskiego rolnictwa jest fakt, że polscy rolnicy zużywają o wiele mniej nawozów sztucznych w produkcji towarów rolnych, niż ma to miejsce w sektorze rolnym Unii [3], co jest dużym atutem polskich produktów pochodzenia rolniczego.

Pomimo, iż rolnictwo jest jednym z najbardziej newralgicznych punktów
w pertraktacjach integracyjnych z Unią Europejską, to jednak istnieją możliwości wykorzystania produktów polskich i zalet polskiego rolnictwa na rynku unijnym. Cechy jakościowe produktów i metody ich promocji przedstawia tabela 23.

Analizując cechy jakościowe produktów i metody ich promocji należy stwierdzić, że większość przedsiębiorców handluje produktami krajowymi. Grupa ta stanowi ponad 57% ogółu badanych. Prawie 1\3 ogółu badanych właścicieli firm twierdzi, że jest im obojętne jakim pochodzeniem charakteryzują się produkty, którymi handlują. Dotyczy to zwłaszcza przedsiębiorców zajmujących się handlem artykułami żywnościowymi, gdzie grupa ta stanowi największy odsetek - ponad połowę badanych. Natomiast najmniejsza część respondentów handluje wyrobami pochodzenia zagranicznego - niecałe 5%. Dotyczy to tylko przedsiębiorców zajmujących się handlem hurtowym. Dokonując analizy poszczególnych cech polskich produktów 1/3 badanych uważa, że handluje polskimi wyrobami głównie dlatego, że są one tańsze. Tak zgodnie twierdzi większość właścicieli poszczególnych branż (handel rolny - 32%, handel artykułami żywnościowymi - blisko 31%, produkcja rolno-spożywcza - 5%). W dalszej kolejności 1/4 ankietowanych stwierdziła, że handluje polskimi wyrobami ponieważ są one równie dobre jak zagraniczne.

Bezpieczeństwo żywnościowe produktu jest problemem niezwykle ważnym dla co czwartego badanego. Na kolejnych miejscach przedsiębiorcy uznali, że produkty polskie są lepsze od zagranicznych oraz kierowali się innymi bliżej nie sprecyzowanymi przyczynami. Zdecydowana większość badanych w sprzedaży polskich produktów kierowała się nie jedną lecz wieloma cechami produktów.

Chcąc zachęcić klientów do kupna swoich produktów oraz zwiększenia sprzedaży produktów handlowcy stosowali wiele działań promocyjnych. Wśród różnych metod promocyjnych zdecydowana większość przedsiębiorców stosowała sprzedaż premiową - blisko 38% badanych właścicieli firm. Taką metodę promocji stosowali wszyscy badani zaopatrzeniowcy oraz właściciele zajmujący się produkcją rolno-spożywczą. Na drugim miejscu ponad 28% właścicieli wymieniało, realizację działań promocyjnych poprzez wydawanie różnego rodzaju katalogów, ulotek, folderów, zawierających informacje na temat prowadzonej przez nich działalności. W dalszej kolejności kierownicy firm wymieniali takie działania promocyjne jak: reklama prasowa, radiowa, uczestnictwo w targach
i wystawach. Większość ankietowanych realizowała równocześnie wiele działań promocyjnych, ale też duża część badanych nie stosowała ich wcale.

Tabela 23

4. Informacja rynkowa i jej znaczenie

W gospodarce rynkowej informacje mają szczególne znaczenie dla różnego rodzaju rynków i ich uczestników. Brak informacji rynkowej utrudnia podejmowanie decyzji oraz szybkie dostosowanie podmiotów gospodarczych do istniejącej sytuacji rynkowej. Informacja rynkowa umożliwia sprawne funkcjonowanie rynku i podnosi społeczną efektywność wymiany. Właściwa, pełna i na czas dostarczona informacja umożliwia podejmowanie trafnych decyzji przez podmioty rynkowe, zwiększa przejrzystość przebiegu procesów rynkowych, obiektywizuje konkurencję na rynku. Poprzez system informacji można określić napięcie rynku, umożliwia także badanie koniunktury gospodarczej oraz ułatwia podejmowanie działań dostosowawczych przez przedmioty gospodarcze do stanu tej koniunktury.

Niepewność sytuacji gospodarstw chłopskich jest zdeterminowana
w poważnym stopniu badaniem naturalnego przepływu informacji o rynku, zwłaszcza o aktualnym i przewidywanym popycie oraz związanym z tym poziomie i relacjach cen. Wbrew pozorom gospodarowanie w rolnictwie nie przebiega samoistnie, lecz musi być sterowane nieustannym procesem podejmowania decyzji. Gospodarowanie jest więc czynnością twórczą wymagającą stałego przystosowania się do warunków, które w sytuacji wolnego rynku nieprzerwanie ulegają zmianom. Proces podejmowania decyzji powinien się opierać na trafnej, aktualnej i obiektywnej informacji [52].

Dane na temat informacji rynkowej w badanej gminie przedstawia tabela 24.

Większość badanych właścicieli firm twierdzi, że informacja rynkowa jest wystarczająca. Tak opowiedziało się ponad 51% badanych. Biorąc pod uwagę poszczególne branże w podobny sposób wypowiadali się przedsiębiorcy zajmujący się handlem rolnym - ponad 58%, handlem artykułami żywnościowymi - ponad 43%, a produkcją rolno-spożywczą - ponad 7% . Prawie 1/3 ogółu badanych właścicieli firm twierdzi, że dostęp do informacji rynkowej jest niewystarczający.

Tabela 24

Najmniejszy odsetek - prawie 18% badanych biznesmenów wyraziło brak zdania na temat dostępu do informacji rynkowej. Z danych tabeli wynika, że blisko 1/3 ankietowanych twierdzi, że brakuje informacji na temat wartości odżywczej produktów. Opinię taką wyrażają przede wszystkim przedsiębiorcy zajmujący się handlem detalicznym. Prawie 28% przedsiębiorców stwierdza, że brakuje przede wszystkim katalogów, ulotek i folderów. Podobną opinię wyrażają przede wszystkim handlowcy hurtowi i detaliści. W dalszej kolejności ankietowani wymieniają, że głównych źródłem ich problemów jest brak informacji o ekologii produktów, ofert z certyfikatami jakości i innych np. aktualnych cen surowców rolnych. Analiza danych dowodzi o istniejącej dużej luce informacyjnej występującej wśród przedsiębiorców badanej gminy.

Nowe uwarunkowania gospodarcze, prawne i społeczne pociągnęły za sobą „lawinowo” rosnące zapotrzebowanie rolników na dobrą informację rynkową, która jest podstawą przewidywania i podejmowania trafnych decyzji we właściwym miejscu i czasie, ograniczając przy tym skalę ryzyka gospodarowania w stale zmieniających się warunkach otoczenia gospodarczego i społecznego. Zdaniem S.Makarskiego [46] jednocześnie obowiązek zdobywania i gromadzenia informacji spoczywa obecnie na samych rolnikach, którzy muszą „ssać” je z rynku, a nie jak uprzednio oczekiwać na gotowe informacje „wtłaczane” im przez organizacje skupu i dystrybucji. Jest to tym bardziej niezbędne, że gospodarowanie w rolnictwie to nieprzerwany łańcuch sytuacji, które mogą wymykać się spod kontroli i muszą być sterowane przez podejmowane decyzje.

5. Formy walki konkurencyjnej

W gospodarce wolnorynkowej w każdej dziedzinie działalności przedsiębiorca spotyka konkurentów, gdyż rynek jest areną ostrej walki. Walka ta dotyczy współzawodnictwa o każdą złotówkę dochodu konsumentów, o utrzymanie swojej pozycji na rynku, o korzystniejsze kredyty, o ewentualne subwencje budżetowe,
o ulgi finansowe, o atrakcyjniejsze zamówienia rządowe lub o koncesje importowe. Jednocześnie konkurencja jest głównym bodźcem dla przedsiębiorców pobudzających ich do innowacyjności i doskonalenia technologii produkcji, obniżenia kosztów produkcji i obrotu, asortymentu i jakości dóbr i usług.

Podmioty gospodarcze podejmując decyzje dotyczące działalności gospodarczej występują wobec siebie w pozycji konkurentów. Pod pojęciem konkurencji należy więc rozumieć rywalizację przedsiębiorstw o korzyści ekonomiczne jakie można uzyskać prowadząc działalność gospodarczą.

Każda firma działająca na rynku napotyka w zasadzie na konkurencję
w postaci innej firmy prowadzącej działalność o identycznym lub podobnym profilu. Dane zamieszczone w tabeli 25 ukazują opinie właścicieli badanych firm na temat prowadzonych przez nich form walki konkurencyjnej.

Z danych tabelarycznych wynika, iż podstawowym narzędziem walki konkurencyjnej wśród badanych biznesmenów była cena towarów i ich jakość. Te dwie cechy zajęły również priorytetowe znaczenie w układzie branżowym. Na trzecim miejscu właściciele badanych firm stawiali bogaty asortyment. Innym narzędziem walki konkurencyjnej stosowanym przez przedsiębiorców również
w przekroju branżowym była uprzejma obsługa. Wprowadzane nowości jako formę walki konkurencyjnej stosowało ponad 8% badanych. Inne narzędzia walki konkurencyjnej tj. korzystne formy płatności, promocję, ładniejsze opakowania miały dużo mniejsze znaczenie wśród badanych biznesmenów w walce o klienta
i umocnienie swojej pozycji na rynku. Promocję i ładniejsze opakowania stosowali przede wszystkim przedsiębiorcy zajmujący się handlem hurtowym i detalicznym. Wynika to z bardzo dużej roli jaką odgrywają opakowania produktów i ich promocja w zwiększeniu ogólnej ich sprzedaży.

Tabela 25

Reasumując można stwierdzić, iż formy walki konkurencyjnej, jakie stosowali badani przedsiębiorcy w dużej mierze zależały od rodzaju prowadzonej działalności. Analizując dane zawarte w tabeli należy również stwierdzić, że zdecydowana większość przedsiębiorców uważa swoje firmy za znacznego konkurenta. W ten sposób odpowiedziało 50% ogółu badanych. Jeżeli chodzi
o przekrój branżowy różnica ta dotyczyła tylko biznesmenów zajmujących się skupem, gdzie większość badanych - ponad 57% określiła swoją konkurencyjność jako słabą. Ponad jedna piąta badanych nie ma zdania na temat siły swojej konkurencyjności. Głównym konkurentem działającym na rynku w opinii ich właścicieli były przedsiębiorstwa prywatne. Tą pozycję zajęły również przedsiębiorstwa prywatne w przekroju branżowym. Na drugim miejscu znalazły się spółki. Natomiast niewielki odsetek, bo niecałe 3% badanych za znacznego konkurenta na rynku uznało przedsiębiorstwa państwowe. Z kolei dla ogółu badanych firm żadnego zagrożenia konkurencyjnego nie stanowiły spółdzielnie, co wskazuje na to, że ich pozycja na wiejskich rynkach jest słaba.

W procesie kształtowania powiązań między rynkiem a produkcją rolniczą istotną rolę odgrywają ceny. Analiza danych tabeli dowodzi, że badani właściciele firm stosują różne metody ustalania cen produktów. Zdecydowana większość ankietowanych swoje ceny ustala na podstawie ceny zakupu dodając marżę. Ta grupa stanowi blisko 62% badanych. Drugą pozycję zajmują sposoby ustalania cen na podstawie cen stosowanych przez konkurentów. Natomiast niewielki odsetek respondentów wśród sposobów ustalania cen, wymienia dynamikę sprzedaży oraz ustalanie cen na podstawie szacunku kwoty, jaką nabywca będzie skłonny zapłacić. Podobne wyniki badań przedstawia przekrój branżowy. Właściciele firm zajmujący się handlem hurtowym i detalicznym oraz produkcją rolno-spożywczą ustalają swoje ceny na podstawie ceny zakupu dodając marżę. Z tego sposobu nie korzystają właściciele jednostek zajmujących się skupem produktów rolnych. Na podstawie cen konkurentów ustalają swoje ceny głównie właściciele placówek skupowych i detalicznych. Wielkość dynamiki sprzedaży jest podstawą ustalania cen również w tych jednostkach. Tej metody nie wykorzystują wcale właściciele firm zajmujących się działalnością zaopatrzeniową i handlem hurtowym. Ceny ustalane na podstawie szacunku kwoty, jaką nabywca będzie skłonny zapłacić stosują głównie właściciele jednostek skupowych i detalicznych, natomiast ta metoda nie jest stosowana przez przedsiębiorców zajmujących się działalnością handlowo-hurtową.

W reasumpcji należy stwierdzić, że niektórzy ankietowani wśród sposobów ustalania cen wymieniali jeden czynnik, natomiast inni stosowali równocześnie kilka metod ustalania cen.

VI. CZYNNIKI STYMULUJĄCE I HAMUJĄCE DZIAŁALNOŚĆ FIRM

1. Trudności firm

Prowadząc działalność gospodarczą przedsiębiorcy natrafiają na liczne ograniczenia i problemy. Informacje o rodzajach barier utrudniających prowadzenie firm i o częstotliwości ich występowania zawiera tabela 26.

Wśród trudności na jakie napotykają przedsiębiorcy na pierwszym miejscu wymieniają nadmierne obciążenie podatkowe. Podobne opinie wyrażają biznesmeni wszystkich analizowanych branż rodzajowych. Nie mniej ważnym problemem dla przedsiębiorców jest brak popytu na produkty i wysokie koszty transportu. Na brak popytu skarżą się głównie handlowcy artykułów żywnościowych, natomiast na wysokie koszty transportu narzekają przedsiębiorcy trudniący się zaopatrzeniem i prowadzący działalność skupową.

Poważnym problemem dla przedsiębiorstw w opinii ich właścicieli są również wysokie oprocentowanie kredytów. Taką opinię wyraziło 13% ogółu badanych głównie hurtownicy i detaliści. W następnej zaś kolejności przedsiębiorcy wymieniają wysokie opłaty dzierżawy lokalu, które są dość poważnym problemem dla właścicieli firm zajmujących się handlem artykułami żywnościowymi. Wysokie ceny surowców to główna troska zaopatrzeniowców i detalistów, brak kapitału jest natomiast źródłem problemów dla jednostek skupowych. Najmniej zaś problemów stwarzają trudności w znalezieniu lokalu pod działalność gospodarczą oraz trudności w uzyskaniu kredytów. Badani przedsiębiorcy nie wykonywali także problemów kadrowych Większość badanych właścicieli firm podając negatywne okoliczności w prowadzeniu działalności gospodarczej najczęściej kierowała się wieloma czynnikami.

Tabela 26

2. Kondycja firm na rynku

Przedsiębiorstwo, które istnieje na rynku i chce mieć swój wpływ na otoczenie, w którym działa, samo powinno mieć odpowiednio ugruntowaną pozycję w tym otoczeniu. Bez względu na typ oferowanego produktu bądź usługi przedsiębiorstwo powinno brać pod uwagę trzy podstawowe elementy: rynek, konkurencję i wewnętrzną organizację firmy[41]. Dla określenia pozycji rynkowej firmy niezbędna jest znajomość pojemności rynku, czyli ilości lub wartości produktów znajdujących się w danym czasie na rynku, jak również wiedza
o potencjale rynku i o względnym udziale firmy w rynku. Sprawna organizacja
i płynność finansowa są podstawowymi atutami dobrej wewnętrznej kondycji firmy. Osiągnięcie nadwyżki finansowej i jej wysoki poziom organizacyjny stwarzają szansę rozwojową przedsiębiorstwom i gwarantuje zdobycie im mocnej pozycji na rynku. Interesujące jest badanie jak sami właściciele oceniają pozycję własnej firmy. Rzutuje to bowiem na ich przyszłe decyzje, zwłaszcza zaś na zdolności przystosowania się i ekspansji. Opinie badanych przedsiębiorców na temat pozycji ich firm na rynku zawiera tabela 27.

Opinie na temat pozycji firmy na rynkach lokalnych są informacjami
w znacznym stopniu subiektywnymi, gdyż właściciele firm o bardzo różnych potencjałach i możliwościach oraz skali produkcji zaliczali się do tej samej grupy.

Z danych tabelarycznych wynika, iż ponad 37% biznesmenów określiło pozycję swojej firmy na rynku lokalnym jako średnią. W przekroju branżowym opinię taką wyraziła jedna trzecia przedsiębiorców prowadzących działalność handlowo-rolną, prawie 42% właścicieli firm zajmujący się handlem artykułami żywnościowymi
i zaledwie 3% biznesmenów zajmujących się produkcją rolno-spożywczą.

Tabela 27

Na podkreślenie zasługuje fakt, że co dziesiąty biznesmen określa pozycję swojej firmy jako mocną i taki też sam odsetek badanych uważa ją za dominującą. Znacznie niższy jest odsetek wypowiadających się na temat pozycji dominującej
i bardzo mocnej w przekroju rynków branżowych wśród zaopatrzeniowców, hurtowników i producentów rolno-spożywczych. Jako mocną pozycję swojej firmy na rynku określa 20% biznesmenów. W przekroju rynków branżowych podobne opinie wyraziła jedna piąta zaopatrzeniowców, ponad 14% biznesmenów zajmujących się skupem, prawie 43% hurtowników. Różnice polegały na tym, że taką samą opinię wyraziło jedynie prawie 6% detalistów i 5% producentów rolno-spożywczych.

Co dziesiąty ankietowany określa pozycję swojej firmy jako słabą.
W przekroju branżowym taką opinię wyraziło też prawie 30% przedsiębiorców zajmujących się skupem, prawie 6% detalistów i prawie 3% producentów rolno-spożywczych. Wypowiedzi badanych przedsiębiorców świadczą o tym, że doskonale zdają oni sobie sprawę z pozycji ich firm na rynku. Należy jednak zauważyć, że istnieje pewna grupa wśród badanych, którzy nie potrafią ocenić pozycji swego przedsiębiorstwa na rynku. Dotyczy to ponad 12% respondentów
i w większym stopniu nieświadomość występuje po stronie zaopatrzeniowców
i detalistów. Jest to sytuacja świadcząca o braku znajomości u tych osób podstawowej wiedzy o mechanizmach funkcjonowania wolego rynku. Ci natomiast, którzy określili sytuacje rynkową swoich przedsiębiorstw, doskonale zdają sobie sprawę z faktu, iż pozycja rynkowa firmy zdecydowanie determinuje możliwości produkcyjne i handlowe biznesmenów wiejskich. Tylko silne przedsiębiorstwa mogą sobie pozwolić na ekspansję na rynku i mieć swój wpływ na otoczenie. Małe i słabe przedsiębiorstwa nie mogą sprostać konkurencji,
a dodatkowo narażone są na wszystkie inne utrudnienia i kłopoty wynikające
z funkcjonowania firm na rynku.

3. Dochody z działalności pozarolniczej

Okres transformacji systemowej w jakim znajduje się cała nasza gospodarka, wskazuje na liczne słabe strony rolnictwa oraz trudności w przystosowaniu się do funkcjonowania w nowych warunkach. Najbardziej newralgicznym miernikiem standardu życia na wsi jest poziom dochodów rodzin rolniczych, a te systematycznie obniżają się. Niewielki dochód oznacza niski poziom życia rodzin rolniczych oraz niewielkie możliwości reprodukcyjne gospodarstw. Dodatkowo pogarszającą się kondycję ekonomiczną społeczności wiejskiej powoduje nasilające się bezrobocie, związane z powrotem chłopów - robotników do rolnictwa.

Jak twierdzi S.Makarski [41]: „rosnące bezrobocie utajone na wsi i w rolnictwie oraz postępujący spadek dochodów realnych rolników powoduje nie tylko pogorszenie poziomu życia na wsi, ale również degradację produkcyjnego potencjału rolnictwa”. W całej Europie Zachodniej podstawy przyszłego rozwoju terenów wiejskich upatruje się w upowszechnianiu się przedsiębiorczości, która bardziej różnicuje dotychczasowy monofunkcyjny rozwój terenów wiejskich, oparty wyłącznie na produkcji rolnej, a jednocześnie stwarza możliwość uzyskania dodatkowego źródła dochodu. Dochody z pracy w gospodarstwie rolnym coraz częściej nie są w stanie zapewnić wiejskiej rodzinie godziwego standardu życia
i stąd poszukiwanie przez rolników innych źródeł dochodu. Producenci rolni zaczynają podejmować coraz to nowe kierunki przedsiębiorczości, w których upatrują polepszenia swoich warunków materialnych. Dochody pochodzące
z prowadzonej firmy w ogólnej strukturze dochodów gospodarstw rodzinnych na badanym terenie przedstawiają dane zamieszczone w tabeli 28.

Tabela 28

Analizując strukturę poziomu dochodów uzyskiwanych przez badanych przedsiębiorców w wyniku działalności prowadzonej w firmach należy stwierdzić, iż dla 30% badanych kształtują się one na poziomie do 25% ogólnych dochodów, dla prawie 23% ogółu badanych kształtują się one 26-50% ogólnych dochodów. Natomiast prawie co czwarty badany stwierdza, że uzyskiwane przez niego dochody z prowadzenia działalności gospodarczej kształtują się na poziomie
76-100% ogólnych dochodów gospodarstwa rodzinnego. Okazuje się zatem, że znaczna część rolników - przedsiębiorców uzyskuje wyższe dochody
z działalności pozarolniczej niż z produkcji rolnej. Prawie co siódmy ankietowany określa wielkość swoich dochodów na poziomie 51-75% ogólnych dochodów, natomiast dla 10% badanych respondentów dochody uzyskiwane z działalności pozarolniczej stanowią powyżej 100% ogólnych dochodów gospodarstwa rodzinnego. W układzie branżowym zróżnicowany jest udział rolników przedsiębiorców ze względu na poziom dochodów uzyskiwanych
z poszczególnych działalności. Największym poziomem dochodów charakteryzują się przedsiębiorcy zajmujący się skupem, handlem detalicznym oraz działalnością produkcyjną. Wynika z tego, że pozarolnicza działalność handlowo-produkcyjna dla znacznej części przedsiębiorców jest interesem bardziej opłacalnym. Okazuje się zatem, że znaczna część badanych rolników, którzy oprócz prowadzenia gospodarstwa podjęła się na własne ryzyko realizacji działalności pozarolniczej, związanej z różnymi dziedzinami gospodarki, z tego biznesu uzyskuje wyższe dochody. Znaczna część przedsiębiorców prowadząca firmy, których efekty są widoczne w sytuacji gdy produkcja rolnicza nie zapewnia określonych dochodów, nie przykłada tak dużej roli do prowadzenia gospodarstwa. Utrzymująca się niekorzystna sytuacja w rolnictwie sprzyja temu, że część przedsiębiorców zamierza zaprzestać produkcji rolniczej i prowadzić tylko biznes, który jest bardziej opłacalny.

4. Perspektywy rozwoju

Zbyt powolne, w stosunku do oczekiwań i potrzeb tempo rozwoju przedsiębiorczości w agrobiznesie sprawia, że podmiotem zainteresowania stają się przesłanki i uwarunkowania udanych przedsięwzięć. Praktyka potwierdza bowiem, że muszą zaistnieć optymalne warunki do wykorzystania i ujawnienia możliwości rozwojowych przedsiębiorczości.

Obecna kondycja firm na rynku, trudności postrzegane przez przedsiębiorców oraz poziom uzyskiwanych przez nich dochodów stanowią podstawę do określenia planów działalności na przyszłość. Obserwacja zmian ogólnego stanu rynkowego umożliwia właścicielom firm sformułowanie celów i długotrwałych planów działalności na przyszłość, co znajduje odzwierciedlenie w ich strategii rozwojowej. Informacje o zamierzeniach i perspektywach rozwojowych właścicieli firm zawiera tabela 29.

Wyniki uzyskane na podstawie odpowiedzi przedsiębiorców przedstawiają się następująco: ponad 42% ankietowanych określając cel rynkowy firmy ma na uwadze maksymalizację sprzedaży na dotychczasowym obszarze. W przekroju branżowym respondenci wypowiadali się podobnie, różnice dotyczyły jedynie producentów rolnych, dla których głównym celem rynkowym jest maksymalizacja sprzedaży przez rozszerzenie obszaru działania. Świadczyć to może o tym, iż właściciele firm produkcyjnych planują rozwój swojej działalności na szerszą skalę. Podobnie maksymalizacja sprzedaży przez rozszerzenie obszaru działania była głównym celem rynkowym dla prawie 33% respondentów.

Tabela 29

Najmniejszy odsetek badanych określało cel rynkowy firmy uwzględniający minimalizację kosztów działania. Analizując zamierzenia na przyszłość właścicieli firm należy stwierdzić, iż wyniki uzyskane z odpowiedzi przedsiębiorców są zadowalające. Co trzeci badany zamierza rozszerzyć terytorialny zasięg działania
i równocześnie rozszerzyć oferowany asortyment. W przekroju branżowym właściciele firm zajmujących się handlem artykułami żywnościowymi z większym pesymizmem patrzą w przyszłość, o czym świadczy fakt, że prawie 18% badanych nie podejmie działań rozwojowych i pragnie zatrzymać dotychczasowy profil działania. Stosunkowo mała część ankietowanych w planach na przyszłość wymienia koncentrację na wybranych segmentach i chęć wejścia w związki kooperacyjne z innymi firmami. Takimi perspektywami na przyszłość
w ogóle nie są zainteresowani zaopatrzeniowcy oraz właściciele firm produkcyjnych. Określając cele rynkowe i zamierzenia na przyszłość przedsiębiorcy kierowali się jednym czynnikiem lub wybierali kilka jednocześnie.

VII. PODUMOWANIE I WNIOSKI

Badane zagadnienia dotyczące przedsiębiorczości małej skali rozwijanej na obszarach wiejskich nie wyczerpują problemu ani w płaszczyźnie teoretycznej, ani w empirycznej, czy też statystycznej. Stanowią one mimo to pewien wkład do nauki ekonomiczno-rolniczej związanej z pozarolniczą działalnością, rozwijaną przez rolników w systemie wolnego rynku.

Sektor małych i średnich przedsiębiorstw ma tą cechę, że swój byt zawdzięcza przede wszystkim sobie, czy to trwając historycznie czy też dostosowując się do każdego układu gospodarczego, który tak czy inaczej, dopuszcza indywidualną przedsiębiorczość. Jego rola nabiera zwłaszcza szczególnego znaczenia
w warunkach pogłębiającego się bezrobocia.

Wielofunkcyjny rozwój wsi oznacza metodę ożywiania obszarów wiejskich poprzez inicjowanie pozarolniczej działalności gospodarczej wśród jej mieszkańców. Zatem aby unikać spadku aktywności gospodarczej, na polskiej wsi muszą rozwijać się gałęzie gospodarki pozarolniczej tworzące przede wszystkim nowe miejsca pracy. Jest to jednoznaczne z koniecznością realizacji koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, który polega na wkomponowaniu w wiejską przestrzeń coraz większej liczby funkcji nierolniczych.

Wielofunkcyjny rozwój nie dokona się sam z siebie, trzeba tym procesem umieć sterować, pobudzać lokalne inicjatywy przez doradztwo i pomoc finansową. Problemów do rozwiązania na wsi jest dużo i nie wszystkie z nich mogą zostać od razu rozwiązane. W związku z tym należałoby się zastanowić nad priorytetami

w tym zakresie, ale powinna być to jasna i spójna koncepcja wielofunkcyjnego zagospodarowania wsi, realizowana etapami - w zależności od środków
i dotychczasowych rezultatów w tym zakresie.

Specyfika czynników wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich
w skali lokalnej w poszczególnych gminach powoduje zróżnicowanie ich rozwoju. Stąd też wynika potrzeba opracowania programów rozwoju dla poszczególnych gmin, które powinny uwzględniać walory środowiska naturalnego, potencjał społeczny i gospodarczy, a także potrzeby i aspiracje mieszkańców.

Analiza działalności pozarolniczej prowadzonej przez rolników na badanym obszarze prowadzi do następujących wniosków:

1. W badanej gminie pozarolniczą działalność gospodarczą prowadzą głównie firmy zaliczane do grup małych.

2. Większość firm prowadzona jest przez kobiety: w badanej gminie kobiety są kierownikami 21 firm, natomiast mężczyźni są właścicielami 19 firm. Mężczyźni realizują głównie działalność zaopatrzeniową, hurtową, produkcyjną.

3. Właściciele firm posiadający wykształcenie średnie stanowią ponad 62%, wykształcenie zawodowe ponad 17%, natomiast 15% właścicieli firm deklaruje się wykształceniem wyższym, pozostała część to osoby z wykształceniem podstawowym.

4. Ponad połowa właścicieli firm posiada staż pracy od 10 do 20 lat, a nawet dłuższy co oznacza, że są to ludzie dojrzali, posiadający dobre wykształcenie i skłonni do dostosowania swojej działalności do potrzeb rynku. Ponad 17% ankietowanych to osoby ze stażem do 5 lat i tyle samo ze stażem 6-10 lat - są to ludzie młodzi, dynamiczni, skłonni do podejmowania ryzyka, co wymaga dostatecznej znajomości rynku.

5. Większość firm w badanej gminie powstała w roku 1989 oraz w latach 1995-1999. Spowodowała to sprzyjająca sytuacja rynkowa, która umożliwiła uzyskanie wyższych dochodów z własnej działalności. Część obecnych biznesmenów straciła pracę, a założenie firmy w środowisku lokalnym stało się źródłem dodatkowych dochodów. Właściciele badanych firm to najczęściej osoby zajmujące się działalnością handlowo-detaliczną - ponad 42% ankietowanych. Ponad 17% to przedsiębiorcy zajmujący się skupem i tyle samo osób to właściciele prowadzący działalność hurtową. Niewielka część kierowników badanych firm prowadzi działalność zaopatrzeniową i produkcyjną.

6. Tylko 1/4 właścicieli badanych firm posiada i prowadzi małe gospodarstwa rolne, najczęściej o powierzchni 3-5 ha określając ich kondycję jako rozwijające się. Zdecydowana część właścicieli firm porzuciła jednak nieopłacalną pracę w gospodarstwie rolnym i zajęła się działalnością pozarolniczą upatrując w niej polepszenia swojej sytuacji dochodowej.

7. Głównym źródłem zaopatrzenia właścicieli firm są hurtownie oraz bezpośrednie dostawy producenta surowców. Pozostała część zaopatruje się z własnej produkcji oraz korzysta z usług pośredników. Zasięg zaopatrzenia badanych firm jest niewielki najczęściej ograniczony do terenu własnej gminy oraz terenu powiatu, podobnie jak i rejon zbytu. Odległość od źródeł dostaw najczęściej wynosi do 100 km. Na obszarach położonych powyżej 500 km zaopatrują się tylko producenci rolno-spożywczy oraz właściciele prowadzący działalność zaopatrzeniową w artykuły spożywcze. Przy zaopatrzeniu firmy wykorzystują głównie własny środek transportu i środek dostawcy.

8. Skup na terenie gminy prowadzony jest od kontrahentów stałych oraz kontrahentów doraźnych. Kontrahenci stali dostarczają głównie żywiec wieprzowy i wołowy, natomiast przedmiotem skupu od kontrahentów doraźnych są płody rolne. Odległość od źródeł skupu nie przekracza 100 km i koncentruje się wokół najbliższej okolicy w promieni do 10 km (prawie 54%).

9. Główne formy umów z dostawcami stanowią zamówienia bezpośrednie
   i telefoniczne - prawie 90%, pozostałą część stanowią zamówienia katalogowe lub inne formy umów np. umowy kontraktacyjne z producentami mleka. Właściciele badanych firm najczęściej rozliczają się z dostawcami bezpośrednio gotówką (blisko 68% ankietowanych). Pozostała część kierowników
   w sposobach rozliczania z dostawcami wykorzystuje formę bezgotówkową.

10. Właściciele badanych firm najczęściej handlują polskimi wyrobami. Tak odpowiedziało ponad 57% badanych, z kolei 38% badanych stwierdziło, że jest im obojętne jakim pochodzeniem charakteryzuje się produkt, którym handlują, natomiast zaledwie 5% badanych twierdzi, że woli handlować produktami zagranicznymi. Handlując polskimi wyrobami biznesmeni zwracają głównie uwagę na takie cechy wyrobów jak: bezpieczeństwo, dobrą jakość, niezbyt wysokie ceny, brak istotnych różnic w stosunku do produktów zagranicznych. Aby zwiększyć sprzedaż swoich towarów firmy wybierają najczęściej takie działania promocyjne jak: sprzedaż premiowa, wydawanie katalogów, ulotek, folderów, umieszczając ogłoszenia reklamowe w prasie. Natomiast mniejszą rolę odgrywa: reklama radiowa, uczestnictwo w targach i wystawach.

11. W gospodarce rynkowej dla różnego rodzaju rynków i ich uczestników informacja rynkowa odgrywa szczególną rolę. Dla ponad 50% właścicieli firm jest ona wystarczająca, natomiast prawie 31% badanych kierowników twierdzi, że występuje brak pewnych informacji dotyczących najczęściej: wartości żywieniowej produktów, katalogów, ulotek, folderów, informacji
    z ekologii, ofert z certyfikatami jakości oraz brak informacji na temat kształtujących się cen surowców rolnych.

12. Firmy handlowo-rolne w większym stopniu liczą się z konkurencją określając swoją konkurencyjność jako słabą. Za znacznego konkurenta określa swoją firmę ponad połowa firm zajmujących się handlem artykułami żywnościowymi.

13. Przedsiębiorstwa handlowe i produkcyjne napotykają na podobne trudności takie jak: wysokie koszty transportu, brak popyty, wysokie oprocentowanie kredytów, wysokie opłaty dzierżawy lokalu, wysokie ceny surowców.
    W największym zaś stopniu uskarżają się na wysokie podatki.

14. O mocnej i bardzo mocnej pozycji na rynku przekonane jest 30% firm handlowych i produkcyjnych, w większości jednak właściciele badanych firm określają pozycję swojego przedsiębiorstwa jako średnią (ponad 37%).

15. Dochody firm w większości nie przekraczały 25% ogólnych dochodów gospodarstwa rodzinnego. W większych firmach wskaźnik ten wzrasta gdyż przedsiębiorcy koncentrują się na bardziej rentownym przedsięwzięciu.

16. Analizując perspektywy rozwoju firm 41% badanych zamierza rozszerzyć asortyment i terytorialny zasięg działania. Blisko 19% ankietowanych zamierza zachować dotychczasowy profil działania, co świadczy o słabej pozycji ekonomicznej ich firm. Określając swoje cele rynkowe badane firmy
    w większości pragną maksymalizować sprzedaż na dotychczasowym obszarze.

Spis literatury

1. Arabska D. 2000. Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju obszarów wiejskich. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 3, SGGW, Warszawa, s.116.

2. Banach M., Sielicka M., Skrzypińska E. 2000. Integracja z Unią Europejską - Szanse i wyzwania polskiego rolnictwa. [W:] Stan i perspektywy polskiej gospodarki po dziesięciu latach transformacji, Poznań.

3. Barwińska Małajowicz A. 1999. Sytuacja rolnictwa polskiego w aspekcie integracji Polski z Unią Europejską. [W:] Potencjał ekonomiczno-produkcyjny i możliwość jego wykorzystania w agrobiznesie Regionu Karpackiego w aspekcie integracji z Unią Europejską, Rzeszów, s. 75-81.

4. Biernat - Jarka A. 1999. Infrastrukturalne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w wybranych gminach Polski południowo-wschodniej. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Rzeszów, s. 95.

5. Brzozowski B., Kmiecik- Kiszka Z. 2000. Małe i średnie przedsiębiorstwa
   w aktywizacji środowisk lokalnych. [W:] Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju obszarów wiejskich. Akademia Podlaska
   w Siedlcach. Katedra Agromarketingu, Siedlce, s. 217.

6. Długokręcka M., Arabska D. 2000. Uwarunkowania działalności sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. [W:] Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju obszarów wiejskich. Akademia Podlaska
   w Siedlcach. Katedra Agromarketingu, Siedlce, s.35-47.

7. Domański R. 1993. Drobna przedsiębiorczość na terenie gminy.[W:] Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich. Ogólnopolska Konferencja Naukowa. IRWiR, PAN, SGGW, warszawa, s. 53.

8. Drygas S. 1998. Polityka państwa wobec sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. [W:] Aktywizacja zawodowa kobiet wiejskich poprzez rozwój drobnej przedsiębiorczości. Red. J. Sawicka, SGGW, Warszawa, s. 46-60.

9. Duczkowska-Małysz K. 1993. Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości. [W:] Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich. Ogólnopolska Konferencja Naukowa. IRWiR, PAN, SGGW, Warszawa, s. 34-41.

10. Duczkowska- Małysz K. 1996. Regionalne aspekty polityki rozwoju obszarów wiejskich. Wieś i Rolnictwo, nr 2.

11. Duczkowska-Małysz K. 1996. Strategia wielofunkcyjnego rozwoju wsi. Wieś i Rolnictwo, nr 2.

12. Duczkowska-Małysz K. 1993. Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości. [W:] Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich. Ogólnopolska Konferencja Naukowa. IRWiR, PAN, SGGW, Warszawa,
    s. 13-21.

13. Duczkowska-Małysz K. 1993. W stronę wsi wielofunkcyjnej. [W:] Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich. Warszawa, s. 6-7.

14. Duczkowska-Małysz K., Małysz J. 1993. Mikroekonomiczne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości. [W:] Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich, Warszawa, s. 23.

15. Duczkowska-Małysz K., Duczkowska-Piasecka M. 1993. Pozarolnicza działalność gospodarcza - kierunki i możliwości rozwoju przedsiębiorczości. [W:] Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich na terenach przygranicznych. Red. M. Kłodziński i J. Okuniewski, IRWiR, PAN, Warszawa, s. 78-92.

16. Duczkowska-Piasecka M. 1998. Hasło [W:] Encyklopedia agrobiznesu. Red. A. Woś, Wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa, s. 634.

17. Gil K. 1999. Rolnictwo polskie jako jeden z obszarów negocjacyjnych na drodze członkostwa do Unii Europejskiej. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Rzeszów, s. 125-129.

18. Grzybek M. 2000. Organizacyjne aspekty przedsiębiorczości.[W:] Transformacja gospodarki a przedsiębiorczość w agrobiznesie, Rzeszów, s.120-134.

19. Grzybek M. 2000. Rozwój przedsiębiorczości w Polskim agrobiznesie. [W:] Transformacja gospodarki a przedsiębiorczość w agrobiznesie, Rzeszów, s. 28-46.

20. Grzybek M. 2000. Wpływ transformacji gospodarki na zmiany
    w agrobiznesie. [W:] Transformacja gospodarki a przedsiębiorczość
    w agrobiznesie, Rzeszów, s. 9-27.

21. Gutkowska K., Żelazna K. 1997. Społeczno-ekonomiczne i socjopsychiczne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości na wsi. [W:] Przedsiębiorczość w agrobiznesie a rozwój terenów wiejskich. Międz. Konf. Nauk. Trzcinica 10-12.09.1997 AR Kraków, s. 245-259.

22. Heffner K. 1999. Stan infrastruktury na terenach wiejskich pogranicza zachodniego. [W:] Aktywizacja gospodarcza terenów wiejskich na pograniczu polsko-niemieckim w świetle procesów integracyjnych z UE. Red. M. Kłodziński, PAN, IRWiR, AR w Szczecinie, s. 100.

23. Heller J . 1996. Szansa trwałego rozwoju. Nowoczesne Rolnictwo, nr 2,
    s. 4.

24. Homa S. 1999. Diagnoza stanu rolnictwa i obszarów wiejskich
    w województwie podkarpackim. [W:] Potencjał ekonomiczno-produkcyjny
    i możliwość jego wykorzystania w agrobiznesie Regionu Karpackiego
    w aspekcie integracji z Unią Europejską, Rzeszów, s. 14.

25. Hunek T. 1993. Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju „small businessu” na terenach wiejskich. [W:] Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich. W stronę wsi wielofunkcyjnej. Red. K. Duczkowska-Małysz. Wyd. IRWiR, PAN, Warszawa, s. 20-21.

26. Janiuk I. 2000. Integracja z Unią Europejską jako makroekonomiczne uwarunkowania funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw
    w Polsce. [W:] Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju obszarów wiejskich. Akademia Podlaska w Siedlcach. Katedra Agromarketingu, Siedlce, s. 73.

27. Kamiński W. 1994. Działalność pozarolnicza na wsi. Biuletyn Regionalny Zakładu Doradztwa Rolniczego, nr 309. Alternatywne źródła dochodu ludności wiejskiej, Kraków.

28. Kłodziński M. 1999. Aktywizacja gospodarcza terenów wiejskich. PAN, IRWiR, Warszawa, s. 37-48.

29. Kłodziński M. 1998. Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. Wieś i Rolnictwo, Warszawa, nr 3.

30. Kłodziński M. 1998. Rozwój terenów wiejskich w Polsce w świetle przyszłego członkostwa w Unii Europejskiej. Wieś i Rolnictwo, nr 4, Warszawa.

31. Kłodziński M., Siekierski Cz. 1997. Bariery i szanse rozwoju terenów wiejskich. [W:] Szanse i bariery w rozwoju gmin, Tyczyn, s. 27-33.

32. Kłodziński M. Siekierski Cz. 1997. Planowanie strategiczne rozwoju obszarów wiejskich na poziomie gminy. Wieś i Rolnictwo, nr 3.

33. Kłodziński M., Siekierski Cz .1997. Społeczno-ekonomiczne mechanizmy aktywizacji gospodarczej wsi w procesie integracji z Unią Europejską. Wieś i Rolnictwo, nr 1.

34. Knoblauch L., Zabielska I., Kisiel R. 2000. Czynniki wpływające na małe
    i średnie przedsiębiorstwa na obszarach wiejskich. [W:] Rola małych
    i średnich przedsiębiorstw w rozwoju obszarów wiejskich. Akademia Podlaska w Siedlcach. Katedra Agromarketingu, Siedlce, s. 43-45.

35. Kołoszko-Chomentowska Z. 2000. Mała przedsiębiorczość na obszarach wiejskich. [W:] Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju obszarów wiejskich. Akademia Podlaska w Siedlcach. Katedra Agromarketingu, Siedlce, s. 202-203.

36. Kołoszko-Chomentowska Z. 2000. Przedsiębiorczość w gminie. [W:] Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu. Tom 1, zeszyt 1, Rzeszów, s. 217-222.

37. Kotala A. 1999. Drobne gospodarstwa rodzinne w Polsce południowo-wschodniej - zagrożenie bezrobociem. Wieś i Rolnictwo, nr1, s.1.

38. Leszczyńska M., Grzebyk B. 1999. Wykorzystanie środków pomocowych UE w wielofunkcyjnym rozwoju terenów wiejskich województwa podkarpackiego w agrobiznesie Regionu Karpackiego w aspekcie integracji z Unią Europejską, Warszawa, s.153-157.

39. Makarski S. 1994. Adaptacja gospodarki chłopskiej i jej otoczenia do warunków rynkowych. PAN, IRWiR, Warszawa, s.88-89.

40. Makarski S. 2000. Bezrobocie a przedsiębiorczość. [W:] Transformacja gospodarki a przedsiębiorczość w agrobiznesie, Rzeszów, s.87-118.

41. Makarski S. 1997. Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa
    i pozarolniczych sfer gospodarki w województwie przemyskim. [W:] Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w województwie przemyskim. Materiały Konf. Red. S. Makarski, Przemyśl - Korytniki, s.9-13.

42. Makarski S. 1998. Funkcjonowanie rynku rolno-żywnościowego. Wyd. UMCS Lublin, s.140.

43. Makarski S. 1997. Przedsiębiorczość mieszkańców wsi i perspektywy jej rozwoju w południowo-wschodniej Polsce. [W:] Przedsiębiorczość
    w agrobiznesie a rozwój terenów wiejskich. Międz. Konf. Nauk. Trzcinica 10-12.09.1997 AR Kraków, s. 9-21.

44. Makarski S. 2000. Przedsiębiorczość w procesie adaptacji agrobiznesu
    w Polsce do standardów unijnych. Wieś i Doradztwo, nr 1, ISSN, s. 27-34.

45. Makarski S. 2000. Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości
    w agrobiznesie w układzie przestrzennym. [W:] Transformacja gospodarki
    a przedsiębiorczość w agrobiznesie, Rzeszów, s.47-79.

46. Makarski S., Grzybek M. 1997. Marketing w gospodarce żywnościowej. Kraków, s.82, 123.

47. Moskal S., Kotala A., Grabski J. 1997. Struktura społeczno-zawodowa wsi
    i warunki jej przeobrażeń w strefie przeludnienia agrarnego. [W:] przedsiębiorczość w agrobiznesie a rozwój terenów wiejskich. Międz. Konf. Nauk. Trzcinica 10-12.09.1997 AR Kraków.

48. Mroczek E. 1998. Nowi polscy przedsiębiorcy „ Przegląd organizacji”.
    Nr 1, s.24-27.

49. Padowicz W. 1997. Praca i bezrobocie na wsi - diagnoza. Rynek pracy, Miesięcznik Krajowego Urzędu Pracy, nr 5, s.9-30.

50. Siekierski J., Zucek D. 1993. Wpływ małych i średnich przedsiębiorstw przemysłu spożywczego na rozwój lokalny. [W:] Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju obszarów wiejskich. Akademia Podlaska, Katedra Agrobiznesu, Siedlce, s.181-183.

51. Sokołowska S. 1998. Zarządzanie agrobiznesem. Opole, s. 46-48.

52. Szopiński W. 1999. Rola informacji rynkowej w wykorzystaniu potencjału ekonomiczno-produkcyjnego w agrobiznesie. [W:] Potencjał ekonomiczno-produkcyjny i możliwość jego wykorzystania w agrobiznesie Regionu Karpackiego w aspekcie integracji z Unią Europejską, Rzeszów, s.187-190.

53. Wiatrak A.P. 1998. Lider i przywództwo w środowisku wiejskim. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 4, s. 51-57.

54. Wiatrak A.P. 1996. Przedsiębiorstwo, przedsiębiorca, przedsiębiorczość. [W:] Rola doradztwa w kreowaniu przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. Wyd. SGGW, Warszawa.

55. Wiatrak A.P., Karbowiak K. 1999. Szanse i bariery rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej przez rolników. Międzyn. Konf. Nauk.
    w Jarosławiu. Materiały pokonferencyjne, Jasło, s. 237-243.

56. Wilkin J. 1997. Przedsiębiorczość na wsi - główne determinanty
    i uwarunkowania. [W:] Przedsiębiorczość w agrobiznesie a rozwój terenów wiejskich. Międz. Konf. Nauk. Trzcinica 10-12.09.1997 AR Kraków,
    s. 25-34.

57. Wojciechwska-Ratajczak B. 1999. Podstawowe uwarunkowania ekonomiczne oraz kierunki polityki strukturalnej wobec wsi i rolnictwa
    w Polsce. Wieś i Rolnictwo, nr1.

58. Zając D. 1999. Pozarolnicza działalność gospodarcza prowadzona przez rolników w gminach sąsiadujących z miastem Rzeszów. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Rzeszów, s.27.

59. Żmija J. 1997. Regionalne uwarunkowania rozwoju terenów wiejskich
    w Polsce południowo-wschodniej. [W:] Przedsiębiorczość w agrobiznesie
    a rozwój terenów wiejskich. Międz. Konf. Nauk. Trzcinica 10-12.09.1997 AR Kraków, s. 91.

60. Żmija J. 1999. Rozwój drobnej przedsiębiorczości i przemysłu lokalnego
    w regionie Podkarpacia. Międzyn. Konf. Nauk. w Jarosławiu. Materiały pokonferencyjne, Jasło, s. 227-231.

Inne źródła

61. Podstawowe dane statystyczne Powiatowego Urzędu pracy w Lubaczowie za rok 1999.

62. Podstawowe dane statystyczne Urzędu Gminy Lubaczów za lata 1998-2000.

63. Podstawowe dane statystyczne według miast i gmin za 1998 r. Urząd Statystyczny Przemyśl.

64. Podstawowe dane statystyczne Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego
    w Rzeszowie.

65. Rocznik statystyczny. Województwo podkarpackie w 1998 roku. Rzeszów 1999, US w Rzeszowie.

66. Strategia rozwoju gminy Lubaczów. Rzeszów - Lubaczów, czerwiec 1999.

67. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Lubaczów - raport.

68. www.Lubaczów.com.pl

Spis tabel

Strona

Tabela 1.Podział administracyjny powiatu lubaczowskiego...................................31

Tabela 2.Stan i struktura wiekowa mieszkańców gminy........................................32

Tabela 3. Migracje ludności na tle powiatu.............................................................34

Tabela 4. Zatrudnienie według działów gospodarki narodowej w gminie

Lubaczów................................................................................................35

Tabela 5. Pełnozatrudnieni* w indywidualnych gospodarstwach rolnych.............36

Tabela 6. Zarejestrowani bezrobotni w powiecie lubaczowskim -

Stan z 30.03.1999...................................................................................39

Tabela 7. Stan i struktura wiekowa w gminie Lubaczów.......................................39

Tabela 8. Stan i struktura wykształcenia bezrobotnych w gminie Lubaczów........40

Tabela 9 . Stan i struktura bezrobotnych według stażu pracy w gminie

Lubaczów................................................................................................41

Tabela 10. Stan i struktura agrarna gospodarstw w gminie Lubaczów..................44

Tabela 11. Struktura użytkowania gruntów rolnych w gminie Lubaczów.............45

Tabela 12. Podmioty gospodarcze według form własności w gminie Lubaczów - stan z końca grudnia 1999 r................................................................51

Tabela 13. Podmioty gospodarcze zarejestrowane i wyrejestrowane w okresie 1989-2000 w gminie Lubaczów.........................................................53

Tabela 14. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze Regon według wybranych sekcji...................................................................55

Tabela 15. Stan sklepów na tle powiatu w badanej gminie....................................61

Tabela 16. Cechy osobowe właścicieli firm...........................................................67

Tabela 17. Czas powstania i zakres działania firm.................................................71

Tabela 18. Motywacje powstania badanych firm...................................................73

Tabela 19. Powierzchnia i kondycja gospodarstw..................................................76

Tabela 20. Organizacja zaopatrzenia......................................................................79

Tabela 21. Organizacja skupu produktów rolnych.................................................83

Strona

Tabela 22. Formy i sposób rozliczania z dostawcami............................................84

Tabela 23. Cechy wyrobów i ich promocja............................................................89

Tabela 24. Informacja rynkowa..............................................................................91

Tabela 25. Formy walki konkurencyjnej badanych firm........................................94

Tabela 26. Trudności firm......................................................................................98

Tabela 27. Pozycja firm na rynku..........................................................................100

Tabela 28. Dochody uzyskiwane z działalności pozarolniczej.............................103

Tabela 29. Perspektywy rozwoju firm...................................................................106

Spis rycin

Rycina 1 - Struktura wiekowa bezrobotnych w gminie Lubaczów........................39

Rycina 2 - Struktura wykształcenia bezrobotnych w gminie Lubaczów................41

Rycina 3 - Struktura bezrobotnych według stażu pracy w gminie Lubaczów........42

Rycina 4 - Podmioty gospodarcze zarejestrowane i wyrejestrowane w okresie 1989-2000 w gminie Lubaczów...........................................................54

Spis map

Mapa 1 - Gmina Lubaczów na tle województwa Podkarpackiego........................23

Mapa 2 - Gmina Lubaczów na tle powiatu............................................................24

121

---