Mohammed Ali Szah (1907-1909)
powstały endżomeny - komitety, organy demokratycznego samorzšdu ludnoci, wywarły wpływ na Medżles, by ukrócił łapówkarstwo,
złoć ludnoci na wieć o rozbiorze kraju, 1908 r. - ostrzelanie i zniszczenie Medżlesu,
1909 r. - nowa fala rewolucji z Gilanu + Bachtiarowie, zdobyto Teheran,
Ahmad Szah (1909-1925)
syn Mohammada, 14 letni, osadzony na tronie przez drugi Medżles,
Medżles: dwie partie: rewolucyjna i umiarkowana,
1909 r. - założenie Angielsko-Perskiej Spółki Naftowej,
1910 r. - zamknięto endżomeny i prasę lewicowš,
1911 r. - rozpoczęcie interesów pożyczkowych z USA,
1914 r. - I wojna wiatowa zastała kraj bez armii, pieniędzy, ogłoszono deklarację neutralnoci,
1916 r. - na południu kraju powstanie przeciw Anglikom, walczył tam Percy Sykes - autor "Historii Persji",
1917 r. - potop wojsk : rosyjskich, tureckich, angielskich, dwa rzšdy równoczenie: Hamadan - niemiecki, Teheran - rosyjsko-angielski,
1918 r. - pod wpływem Rewolucji Padziernikowej powstajš rady i zwišzki zawodowe, 1919 r. - zawarcie z Anglikami porozumienia, Anglia miała kontrolować perskš armię, gospodarkę pieniężnš, cła, drogi,
1920 r. - bunty w Azerbejdżanie i Gilanie, widmo wojny domowej między orientacjami ros-ang,
21 lutego 1921 r. - podpułkownik Reza Chan zajmuje Teheran, zamach stanu, wykorzystał niezadowolenie perskich kozaków, Reza Chan - ministrem wojny,
Reza Chan i nowy premier Kawe as-Saltane rozprawiajš się z powstaniami w kraju,
Reza Chan zorganizował 40 tysięcznš armię, usunšł angielskich instruktorów, plan centralizacji kraju: próba podporzšdkowania sobie koczowników,
1922-1924 - szereg buntów, zmuszenie do uległoci licznych plemion, 1923 r. - Reza Chan premierem, propaganda usunięcia Kadżarów w stylu Ataturka w Turcji,
luty 1925 r. - Medżles przyznał Rezie zwierzchnictwo nad armiš, następnie w padzierniku usunięto dynastię Kadżarów, oddano władze w ręce Rezy,
12 grudnia 1925 r. - Zgromadzenie Narodowe ogłosiło Rezę Chana szachem Persji,
Dynastia Pahlawi
Muhammad Reza Pahlawi (1941-1979)
1942 r. - utworzenie Ludowej Partii Iranu - Tude
1943 r. - Konferencja w Teheranie z udziałem Wielkiej Trójki: Churchila, Roosevelta i Stalina. Uznanie niepodległoci Iranu.
1949 r. - nieudany zamach na szacha, wizyta szacha w USA
1951 r. - uchwała ustawy o nacjonalizacji nafty, premierem dr Mosadek
1952 r. - zerwanie stosunków dyplomatycznych z Angliš
1953 r. - zamach stanu, aresztowanie dra Mosadeka
1954 r. - koncesje dla zagranicznych spółek
1955 r. - przystapienie do Paktu Bagdadzkiego
1959 r. - wizyta w Iranie prezydenta USA
1962 r. - ustawa o reformie rolnej
1963 r. - reforma zwana białš rewolucjš lub rewolucjš szacha i ludu
1963 r. - protesty przeciw białej rewolucji pod wodzš ajatollaha Chomeiniego
1965 r. - nieudany zamach na szacha
1966 r. - wizyta szacha Muhammada w Polsce
1967 r. - koronacja Muhammada Rezy i jego żony Farah w pałacu Golestan
1971 r. - Persepolis - uroczyste obchody 2500 rocznicy założenia państwa perskiego
1973 r. - umowa z USA dotyczšca zakupu broni, wizyta szacha w USA
1975 r. - rozwišzanie wszystkich partii politycznych
1978-1979 r. - kolejne fale powstania narodowego
1979 r. - szach wyjeżdża z kraju
Z wikipedii:
Historia
Iran z PWN
rewolucja społeczna, nowa konstytucja, swobody obywatelskie:
W 1905-11 Persję ogarnęła rewolucja społeczna. Szach został zmuszony do podpisania 1906 aktu ustanowienia konstytucji oraz do zwołania parlamentu.
Konstytucja ograniczyła władzę monarchy,
zreformowała sądownictwo na wzór europejski,
zapewniła swobody obywatelskie.
Stłumienie rewolucji przez W. Brytanię i Rosję, władza w rękach Szacha Ahmada
Wielka Brytania i Rosja, obawiając się wzrostu nastrojów rewolucyjnych, zawarły 1907 porozumienie dzielące Persję na strefy wpływów.
W 1908 szach rozwiązał parlament; rozpoczęła się walka o jego przywrócenie, oddziały rewolucyjne zdobyły Teheran, szach Mohammad Ali uciekł za granicę, na tron wstąpił jego syn Ahmad, który przywrócił konstytucję i parlament. Ostatecznie rewolucja została stłumiona 1911 przez brytyjskie i francuskie wojska interwencyjne oraz rodzimą reakcję.
I Wojna światowa
W czasie I wojny świat. (mimo ogłoszenia neutralności) teren walk między wojskami brytyjskimi i rosyjskimi a niemieckimi i tureckimi.
W 1919 układ z W. Brytanią o pomocy militarnej i finansowej, który uczynił z Persji faktyczny protektorat brytyjski, spowodował silny opór społeczny.
Nastroje komunistyczne
Z inspiracji komunistycznej wybuchły powstania zbrojne, m.in. w Azerbejdżanie Irańskim i Chorasanie, proklamowano nawet sowiecką republikę w Gilanie.
Przewrót wojskowy i dojście do władzy Rezy Szaha Pahlawiego
1921 przewrót wojskowy wyniósł do władzy oficera Rezę Chana, który 1925 (po obaleniu dynastii Kadżarów) ogłosił się szachem, przybierając imię Reza Szah Pahlawi (zapoczątkował dynastię Pahlawi).
Reformy Rezy Pahlawiego
W 1921 układ irańsko-brytyjski został anulowany.
Reza Szah zaczął wprowadzać reformy zmierzające do budowy nowoczesnego państwa i wzmocnienia władzy centralnej.
W 1935 zmieniono urzędową nazwę państwa na Iran.
Nazwa ta pochodzi od starożytnego ludu Ariów.
Pomysl zmiany zrodzil sie w glowie Iranskiego Ambasadora w Niemczech. Byl to oczywiscie wplyw nazistow. ktorzy szukali swych korzeni w rasie aryjskiej. Zmiana nazwy panstwa miala zblizyc oba kraje do siebie i jeszcze bardziej kultywowac aryjska krew.
Obalenie Rezy Pahlawiego przez interwencję Rosji i W. Brytanii
Od wybuchu II wojny światowej teren infiltracji hitlerowskich Niemiec, co doprowadziło do wkroczenia wojsk sowieckich i brytyjskich. Wobec porażki polityki proniemieckiej — abdykacja Rezy Szaha na rzecz syna, Mohammada Rezy Pahlawi.
W 1943 Iran wypowiedział wojnę Niemcom. Podczas konferencji w Teheranie mocarstwa wydały deklarację o niepodzielności i niepodległości Iranu (XI 1943). Wzrostowi aktywności lewicy irańskiej, przede wszystkim na terenach zajętych przez wojska sowieckie towarzyszyło pod koniec wojny 1945-46 utworzenie autonomicznych republik w Azerbejdżanie Irańskim oraz Kurdystanie, które zostały zlikwidowane po wycofaniu się wojsk ZSRR.
Nacjonalizacja przemysłu naftowego i zamach stanu
kwiecień 1951 - parlament irański znacjonalizował Angielsko-Irańską Kompanię Naftową.
Narastał konflikt między wspieranym przez Waszyngton i Londyn szachem a premierem Mohammedem Mossadekiem, który m.in. zablokował przyznanie koncesji naftowej ZSRR. Korzystając z pomocy alimów i kół socjalistycznych Mossadek blokował również zachodnie wpływy w Iranie
22 sierpnia 1953 - CIA przeprowadza zamach stanu wymierzony przeciwko demokratycznie wybranemu premierowi Mohammedowi Mossadekowi, nowym premierem mianowano szwagra szacha generała Faizollaha Zahediego, szach zostaje dyktatorem i marionetką USA
1959 - Mohammed Reza Pahlawi zaczął ograniczać wpływy alimów i zamykać islamskie szkoły.
26 stycznia 1963 - szach Reza Pahlawi ogłosił "białą rewolucję" - program "reform" realizowany dzięki miliardowym zyskom ze sprzedaży ropy naftowej mających doprowadzić do modernizacji kraju - szach chciał m.in.
uczynić armie irańską trzecią siłą w świecie(połowę dochodów z ropy przeznaczał na armię),
nawiązać przyjacielskie stosunki z Izraelem i uczynić Iran piątą potęgą gospodarczą świata w latach 90. XX wieku).
Opór przeciwko błędnie wprowadzanym reformom oraz terrorowi zaczął narastać. Szczególnie ostro zaczął krytykować szacha jeden z alimów, ajatollah Chomeini. Wielu protestujących alimów i sufich trafiało do więzień.
Protesty przeciwko Rezowi Pahlawie i terror policyjny
5 czerwca 1963 - miały miejsce masowe protesty w wielu miejscach w kraju.
W wyniku ostrej reakcji armii zginęło ok. 15 000 ludzi.
Władza szacha coraz bardziej opierała się na krwawym terrorze sianym przez tajną policję SAVAK.
Sytuacja w Iranie i narastające niezadowolenie
Do kierowania irańskimi przedsiębiorstwami szach sprowadził 150 tys. zachodnich specjalistów. Tysiące mieszkańców wsi zaczęło przenosić się do miast, których infrastruktura powoli przestawała wystarczać.
1973-1976 - PNB Iranu wzrósł o 50%, ale potem przyszła recesja, a wraz z nią inflacja i bezrobocie.
Niezadowolenie w Iranie
nasilił się opór społeczeństwa wobec polityki szacha, metod rządzenia i realizacji programu reform, które miały przekształcić Iran w nowoczesne państwo. W opozycji znaleźli się zarówno konserwatyści muzułmańscy, dla których reformy społeczne były zbyt śmiałe, jak i opozycja lewicowo-demokratyczna, dla której rządy te były zbyt despotyczne
wrzesień 1978 - w związku z silnymi protestami szach wprowadził stan wojenny.
grudzień 1978 - pięć milionów ludzi zgromadziło się na gigantycznej demonstracji, uczestnicy domagali się usunięcia szacha i ustanowienia republiki islamskiej.
Władza ajatollaha Chomejniego
16 stycznia 1979 - szach uciekł z kraju wraz z rodziną, przekazując władzę Radzie Regencyjnej. Przywódca opozycji muzułmańskiej, ajatollah R. Chomejni, utworzył Irańską Radę Rewolucyjną, a po powrocie do kraju z emigracji we Francji przejął władzę i utworzył Tymczasowy Rząd Rewolucyjny.
1 lutego 1979 - ajatollah Chomeini wrócił do kraju.
Nowy ustrój Iranu
1 kwietnia 1979 - proklamowano Islamską Republikę Iranu Wg konstytucji z XII 1979 Iran stał się państwem opartym na zasadach islamu i prawie religijnym — szari'acie. Z jednej strony Iran ma parlament i prezydenta wybierane w wyborach powszechnych, zna instytucję referendum, zaś władza opiera się na nowoczesnej zasadzie trójpodziału, z drugiej jednak wszystko pozostaje pod nadzorem autorytetów religijnych.
Najważniejsze organy nadzoru religijnego to welajat e faghih - teolog szyicki będący głową państwa oraz Rada Nadzorująca, spełniająca funkcję trybunału konstytucyjnego, w tym badająca zgodność prawa stanowionego z zasadami islamu. Wprowadzono surowe prawa wzorowane na szariacie. Od tego momentu zaczął się bardzo szybki wzrost liczby mieszkańców Iranu.
Zajęcie ambasady USA
4 listopada 1979 - studenci zajęli amerykańską ambasadę w Teheranie, wzięli 66 zakładników, (z czego 13 od razu zwolniono). Spowodowało to izolację kraju na arenie międzynarodowej.
22 września 1980 - armia iracka zaatakowała Iran, zaczęła się wojna iracko-irańska.
20 stycznia 1981 - po 444 dniach niewoli amerykańscy zakładnicy wrócili do domu.
20 sierpnia 1988 - koniec wojny iracko-irańskiej
Konflikt prezydenta z fundamentalistamki
W 1981 zaostrzył się konflikt dotyczący zasady niepodzielności władzy świeckiej i religijnej pomiędzy prezydentem a fundamentalistami muzułmańskimi. VI 1981 parlament pozbawił prezydenta władzy;
3 czerwca 1989 - umarł ajatollah Chomeini, jego miejsce zajął dotychczasowy prezydent Ali Chamenei. potwierdzając tym polityczno-religijną jedność władzy sądowniczej, ustawodawczej i wykonawczej.
Wygrana na prezydenta umiarkowanego Ali Akbar Haszemi Rafsandżani
lipiec 1989 w wyborach na prezydenta republiki zwyciężył uważany za polityka umiarkowanego Ali Akbar Haszemi Rafsandżani. Wcześniej w drodze referendum poszerzono kompetencje prezydenta - zniesienie urzędu premiera, prezydent na czele Rady Ministrów.
luty/maj 1992 zwycięstwo zwolenników prezydenta w wyborach parlamentarnych.
Neutralność w wojnie w Zatoce Perskiej i umiar
W czasie wojny nad Zatoką Perską 1990-91 Iran zachował ścisłą neutralność. W latach 90. prezydent A.A. Rafsandżani (1989-97) rozwijał politykę ograniczonego otwarcia na zewnątrz.
1995 - USA nałożyły na Iran sankcje ekonomiczne za wspieranie terroryzmu i próby zdobycia broni nuklearnej, Iran odrzucił oskarżenia.
Prezydentem zostaje M. Chatami
W 1997 w wyborach prezydenckich wygrał umiarkowany M. Chatami (ponownie 2001) zmierzający do dialogu z Zachodem i ograniczenia restrykcyjnej polityki wewnętrznej.
23 maja 1997 - uznawany za reformatora Mohammed Chatami wygrał wybory prezydenckie. Próby reform skończyły się jednak niepowodzeniem i kraj pozostał pod kontrolą konserwatystów. Coraz częstsze protesty studentów.
8 czerwca 2001 - kolejny wyborczy sukces Chatamiego. Przy władzy utrzymują się jednak konserwatyści, a proreformatorskie gazety są zamykane. Wielu reformatorów, w tym współpracownicy prezydenta, ląduje w więzieniu. Jednak wprowadzone po rewolucji surowe prawa obyczajowe i dotyczące roli kobiet ulegają powolnemu złagodzeniu.
wrzesień 2001 Po zamachu terrorystycznym na WTC prezydent Chatami udziela poparcia USA w wojnie z afgańskimi Talibami. Dyplomacja irańska odgrywa pozytywną rolę podczas konferencji w Bonn. Jednak mimo tego kilka dni później prezydent USA George W. Bush umieszcza Iran na "osi zła" obok Iraku i KRLD.
luty/czerwiec 2004 Wybory parlamentarne. Wybory nie spełniły kryteriów demokracji, gdyż najpierw do wyborów nie dopuszczono części kandydatów obozu reformatorskiego. Później mimo ustępstw ze strony Rady Nadzorującej większość reformatorów zbojkotowała wybory. Jednak frekwencja przekroczyła 50%, a przewagę zdobyli umiarkowani konserwatyści.
17 czerwca 2005 zaskakujące wyniki I tury wyborów prezydenckich. Do II tury nie zakwalifikował się żaden z kandydatów obozu reform. Druga tura rozegra się między umiarkowanym ajatollahem Akbarem Haszemim Rafsandżanim a narodowokonserwatywnym Mahmudem Ahmadineżadem, burmistrzem Teheranu.
24 czerwca 2005 W II turze wyborów prezydentem wybrany został narodowokonserwatywny Mahmud Ahmadineżad uzyskując 61,69% głosów.