O DUCHU PRAW .Prolem sine matre creatam

Owidiusz

OD WYDAWCY

Sięgając po „Ducha praw" należy mieć świadomość, że nie jest to dzieło łatwe dla współczesnego Czytelnika. Monteskiusz wymaga erudycji i cierpliwości we wspólnym docieraniu do celu. Często brnie w gąszczu faktów historycznych odnosząc je do urządzeń prawnych i ustrojowych epoki, którą omawia; dotyka zasad moralnych, religijnych oraz zwyczajów ludów; analizuje ich położenie gospodarcze w różnych okresach i na różnych kontynentach, aby w końcu doprowadzić Czytelnika do aforystycznie ujętej myśli, którą zamierzał wyłożyć. W po­szukiwaniu „ducha" praw wiedzie nas od starożytnej Grecji, poprzez Rzym, czasy najazdów barbarzyńskich, aż po okres kształtowania się państw i ustrojów średniowiecznej Europy.

Ogromne dzieło, owoc dwudziestoletniej pracy autora, jest analizą trzech ustrojów: republiki, monarchii i tyranii. Prawa, według Monteskiusza, w każdym ustroju powinny tworzyć harmonijną jedność z „naturą rządu" i jego „zasadą". Naturą rządu w republice jest dbałość o demokrację i suwerenność ludu, zasadą zaś cnota polityczna obywateli. Naturą monar­chii są rządy jednostki zgodne z obowiązującymi prawami, zasadą zaś honor. W tyranii natomiast rządy jednostki opierają się na samowoli despoty, zasadą obowiązującą zarówno pod­danych jak i despotę jest strach.

Tylko system rządów umiarkowanych, w którym istnieją mechanizmy wzajemnej kontroli wszystkich władz państwa, zapewnia wolność obywatelom. System praworządności w państwie zależy więc od rozdziału trzech władz: ustawo­dawczej, wykonawczej i sądowniczej. Jedynie republika i mo­narchia konstytucyjna mogą spełniać kryteria rządów umiar­kowanych.

Idea podziału władz została po raz pierwszy tak wyraźnie opisana i rzetelnie uzasadniona właśnie w monteskiuszów-

6 O duchu praw

skim „O duchu praw". Stąd też w absolutystycznie rządzonej Francji natrafiła na niezwykle podatny grunt społeczny i poli­tyczny. Krytykując absolutyzm utożsamiany z systemem de­spotycznym, dzieło Monteskiusza, w sposób nie do końca zamierzony przez autora, przygotowało grunt i stało się jed­nym ze źródeł inspiracji „ducha" przyszłej rewolucji.

Zasadę podziału władz wykorzystali autorzy Deklaracji Praw podczas rewolucji francuskiej, pod jej wpływem kszta­łtowała się konstytucja Stanów Zjednoczonych, przyświecała również twórcom polskich reform w okresie Sejmu Czterolet­niego, legła wreszcie u podstaw wielu liberalnych ustrojów dziewiętnastowiecznej Europy.

Podstawą niniejszej edycji jest wydanie z 1957 r. uzupe­łnione wówczas przez Michała Sczanieckiego, głównie o przy­pisy, których większość pominięto w pierwszej edycji z 1927 r. W obecnym wydaniu usunięto rażące archaizmy językowe, błędy stylistyczne i korektorskie. Wykonano również nowy skład i łamanie tekstu.

Wielkie dzieło Monteskiusza ukazuje się w języku polskim po czterdziestu latach nieobecności na półkach księgarskich. Znakomite, nieco archaizowane, tłumaczenie Tadeusza Żeleń-skiego-Boya pozwala zachwycić się jego pięknem i mądrością. Należące do klasycznych dzieł europejskiej myśli politycznej „O duchu praw" adresowane jest nie tylko do Czytelników ze środowisk akademickich, ale nade wszystko do polityków i ludzi biorących udział w szeroko pojętym życiu publicznym.

Kęty, Wielkanoc 1997 roku

PRZEDMOWA

Jeżeli w nieskończonej mnogości rzeczy składających tę książkę znalazłaby się taka, która wbrew memu spodziewa­niu, mogłaby stad się obrazą, z pewnością nie pomieściłem jej w złym zamiarze. Nie mam z natury ducha skłonnego do przygany. Platon dziękował niebu, iż urodził się za czasów Sokratesa; ja składam dzięki niebiosom, iż pozwoliły mi zro­dzić się pod rządem, pod którym żyję, i że kazały mi słuchać tych, których kocham.

Proszę o jedną łaskę, a lękam się, iż proszę daremnie; a to aby czytelnik nie sądził o pracy dwudziestu lat z chwilowej lektury; aby pochwalił albo zganił całą książkę, a nie kilka zdań. Jeżeli ktoś chce dochodzić myśli autora, może ją odkryć jedynie w myśli dzieła.

Najpierw badałem ludzi i spostrzegłem, iż w nieskończo­nej rozmaitości praw i obyczajów nie powodują się oni wyłącz­nie kaprysem.

Postawiłem zasady; za czym ujrzałem, jak poszczególne wypadki naginają się do nich jakoby same z siebie; jak dzieje wszystkich narodów są jeno ich następstwem; jak każde po­szczególne prawo wiąże się z innym prawem lub wypływa z innego, ogólniejszego.

Kiedym się cofnął do starożytności, starałem się przejąć jej duchem, aby nie upodabniać wypadków najzupełniej różnych i nie przeoczyć różnic w tych, które zdają się podobne.

Nie wysnułem swoich zasad z własnych rojeń, ale z natury rzeczy. Niejedna prawda stanie się tu zrozumiałą dopiero wówczas, kiedy ujrzymy łańcuch wiążący ją z innymi. Im bardziej ktoś zastanowi się nad szczegółami, tym bardziej uczuje niezłomność zasad. A nie podałem tu wszystkich szcze­gółów; któż bowiem mógłby powiedzieć wszystko bez obawy śmiertelnej nudy?

PRZEDMOWA 11

Czytelnik nie znajdzie tu owych ostrych rysów, tak zna­miennych dla dzisiejszych dziel. Skoro się patrzy na rzeczy z pewnej perspektywy, ostrości te zacierają się; rodzą się one zwykle jedynie stąd, iż myśl przechyla się cała na jedną stronę i zaniedbuje wszystkie inne.

Nie piszę po to, aby przyganiac rzeczom ustalonym w jakimkolwiek kraju. Każdy naród znajdzie tu raq'e swoich zasad i wysnuje ten naturalny wniosek, iż próby odmiany przystały jedynie tym, którzy są dość bystrzy, aby genialnym spojrzeniem przeniknąć cały ustrój państwa.

Nie jest rzeczą obojętną, aby lud był oświecony. Przesądy urzędników zaczęły się od przesądów narodu. W czasach ciemnoty ludzie nie wątpią o niczym, nawet kiedy czynią najwięcej złego; w epoce światła drżą nawet wówczas, kiedy czynią najwięcej dobrego. Czuje się dawne nadużycia, widzi się sposób naprawy; ale widzi się nadużycia nawet i w tej naprawie. Zostawia się złe, jeśli się lęka gorszego; zostawia się dobre, jeśli się wątpi o lepszym. Patrzy się na części jedynie po to, aby sądzić o całości; bada się wszystkie przyczyny, aby oglądać wszystkie skutki.

Gdybym mógł sprawić tyle, aby każdy znalazł nowe po­budki miłowania swoich obowiązków, swego władcy, swojej ojczyzny, swoich praw; gdyby ludzie mogli lepiej uczuć swoje szczęście w każdym kraju, pod każdym rządem, na każdym stanowisku, uważałbym się za najszczęśliwszego ze śmiertel­nych.

Gdybym mógł sprawić, aby ci, którzy rozkazują, pomno­żyli swą wiedzę w zakresie swojej władzy, ci zaś, którzy słuchają, aby znaleźli nową przyjemność w posłuchu, uważał­bym się za najszczęśliwszego ze śmiertelnych.

Uważałbym się za najszczęśliwszego ze śmiertelnych, gdybym mógł sprawić, aby ludzie wyleczyli się ze swych przesądów. Nazywam tu przesądami nie to, co sprawia, że ludzie są nieświadomi pewnych rzeczy, ale co sprawia, że są nieświadomi siebie samych.

12 O duchu praw

Wiele razy zaczynałem i wiele razy porzucałem to dzieło; tysiąc razy rozrzucałem na wiatr zapisane kartki¹; czułem co dnia niemal omdlewanie rodzicielskiej ręki². Szedłem za swo­im przedmiotem bez planu; nie znałem ani prawideł, ani wyjątków; znajdowałem prawdę jeno po to, aby ją stracić. Ale skoro odkryłem swoje zasady, wszystko, czego szukałem, zbiegło się ku mnie; i w ciągu dwudziestu lat patrzałem, jak moje dzieło poczyna się, rośnie, postępuje i dobiega końca.

Jeżeli to dzieło będzie miało powodzenie, wiele będę za­wdzięczał wspaniałości jego przedmiotu: mimo to nie sądzę, abym zupełnie wyzuty był z talentów. Kiedy ujrzałem to, co tylu wielkich ludzi we Francji, Anglii i Niemczech pisało przede mną, uczułem podziw; ale nie straciłem otuchy. „I ja także jestem malarzem"³, powiedziałem sobie z Corregiem.

KSIĘGA PIERWSZA

O PRAWACH W OGÓLNOŚCI

ROZDZIAŁ I

O prawach w ich stosunku do rozmaitych istot

Prawa, w najrozciągłejszym znaczeniu słowa, są to ko­nieczne stosunki wypływające z natury rzeczy. W tym ujęciu wszystkie istoty mają swoje prawa: Bóstwo¹ ma swoje prawa; świat materialny ma swoje prawa"; duchy wyższe od człowie­ka mają swoje prawa; zwierzęta mają swoje prawa; człowiek ma swoje prawa.

Ci, którzy rzekli, iż ślepa fatalność stworzyła wszystkie zjawi­ska, które widzimy na świecie, powiedzieli wielką niedorzecz­ność; cóż bowiem może być niedorzeczniejszego niż ślepa fatalność, która by wydała rozumne istoty?

Istnieje tedy prarozum [raison primitive]; prawa zaś są to stosunki zachodzące między nim a rozmaitymi istotami i sto­sunki tych rozmaitych istot między sobą.

Bóg jest w stosunku do wszechświata jako jego stwórca i zachowawca. Prawa, wedle których go stworzył, są te same, wedle których go utrzymuje. Działa wedle tych prawideł, boje zna; zna je, bo je uczynił; uczynił je, bo wynikają z jego mądro­ści i potęgi.

Skoro widzimy, iż świat, powstały z ruchu materii i pozba­wiony inteligencji, istnieje ciągle, muszą snadź jego ruchy podlegać niezmiennym prawom. Gdyby można było sobie

^! Prawo - mówi Plutarch - jest królem wszystkich śmiertelnych i nie­śmiertelnych. W traktacie: Że jest pożądane, by władca był mędrcem.

' Zdanie „świat materialny ma swoje prawa" opuszczono w wydaniu polskim z r. 1927.

16 O duchu praw

wyobrazić inny świat niż nasz, musiałby mieć stałe prawidła, albo by się rozpadł.

Tak więc dzieło stworzenia, które wydaje się dowolnym aktem, nastręcza nam prawidła równie niezmienne jak fata­lizm ateuszów. Niedorzecznością byłoby rzec, iż Stwórca bez tych prawideł mógłby władać światem, skoro świat nie mógł­by trwać bez nich.

Te prawidła są niewzruszenie ustanowionym związkiem. Pomiędzy jednym a drugim poruszającym się ciałem wszyst­kie ruchy udzielają się, rosną, słabną, ustają, wedle stosunku masy i chyżości; każda rozmaitość jest jednostajnością, każda zmiana trwaniem.

Poszczególne istoty myślące mają swoje prawa, które same utworzyły; ale mają też i takie, których nie utworzyły same. Zanim istniały jestestwa myślące, były one możebne; miały tedy możebne stosunki, a tym samym możebne prawa. Zanim istniały ustanowione prawa, istniały możebne stosunki spra­wiedliwości. Twierdzić, iż nie ma nic sprawiedliwego ani nie­sprawiedliwego poza tym, co nakazują lub czego bronią usta­nowione prawa, znaczyłoby twierdzić, że nim wykreślono koło, promienie jego nie były między sobą równe.

Trzeba zatem uznać stosunki słuszności za wcześniejsze od ustanowionego prawa, które je utwierdza. Na przykład to, iż przypuściwszy istnienie społeczeństw ludzkich słusznym by­łoby stosować się do ich praw. Iż gdyby istniały stworzenia myślące, które by doznały dobrodziejstwa od drugiej istoty, powinny czuć za to wdzięczność. Że jeżeli istota myśląca spłodziła drugą myślącą istotę, istota stworzona powinna zo­stać w zależności, w której znalazła się od początku. Że istota myśląca, która wyrządziła zło drugiej myślącej istocie, zasłu­guje, aby jej wyrządzono toż samo zło. I tak dalej. Ale daleko jest do tego, aby świat rozumny rządził się tak samo dobrze jak świat fizyczny. Jakkolwiek bowiem posiada również prawa, które z natury swojej są niezmienne, nie idzie za nimi niewzru­szenie jak świat fizyczny za swymi. Przyczyna tkwi w tym, iż poszczególne istoty myślące ograniczone są przez swą naturę, a tym samym podległe błędom; z drugiej zaś strony w naturze ich leży to, iż działają z własnej woli. Nie trzymają się zatem stale swoich pierwotnych praw, a nawet nie zawsze trzymają się tych, które sobie same stanowią.

Część pierwsza. KSIĘGA PIERWSZA 17

Nie wiadomo, czy zwierzęta rządzą się wedle ogólnych praw ruchu, czy wedle jakiejś osobliwej pobudki. Jak bądź się rzeczy mają, nie pozostają one z Bogiem w stosunku ściślej­szym niż reszta materialnego świata; czucie służy im jedynie w stosunkach między sobą lub z innymi poszczególnymi stworzeniami, lub z samymi sobą.

Dzięki zmysłowi rozkoszy zachowują one swoje osobiste istnienie; dzięki temu samemu zmysłowi zachowują swój ga­tunek. Mają prawa naturalne, ponieważ są zespolone czuciem; nie mają praw ustanowionych, ponieważ nie są zespolone świadomością. Nie idą wszakże niezmiennie za swymi natu­ralnymi prawami; rośliny, w których nie widzimy ani czucia, ani świadomości, przestrzegają ich lepiej.

Zwierzęta nie mają najwyższych przewag, które my mamy; mają inne, których my nie mamy. Nie mają naszych nadziei, ale nie mają naszych obaw. Podlegają jak my śmierci, ale nie znają jej. Większość ich nawet strzeże swego istnienia lepiej od nas i nie czyni tak złego użytku ze swych namiętności.

Człowiek, jako istota fizyczna, podlega, jak inne ciała, nie­zmiennym prawom. Jako istota obdarzona rozumem, gwałci bez ustanku prawa, które Bóg ustanowił, i zmienia te, które utworzył sam. Musi sobą kierować sam; jest wszakże istotą ograniczoną, zdaną na niewiedzę i błąd, jak wszystkie inteligencje ograniczone; zbywa się łatwo nawet tych słabych wiadomości, jakie ma. Jako istota czująca, podlega tysiącznym namiętnościom.JTaka istota mogła w każdej chwili zapomnieć swego stwórcy; Bóg przywołał ją do siebie prawami religii. Taka istota mogła w każdej chwili zapomnieć siebie samej; filozofowie ostrzegli ją za pomocą praw moralnych. Stworzony do żyda w społeczności, mógł w niej zapomnieć o drugich; prawodawcy przywołali go do obowiązku za pomocą praw państwowych i cywilnych.

ROZDZIAŁ II

O prawach natury

Przed wszystkimi tymi prawami są prawa natury, tak na­zwane, ponieważ płyną wyłącznie z naszej istoty. Aby je dobrze poznać, trzeba zważyć człowieka przed powstaniem społeczno­ści. Prawa natury to te, którym podlegałby w owym stanie.

18 , O duchu praw

Prawo, które wrażając w nas pojęcie stwórcy zwraca nas ku niemu, jest pierwszym z naturalnych praw przez swoją wagę, ale nie wedle ich porządku. Człowiek w stanie natury łacniej miałby zdolności poznania, niżby posiadał wiadomo­ści. Jasne jest, iż pierwsze jego pojęcia nie byłyby oderwane; myślałby o zachowaniu swej istoty, nimby się zastanawiał nad jej pochodzeniem. Taki człowiek czułby zrazu jedynie swą słabość; byłby bezgranicznie lękliwy. Gdyby trzeba doświad­czenia w tej mierze, to znaleziono wszak w lasach ludzi dzi­kich²: wszystko ich przyprawia o drżenie, wszystko pobudza do ucieczki.

W tym stanie każdy się czuje niższym; zaledwie czuje się równym drugiemu. Nie starano by się wtedy zaczepiać na­wzajem; pokój byłby pierwszym naturalnym prawem.

Przypuszczenie Hobbesa, który przypisuje pierwotnym ludziom wzajemną chęć ujarzmiania, nie jest słuszne. Pojęcie władztwa i panowania jest tak złożone i zależy od tylu innych pojęć, że nie mogłoby ono zrodzić się jako pierwsze.

Hobbes zapytuje, „dlaczego, jeżeli ludzie nie są z natury swojej w stanie wojny, chodzą zawsze uzbrojeni i dlaczego mają klucze do zamykania domów". Ale nie czuje, iż przypi­suje ludziom przed założeniem społeczności to, co im się mogło przygodzie dopiero po tym założeniu, które zrodziło pobudki napadania się i bronienia.

Obok poczucia własnej słabości występuje u człowieka po­czucie swoich potrzeb. Następnym tedy prawem naturalnym byłoby prawo, które mu każe szukać środków pożywienia.

Powiedziałem, że lęk skłaniałby ludzi do ucieczki; ale oznaki wzajemnego lęku zachęciłyby ich niebawem do zbliże­nia się. Zresztą wiodłaby ich ku temu przyjemność, jaką od­czuwa zwierzę za zbliżaniem się zwierzęcia tegoż gatunku. Co więcej, powab, jaki dwie płcie budzą w sobie przez swą od­mienność, pomnożyłby tę przyjemność; przyrodzona tedy prośba, jaką wyrażają zawsze sobie wzajem, byłaby trzecim prawem.

Poza uczuciem, jakie ludzie mają z natury, zdobywają oni jeszcze wiadomości; oto więc drugi węzeł, którego inne stwo-

² Świadkiem, dziki, którego znaleziono w lasach hanowerskich i którego oglądano w Anglii za panowania Jerzego I.

Część pierwsza. KSIĘGA PIERWSZA 19

rżenia nie mają. Ludzie mają tedy nową pobudkę, aby się łączyć; pragnienie życia w społeczności jest tedy czwartym prawem naturalnym.

ROZDZIAŁ III

O prawach stanowionych

Skoro tylko ludzie znajdą się w społeczności, tracą poczu­cie własnej niemocy; równość, która była między nimi, ustaje; zaczyna się stan wojenny.

Każda poszczególna społeczność dochodzi do poczucia własnej siły; to rodzi stan wojenny między narodami. W każ­dej społeczności jednostki zaczynają czuć swą siłę; starają się przywłaszczyć sobie główne korzyści tej społeczności, co stwarza między nimi stan wojenny.

Z tych dwóch rodzajów stanu wojennego wynikają prawa między ludźmi. Rozważani jako mieszkańcy tak wielkiej pla­nety, iż z konieczności muszą się mieścić na niej rozmaite ludy, mają oni prawa w stosunkach tych ludów między sobą; i to jest PRAWO NARODÓW. Jeśli ich zważymy jako żyjących w spo­łeczności, którą należy utrzymać, mają oni prawa miarkujące stosunek rządzących z rządzonymi; i to jest PRAWO POLI­TYCZNE. Wreszcie istnieją prawa w stosunkach obywateli między sobą; i to jest PRAWO CYWILNE.

Prawo narodów wspiera się z natury swojej na tej zasadzie, iż w czasie pokoju rozmaite narody powinny sobie świadczyć najwięcej dobra, w czasie zaś wojny najmniej zła, jak można bez szkody dla swoich zasadniczych interesów.

Celem wojny jest zwycięstwo; celem zwycięstwa zdobycz; celem zdobyczy zachowanie jej. Z tej i z poprzedniej zasady powinny wypływać wszystkie prawa tworzące prawo naro­dów.

Wszystkie ludy mają prawo narodów; nawet Irokezi, któ­rzy zjadają swoich jeńców, mają je. Wysyłają i przyjmują posel­stwa; znają prawa wojny i pokoju. Nieszczęście w tym, iż to prawo narodów nie opiera się na prawdziwych zasadach.

Poza prawem narodów, które dotyczy wszystkich społecz­ności, istnieje dla każdej prawo polityczne. Społeczność nie może istnieć bez rządu. Skupienie wszystkich sił poszczególnych,

20 . O duchu praw

powiada bardzo trafnie GRAVINA, stanowi to, co się nazywa STANEM POLITYCZNYM.

Siła powszechna może spocząć w rękach jednego albo też wielu. Myśleli niektórzy, iż skoro natura ustanowiła władzę ojcowską, rząd jednostki bardziej jest zgodny z naturą. Ale przykład władzy ojcowskiej nie dowodzi niczego. Jeżeli bo­wiem władza ojcowska ma podobieństwo do rządu jednostki, władza braci po śmierci ojca lub władza stryjecznych braci, po śmierci braci, daje obraz rządu wielu. Siła państwowa jest z konieczności zespoleniem większej ilości rodzin.

Lepiej jest rzec, iż rządem najbliższym natury jest ten, którego osobliwy charakter najzgodniejszy jest z charakterem ludu, dla którego istnieje.

Poszczególne siły nie mogą się skupić, o ile się nie skupią wszystkie wole. Skupienie tych ostatnich, powiada znowuż bardzo trafriie GRAVINA, stanowi to, co nazywa się STANEM CYWILNYM.

Prawo na ogół jest to rozum ludzki, ile że włada wszystki­mi ludami ziemi; prawa zaś polityczne i cywilne każdego narodu winny być jedynie szczególnymi wypadkami, w któ­rych objawia się ten rozum ludzki.

Powinny być tak swoiste dla narodu, dla którego je stwo­rzono, iż rzadki to traf, aby prawa jednego narodu mogły się nadać drugiemu.

Trzeba, aby odpowiadały naturze i zasadzie rządu istnieją­cego lub mającego powstać; czy że go tworzą - jako prawa polityczne - czy że utrzymują - jako prawa cywilne.

Powinny być dostrojone do fizycznych warunków kraju; do klimatu zimnego, skwarnego lub umiarkowanego; do właściwości gruntu, do położenia, wielkości kraju; do ro­dzaju życia ludów rolniczych, myśliwskich lub pasterskich. Powinny się naginać do stopnia wolności, jaką dany ustrój może znieść; do religii mieszkańców, do ich skłonności, bogactw, liczby; do ich handlu, obyczajów, nawyków. Wreszcie prawa mają związki między sobą, mają związek ze swym pochodzeniem, z zamiarem prawodawcy, z porząd­kiem rzeczy, na którym je wzniesiono. Z tych wszystkich punktów trzeba je rozważać.

To właśnie zamierzam uczynić w tym dziele. Rozpatrzę wszystkie te stosunki: wszystkie razem tworzą to, co się nazy­wa DUCHEM PRAW.,

Część pierwsza. KSIĘGA PIERWSZA 21

Nie oddzieliłem praw politycznych od cywilnych, ponieważ bowiem nie traktuję o prawach, jeno o duchu praw, a ten duch zasadza się na rozmaitych stosunkach praw z rozmaitymi rzeczami, trzeba mi było nie tyle trzymać się naturalnego porządku praw, ile porządku tych stosunków i tych rzeczy.

Rozpatrzę najpierw stosunki, jakie prawa mają z naturą i z zasadą każdego rządu; że zaś ta zasada ma na prawa największy wpływ, postaram się ją dobrze rozpatrzyć. Jeżeli zdołam ją raz ustalić, ujrzymy, jak prawa z niej płyną niby ze swego źródła. Przejdę następnie do innych stosunków, bar­dziej poszczególnych.

KSIĘGA TRZECIA

O ZASADACH TRZECH POSTACI RZĄDU

ROZDZIAŁ I

Różnica między naturą rządu a jego zasadą [principe]

Rozpatrzywszy prawa odnośne do natury każdego rządu trzeba się przyjrzeć prawom odnośnym do jego zasady.

Między naturą rządu a jego zasadą zachodzi ta różnica¹, że naturą jego jest to, co go stworzyło takim; zasadą zaś to, co mu każe działać. Jedno to jego swoista budowa, drugie to namięt­ności ludzkie, które nim poruszają.

Otóż prawa powinny być zarówno w zgodzie z zasadą każdego rządu, co z jego naturą. Trzeba tedy zbadać te zasady; i to mam zamiar uczynić w tej księdze.

ROZDZIAŁ II

O zasadzie rozmaitych rządów

Rzekłem, iż naturą rządu republikańskiego jest to, że lud jako całość ałbo przez pewne rodziny posiada tam najwyższą władzę: naturą rządu monarchicznego, iż monarcha ma naj­wyższą władzę, ale wykonywa ją wedle ustanowionych praw: rządu despotycznego, iż jeden włada w nim wedle swej woli i zachcenia. Nie trzeba mi więcej, aby odkryć ich trzy zasady;

¹ To rozróżnienie jest bardzo ważne, i wyciągnę zeń wiele wniosków; jest ono kluczem do nieskończonej mnogości praw.

34 O duchu praw

wypływają z powyższego w naturalny sposób. Zacznę od rządu republikańskiego, a najpierw będę mówił o demokra­tycznym.

ROZDZIAŁ III

O zasadzie demokracji

Nie trzeba wiele uczciwości, aby rząd monarchiczny lub też despotyczny utrzymał się i trwał. Siła praw w jednym, wciąż wzniesione ramię władcy w drugim miarkują i trzymają w karbach wszystko. Ale w państwie ludowym trzeba jednej sprężyny więcej, a jest nią CNOTA.

To, co mówię znajduje potwierdzenie w całym ciągu histo­rii i jest bardzo zgodne z naturą rzeczy. Jasnym bowiem jest, że w monarchii, gdzie ten, który wykonywa prawa, uważa się za stojącego ponad prawem, mniej potrzeba cnoty niż w rządzie ludowym, gdzie ten, który wykonywa prawa, czuje, że sam im podlega i że będzie dźwigał ich ciężar.

Jasnym jest również, że monarcha, który wskutek złej rady lub niedbalstwa poniecha wykonywania praw, może łatwo naprawić szkodę; wystarczy mu zmienić doradców lub popra­wić się z niedbalstwa. Ale kiedy w rządzie ludowym prawa pójdą w niepamięć, państwo jest już zgubione, ile że stan ten może pochodzić jedynie ze skażenia republiki.

Ciekawe to było widowisko w minionym wieku patrzeć na bezsilne zabiegi Anglików, aby wprowadzić u siebie demokra­cję. Ponieważ ci, którzy kierowali sprawami, nie posiadali cnoty, ponieważ ambicje ich drażniło powodzenie tego, który na najwięcej się ważył², ponieważ duch jednej frakcji powścią­gany był jedynie duchem drugiej, rząd zmieniał się bez ustan­ku; zdumiony lud szukał demokracji i nie znajdował jej nigdzie. Wreszcie po wielu zamieszkach, wstrząśnieniach i starciach trzeba było wrócić do tego samego rządu, który się wygnało.

Kiedy Sulla chciał wrócić Rzymowi wolność, Rzym nie był zdolny jej przyjąć; tkwiła w nim już tylko słaba resztka cnoty;

Cromwell.

Część pierwsza- KSIĘGA TRZECIA 35

że zaś było jej coraz mniej, miast obudzić się po Cezarze, Tyberiuszu, Kajuszu, Klaudiuszu, Neronie, Domicjanie, popa­dał w coraz większą niewolę; wszystkie ciosy godziły w tyra­nów, żaden w tyranię.

Greccy mężowie stanu żyjący pod rządem ludowym nie uznawali innej siły zdolnej go podtrzymać, prócz cnoty. Dzi­siejsi mówią nam tylko o manufakturach, handlu, finansach, bogactwach, nawet zbytku.

Kiedy ta cnota zanika, ambicja wciska się do serc zdolnych ją odczuć, a chciwość do wszystkich. Pragnienia zmieniają przedmiot; nie kocha się już tego, co się kochało. Ludzie byli wolni z prawami, chcą być wolni przeciw prawom. Każdy obywatel jest jak niewolnik-zbiegły z domu pana. To, co było zasadę [maxime], zowie się surowością; co było prawidłem, zowie się spętaniem fgene]; co było szacunkiem, zowie się lękiem. Oszczędność zwie się tam chciwością, nie żądzą posiadania. Niegdyś mienie prywatne stanowiło skarb publiczny; obecnie skarb publiczny staje się dziedzictwem prywatnym. Republika staje się łupem; siła jej jest tylko potęgą kilku obywateli, a swawolą wszystkich.

Ateny miały w swoim łonie te same siły wówczas, kiedy panowały z taką chwałą, co kiedy służyły z taką hańbą. Miały dwadzieścia tysięcy obywateli³, kiedy broniły Greków przeciw Persom, kiedy walczyły o władzę ze Spartą i kiedy najechały Sycylię; miały dwadzieścia tysięcy wówczas, kiedy Deme-triusz Faleryjski policzył ich⁴, tak jak na targu liczy się niewol­ników. Kiedy Filip ośmielił się panować w Grecji, kiedy zjawił się u bram Aten⁵, straciły one dopiero jedynie czas. Widzimy u Demostenesa, jakiego trudu trzeba było, aby je obudzić; lęka­no się tam Filipa nie jako wroga wolności, ale uciech¹'. Miasto to, które oparło się tylu klęskom, które odrodziło się po tylu zniszczeniach, padło pod Cheroneą i na zawsze. Cóż znaczy, że Filip odsyła wszystkich jeńców? nie odsyła mężów; zawsze

⁵ Plutarch, in Pericle; Platon, in Cńtia.

* Miały wówczas 21 000 obywateli, 10 000 cudzoziemców, 400 000
niewolników. Por. Ateneusz, ks. VI.

^s Miały wówczas 20 tys. mieszkańców. Por. Demostenes, in Aristog.

* Ustanowili prawo karzące śmiercią tego, kto by doradzał obrócić na
cele wojenne pieniądze przeznaczone na teatry.

36 O duchu praw

było równie łatwo pokonać siły Aten, jak trudno było pokonać ich cnotę.

Jakim cudem Kartagina mogłaby się utrzymać? Kiedy Hannibal zostawszy pretorem chciał przeszkodzić urzędni­kom w łupieniu republiki, zali nie oskarżali go przed Rzymia­nami? Nieszczęśliwi, którzy chcieli być obywatelami bez pań­stwa i posiadać bogactwa z rąk swoich niszczycieli! Wkrótce Rzym zażądał od nich w zakład trzystu najzacniejszych oby­wateli; później kazał wydać broń i okręty, w końcu wypowie­dział im wojnę. Z tego, co zdziałała rozpacz w Kartaginie rozbrojonej⁷, można osądzić, co mogła była zdziałać przy cno­cie, póki miała siły.

ROZDZIAŁ IV

O zasadzie arystokracji

Tak samo jak trzeba cnoty w rządzie ludowym, trzeba jej również w rządzie arystokratycznym. Prawda, iż nie jest tu tak nieodzowna.

Lud, który jest w stosunku do szlachty tym, czym poddani w stosunku do monarchy, spętany jest cuglami praw: mniej zatem potrzebuje cnoty niż lud w demokratycznym ustroju. Ale co zdoła powściągnąć szlachtę? Ci, którzy mają wykony­wać prawa przeciw swoim kolegom, spostrzegą rychło, że działają przeciw sobie samym. Trzeba tedy cnoty w tym ciele, z natury jego ustroju.

Rząd arystokratyczny ma w sobie samym niejaką siłę, której nie posiada demokracja. Szlachta tworzy w nim ciało, które mocą swego przywileju i dla osobistego interesu trzyma w karbach lud; wystarczy, by były prawa, aby je w tym wzglę­dzie wykonywano.

Ale o ile temu ciału łatwo jest trzymać w karbach in­nych, o tyle trudno jest trzymać w karbach samych siebie⁸.

⁷ Wojna ta trwała 3 lata.

^E Zbrodnie publiczne będą tu karane, ponieważ to jest w interesie wszystkich; zbrodnie prywatne nie będą karane, ponieważ jest w interesie wszystkich nie karać ich.

Część pierwsza. KSIĘGA TRZECIA 37

Taka jest natura tego ustroju, iż - rzekłbyś - tych samych ludzi poddaje władzy praw i równocześnie ich spod niej wyjmuje.

Owóż podobne ciało może się trzymać w karbach jedynie na dwa sposoby: albo wielką cnotą, która sprawia, iż szlachta uznaje się poniekąd równą swemu ludowi, co może stworzyć wielką republikę; albo cnotą mniejszą, zasadzającą się na pew­nym umiarkowaniu, równającym przynajmniej szlachtę mię­dzy sobą, co upewnia jej istnienie.

Umiarkowanie jest tedy duszą tych rządów. Rozumiem ta­kie, które opiera się na cnocie, a nie to, które wypływa z tchórzostwa i gnuśności.

ROZDZIAŁ V

Iż cnota nie jest zasadą rządu monarchicznego

W monarchiach polityka dokonywa wielkich rzeczy z możliwie najmniejszym nakładem cnoty: tak jak w najzmyśl-niejszych machinach umiejętność zużywa możliwie najmniej ruchów, sił i kółek.

Państwo istnieje niezależnie od miłości ojczyzny, od żądzy prawdziwej chwały, od zaparcia się siebie, od poświęcenia swoich najdroższych interesów i od wszystkich tych bohater­skich cnót, które znajdujemy u starożytnych, a które znamy jedynie ze słyszenia.

Prawa zastępują miejsce wszystkich tych cnót, które zgoła nie są potrzebne; państwo zwalnia od nich: czyn spełniony bez rozgłosu jest w nim poniekąd bez znaczenia.

Mimo iż wszystkie zbrodnie są z natury swojej publiczne, rozróżnia się wszakże zbrodnie istotnie publiczne od zbrodni prywatnych, tak nazwanych, ponieważ bardziej krzywdzą po­jedynczą osobę niż całą społeczność.

Otóż w republikach zbrodnie prywatne są bardziej pu­bliczne, to znaczy większą przynoszą szkodę ustrojowi pań­stwa niż osobom postronnym; w monarchii zaś zbrodnie pu­bliczne są bardziej prywatne, to znaczy bardziej grożą poszczególnym fortunom niż samemu państwu.

Błagam, aby nikogo nie raziło to, co rzekłem; mówię wedle nauki wszystkich dziejów. Wiem bardzo dobrze, że nierzadko

38 O duchu praw

zdarzają się cnotliwi władcy; ale powiadam, iż w monarchii bardzo trudno jest ażeby lud był cnotliwy⁹.

Czytajcie to, co historycy wszystkich czasów rzekli o dwo­rze monarchów; przypomnijcie sobie, co ludzie wszystkich krajów mówią o nędznym charakterze dworaków; to nie są rzeczy wymyślone, ale oparte na smutnym doświadczeniu.

Ambicja przy próżniactwie, płaszczenie się przy dumie, chęć wzbogacenia się bez pracy, wstręt do prawdy, pochlebstwo, zdrada, przewrotność, zaniedbanie wszystkich zobowiązań, lekceważenie powinności obywatela, obawa przed cnotą monarchy, nadzieje czer­pane w jego słabostkach, i więcej niż to wszystko ustawiczne ośmie­szanie cnoty, tworzą, jak mniemam, we wszystkich czasach i miej­scach charakter większości dworaków. Otóż trudno przypuścić, aby większość możnych osobników w państwie składała się z łotrów, aby zaś wszyscy pospolitacy byli zacnymi ludźmi; aby tamci byli oszustami, d zaś godzili się z rolą dudków.

Kardynał Richelieu przestrzega w swoim Testamencie poli­tycznym, iż gdyby się znalazł wśród ludu jakiś nieszczęsny uczciwy człowiek¹⁰, król nie powinien się nim posłużyć". Tak dalece prawdą jest, iż cnota nie jest sprężyną tego rządu! Oczywiście nie jest zeń wykluczona, ale nie jest jego sprężyną.

ROZDZIAŁ VI

W jaki sposób zastępuje się cnotę w ustroju monarcłucznym

Spieszę się i posuwam wielkimi krokami, iżby kto nie myślał, iż ja tu piszę satyrę na monarchię. Nie; jeżeli brak jej jednej sprężyny, ma za to inną. HONOR, to znaczy przesąd

* Mówię tu o cnocie politycznej, która jest cnotą moralną w tym znacze­niu, iż mierzy ku powszechnemu dobru; bardzo mało mówię o poszczegól­nych cnotach moralnych; zgoła zaś nic o tej cnocie, która ma związek z prawdami objawionymi. Okaże się to jasno w księdze V, rozdz. 2.

" Księgę tę spisali panowie de Bourzeis i de...., związani z kardynałem Richelieu. [Przypisek ten chyba wbrew intencjom Monteskiusza był opusz­czony w wydaniu z r. 1757].

" „Nie trzeba - powiada - posługiwać się ludźmi niskiego pochodzenia; są nadto surowi i zbyt wielcy skrupulaci" [Testament, rozdz. IV].

Część pierwsza. KSIĘGA TRZECIA 39

[prejuge] każdej osoby i każdego stanu, zajmuje miejsce cnoty politycznej, o której mówiłem, i zastępuje ją wszędzie. Może on natchnąć najpiękniejsze uczynki; może w połączeniu z siłą praw doprowadzić rząd do celu, jak sama cnota.

Tak więc w dobrze urządzonej monarchii każdy będzie mniej więcej dobrym obywatelem, a rzadko znajdzie się ktoś, kto by był zacnym człowiekiem [homme de bien]; aby bowiem być zacnym człowiekiem¹², trzeba mieć zamiar nim być i kochać państwo nie tyle dla siebie, ile dla niego samego.

ROZDZIAŁ VII

O zasadzie monarchii

Rząd monarchiczny mieści w sobie, jak wspomnieliśmy, przywileje [preeminences], stany [rangs], a nawet szlachectwo rodowe. Naturą honoru jest, iż żąda on wyróżnień i odznaczeń; silą rzeczy tedy znajduje miejsce w tym rządzie.

Ambicja zgubna jest w republice; wydaje dobre skutki w monarchii; daje życie tej formie rządu; nie jest zaś w nim niebezpieczna, bo można ją w każdej chwlili zdławić.

Można by rzec, że to jest tak samo jak w systemie świata, gdzie istnieje siła oddalająca bez ustanku wszystkie ciała od środka i siła ciężkości, która je doń sprowadza. Honor porusza wszystkie cząstki ustroju państwowego; spaja je siłą swego działania; dzięki niemu każdy dąży do dobra powszechnego mniemając, iż goni jedynie za własnym interesem.

Prawda, iż mówiąc filozoficznie, fałszywym jest ów honor, który spełnia wszystkie sprawy państwa: ale ten fałszywy honor jest równie użyteczny powszechności, co prawdziwy honor byłby użyteczny poszczególnym osobom, które by go posiadały.

A czyż to nie jest dużo skłonić ludzi, aby spełniali wszyst­kie trudne i wymagające wysiłku czynności, bez innej nagrody niż rozgłos tych czynów?

" To słowo zacni/ człowiek należy rozumieć jedynie w sensie poli­tycznym.

40 O duchu praw

ROZDZIAŁ VIII

Iż honor nie jest zasadą państw despotycznych

Nie honor jest zasadą państw despotycznych. Ponieważ ludzie są w nich wszyscy równi, nie można się wywyższyć nad innych; ponieważ wszyscy są niewolnikami, nie można w ogóle się wywyższyć.

Co więcej, ponieważ honor ma swoje prawa i reguły i ponieważ nie jest zdolny się ugiąć; ponieważ zależy jedynie od swego, ale nie od cudzego kaprysu, może istnieć jedynie w państwach, gdzie ustrój jest stały i prawa określone.

W jaki sposób mógłby go ścierpieć despota? Honor czerpie chlubę w tym, iż gardzi życiem, despota zaś ma siłę tylko przez to, iż może je odebrać. W jaki sposób honor mógłby ścierpieć despotę? Posiada on stałe prawidła oraz kaprysy nie dające się ugiąć; otóż despota nie zna żadnych prawideł, ka­prys zaś jego niweczy wszystkie inne.

Honor, nieznany państwom despotycznym, gdzie często nawet nie ma słowa na jego określenie¹³, włada w monar­chiach; daje w nich życie całemu ustrojowi państwowemu, prawom, a nawet cnotom.

ROZDZIAŁ IX

O zasadzie rządu despotycznego

Tak jak w republice potrzebna jest cnota, a w monarchii honor, tak samo w ustroju despotycznym potrzebny jest LĘK. Co się tyczy cnoty, nie jest ona potrzebna; honor zaś byłby wręcz niebezpieczny.

Olbrzymia władza monarchy przechodzi w zupełności na tych, którym on ją powierza. Ludzie zdolni wysoko cenić samych siebie, gotowi by wszcząć rewolucję: trzeba tedy, aby lęk pognębił wszystkie serca i zagasił najlżejsze nawet drgnie­nie ambicji.

Rząd umiarkowany może, ile chce i bez niebezpieczeństwa zwolnić swoje sprężyny. Utrzymuje się przez swoje prawa

" Por. Perry, s. 447.

Część pierwsza. KSIĘGA TRZECIA 41

j przez własną siłę. Ale kiedy w ustroju despotycznym władca przestanie na chwilę wznosić groźne ramię; kiedy nie może unicestwić w jednej chwili tych, którzy zajmują pierwsze miej­sca¹⁴, wszystko przepadło: skoro bowiem sprężyna rządu, któ­rą jest łęk, przestanie istnieć, lud nie ma już ochrony.

W tym to zapewne rozumieniu kadiowie utrzymywali, iż najwyższy władca nie jest obowiązany dotrzymać słowa lub przysięgi, o ile przez to ogranicza swą władzę¹⁵.

Trzeba, ażeby lud sądzony był według praw, możni zaś według zachcenia monarchy; aby głowa ostatniego z podda­nych była bezpieczna, głowa zaś baszy nieustannie zagrożona. Niepodobna mówić bez drżenia o tych potwornych rządach. Szach perski, zdetronizowany za naszych czasów przez Miri-wejsa, ujrzał, jak jeszcze przed podbojem państwo rozpada się w gruzy, ponieważ nie wylał dosyć krwi'^h.

Historia powiada nam, iż straszliwe okrucieństwa Domi-cjana przeraziły wielkorządców, tak iż lud odżył nieco pod jego panowaniem¹⁷. Tak potok pustosząc wszystko z jednej strony, zostawia z drugiej nietknięte wioski, wśród których oko z dala dostrzega skrawki łąk.

ROZDZIAŁ X

Różnica między posłuchem w rządzie umiarkowanym a w rządzie despotycznym

W państwach despotycznych natura rządu wymaga bez­granicznego posłuszeństwa; wola monarchy, skoro się raz ob­jawi, musi wywrzeć równie niechybny skutek, co kula uderza­jąca drugą kulę.

Nie ma tu żadnej pośredniej drogi, zmian, układów, termi­nów, okupów, perswazyj, przedstawień; żadnych odszkodo­wań ani propozyqi. Człowiek jest istotą ślepo posłuszną isto­cie, która rozkazuje.

^H Jak zdarza się często w arystokracjach wojskowych. ¹⁵ Ricault, De 1'Empim ottoman, [ks. I, rozdz. IIJ. " Por. historię tej rewolucji pióra o. Du Cerceau.

¹⁷ Rządy jego były wojskowe, co stanowi jedną z odmian despotycznego ustroju.

42 O duchu praw

Zarówno nie można tam wyrażać swoich obaw co do przyszłych wypadków, jak usprawiedliwiać niepowodzeń ka­prysem fortuny. Udziałem ludzi, jak zwierząt, jest tu instynkt, posłuszeństwo, kara.

Na nic się nie zda przeciwstawiać przyrodzone uczucia, szacunek dla ojca, czułość dla żon lub dziatek, prawa honoru, stan zdrowia; otrzymało się rozkaz, to wystarcza.

W Persji skoro król skazał kogoś, nie wolno już doń mówić

0 tym ani prosić o łaskę. Choćby był pijany albo niespełna
rozumu, i tak wyrok musi być wykonany¹*. Inaczej władca
sprzeciwiłby się sobie, prawo zaś nie może się sobie sprzeci­
wić. Ta zasada istniała od niepamiętnych czasów. Ponieważ
rozkazu Asswerusa, aby wymordować Żydów, nie można
było cofnąć, pozwolono im bronić się.

Istnieje wszakże coś, co można niekiedy przeciwstawić woli monarchy¹⁹: religia. Poddany opuści ojca, zabije go nawet, skoro władca zechce i rozkaże: ale choćby władca chciał

1 rozkazał, nie pokosztuje wina. Prawa religii płyną z wyższe­
go rozkazu, gdyż wydano je zarówno dla władcy, jak dla
poddanych. Ale co się tyczy prawa naturalnego, rzecz ma się
odmiennie; tu władca jest czymś więcej niż człowiekiem.

W państwach monarchicznych i umiarkowanych władzę ogranicza to, co jest jej sprężyną. Mam na myśli honor, który włada niby monarcha nad księciem i nad ludem. Nikt tu nie przeciwstawi władcy praw religii; dworak mniemałby, że się tym ośmieszy; będzie się natomiast w każdej chwili powoły­wał na prawa honoru. Stąd konieczne przeobrażenia w posłu­szeństwie; honor z natury skłonny jest do dziwactw, posłu­szeństwo zaś podda się im wszystkim.

Mimo iż sposób posłuchu odmienny jest w tych dwóch ustrojach, władza jest wszakże jednaka. W jakąkolwiek stronę monarcha się obróci, przeważa szalę i budzi posłuch. Cała różnica w tym, że w monarchii władca jest oświecony, mini­strowie zaś nieskończenie zręczniejsi i doświadczeńsi niż pod rządem despotycznym.

Por. Chardin. Tamże.

Część pierwsza. KSIĘGA TRZECIA 43

ROZDZIAŁ XI

Uwagi nad tym wszystkim

Takie są zasady trzech postaci rządu. To nie znaczy, że w danej republice obywatele są cnotliwi, ale że powinni by nimi być. To nie dowodzi także, iż w danej monarchii mają honor; jak również, iż w danym państwie despotycznym mają lęk; ale powinni by mieć; bez czego rząd będzie niedoskonały.

KSIĘGA ÓSMA

O SKAŻENIU ZASAD TRZECH USTROJÓW

RZĄDU

ROZDZIAŁ I

Ogólna myśl tej księgi

Skażenie każdego rządu zaczyna się prawie zawsze od skażenia jego zasad.

ROZDZIAŁ II

O skażeniu zasady demokracji

Zasada demokracji psuje się nie tylko wówczas, kiedy zanika duch równości, ale i wówczas, kiedy się rozpleni duch nadmiernej równości i kiedy każdy chce być równy tym, któ­rych wybrał sobie, by mu rozkazywali. Wówczas lud, nie mogąc ścierpieć nawet tej władzy, którą sam powierzył, chce wszystko pełnić sam, radzić za senat, działać na urzędników, i odzierać z urzędów wszystkich sędziów.

Wówczas nie może być już cnoty w republice. Lud chce pełnić funkcje urzędników; za czym nie szanuje ich już. Obra­dy senatu nie mają już wagi: zanikają tedy względy dla senato­rów, a tym samym dla starców. A kiedy nie ma poważania dla starców, nie będzie go i dla ojców; toż samo mężowie nie znajdą posłuchu ani panowie uległości. Wszyscy zaczną podo­bać sobie w tej swawoli; przymus rozkazywania zacznie nu­żyć, jak i przymus posłuszeństwa. Kobiety, dzieci, niewolnicy przestaną mieć posłuch dla kogokolwiek. Nie będzie już oby­czajów, nie będzie miłości porządku, wreszcie cnoty.

126 O duchu praw

Widzimy w Uczcie Ksenofonta bardzo szczery obraz repu­bliki, w której lud nadużył równości. Każdy biesiadnik mówi po kolei, czemu jest rad z siebie. „Jestem rad z siebie, powiada Charmides, dla mego ubóstwa. Kiedy byłem bogaty, musiałem zalecać się do potwarców, wiedząc dobrze, iż więcej mogę od nich doznać złego niż go wyrządzić; republika żądała ode mnie wciąż nowych sum: nie mogłem wyjeżdżać. Od czasu jak jestem biedny, nabyłem powagi: nikt mi nie grozi, ja grożę innym; mogę wydalić się lub siedzieć. Bogaci powstają z miejsc, ustępują mi kroku. Jestem królem, byłem niewolni­kiem; płaciłem haracz republice, dziś ona mnie żywi: nie oba­wiam się już stracić, spodziewam się zyskać".

Lud popada w to nieszczęście, skoro ci, którym się zawie­rzył, chcąc ukryć własne zepsucie starają się go zepsuć. Iżby nie dojrzał ich ambicji, mówią mu jeno o jego wielkości; iżby nie dostrzegł ich chciwości, głaszczą wciąż jego własną.

Zepsucie wzrośnie u tych, co psują i wzrośnie też u tych, co już są zepsuci. Lud podzieli między siebie wszystek grosz publiczny, i jak zjednoczył ze swym lenistwem prowadzenie spraw, tak samo zechce zjednoczyć ze swym ubóstwem rozko­sze zbytku. Ale przy jego lenistwie i zbytku jedynie skarb publiczny będzie mógł być dlań celem.

Nie powinniśmy się dziwić, skoro ujrzymy, iż głosy sprze­daje się za pieniądze. Nie można dać wiele ludowi nie wydo­bywając zeń więcej jeszcze: ale aby zeń wydobyć, trzeba obalić państwo. Im więcej będzie na pozór ciągnął korzyści ze swej wolności, tym bardziej będzie się zbliżał do chwili, w której ma ją stracić. Powstają mali tyrani, którzy mają wszystkie przywa-1; ry jednego. Niebawem ta resztka wolności staje się nie do zniesienia; wyrasta jeden jedyny tyran; i lud traci wszystko, nawet korzyści swego zepsucia.

Demokracja musi tedy unikać dwóch ostateczności: ducha; nierówności, który wiedzie ją do arystokracji lub do jedno-¹ władztwa, i ducha nadmiernej równości, która wiedzie ją do despotyzmu jednego człowieka, jak despotyzm jednego kq9 czy się podbojem.

Prawda, iż ci, którzy zepsuli greckie republiki, nie zawsze stawali się tyranami. To stąd, iż więcej przykładali wagi do^; wymowy niż do sztuki wojennej, nie licząc, iż w sercu wszyst-*¹ kich Greków istniała zawsze zacięta nienawiść do wszystkich

gj# pierwsza. KSIĘGA ÓSMA 127

tych, którzy obalali rząd republikański, co sprawiło, iż anar­chia wyrodziła się w upadek, zamiast zmienić się w tyranię.

Natomiast Syrakuzy, istniejące pośród mnogości drobnych oligarchij zmienionych w tyranię', Syrakuzy, posiadające senat², o którym nie ma prawie mowy w historii, doznały nieszczęść, Jctórych nie przynosi zwyczajne zespucie. Miasto to, zawsze pogrążone w swawoli³ albo w ucisku, jednako utrapione swoją wolnością co niewolą, wciąż wstrząsane jedną i drugą niby burzą, i mimo swej zewnętrznej potęgi zawsze skazane na revvoluqę pod wpływem najmniejszej obcej siły, posiadało W swoim łonie niezliczony lud, zawsze mający przed sobą jedy­nie ten smutny wybór: albo znosić tyrana, albo nim być samemu.

ROZDZIAŁ III

O duchu nadmiernej równości

O tyle, o ile niebo oddalone jest od ziemi, o tyle prawdziwy duch równości oddalony jest od ducha nadmiernej równości. Pierwszy nie polega na tym, aby wszyscy rozkazywali lub aby nikt nie słuchał rozkazów, ale na tym, aby słuchać i rozkazy­wać swoim równym. Nie stara się nie mieć pana, ale mieć za panów jedynie równych sobie.

W stanie natury ludzie rodzą się wprawdzie w równości; ale nie mogą w niej trwać. W społeczeństwie tracą ją; stają się z powrotem równi jedynie przez prawa.

Różnica między demokracją dobrze a źle urządzoną pole­ga na tym, iż w pierwszej jest się równym każdemu jedynie jako obywatel, w drugiej zaś jest się też równym jako urzędnik, jako senator, jako sędzia, jako ojciec, jako mąż, jako pan.

Naturalne miejsce cnoty jest obok wolności, ale tak samo nie istnieje ona przy nadmiernej wolności co przy niewoli.

"-: Por. Plutarch w Żywotach Tymoleona i Diona.

¹ Jest w nim ten z 600, o którym mówi Diodor.

³ Wypędziwszy tyranów uczyniono obywatelami cudzoziemców i na­jemnych żołnierzy, co spowodowało wojny domowe. Arystoteles, Polityka, b. V, rozdz. III. Skoro lud stal się przyczyną zwycięstwa nad Ateńczykami, odmieniono republikę. Tamże, rozdz. IV. Namiętność dwóch młodych urzędników, z których jeden porwał drugiemu młodego chłopca, tamten zaś uwiódł mu żonę, zmieniła formę tej republiki. Tamże, ks. VII, rozdz. IV.

---