MONTESKIUSZ - O duchu praw
Księga druga.
3 RODZAJE RZĄDÓW:
republikański (cały lub część ludu sprawuje najwyższą władzę),
kiedy lud jako ciało ma najwyższą władzę, jest to demokracja.
kiedy najwyższa władza jest w rękach części, jest to arystokracja.
W demokracji lud jest w jednej sytuacji monarchą (przez swoje głosy będące jego wolą), w innej poddanym. Ważną kwestią jest ustalenie liczby obywateli wchodzących do zgromadzenia. Podstawową zasadą jest to, że lud sam mianuje swoich urzędników. Wybiera członków do senatu. Mimo, że lud zdaje sobie sprawę z rządów, nie jest w stanie sam rządzić.
Zasadniczym prawem w republice jest podział tych, którzy mają prawo głosowania. Drugim prawem jest sposób oddawania głosu. W demokracji jest wybieranie przez losowanie, natomiast w arystokracji przez głosowanie.
Zasadniczym prawem demokracji jest również, by tylko lud tworzył prawa.
monarchiczny (włada jeden na podstawie praw stałych),
Istotę rządu monarchicznego stanowią władze pośredniczące, podległe i zależne. W monarchii władca jest źródłem władzy politycznej i cywilnej. Potrzebna jest pośrednia władza, którą jest szlachta.
despotyczny (jeden bez praw podaje wszystko swojej woli).
Z natury władzy despotycznej wynika, że jeden człowiek, który ją wykonuje, daje ją wykonywać również jednemu, który posiada całą potęgę monarchy (wezyr). Prawem zasadniczym w takim państwie jest mianowanie wezyra. Im większymi ludami rządzi monarcha, tym mniej myśli o rządzie; im sprawy większe, tym mniej się radzi.
Księga trzecia - O zasadach trzech postaci rządu.
Między naturą a zasadą rządu zachodzi taka różnica:
naturą jest to, co stworzyło go takim (jego swoista budowa),
zasadą zaś to, co mu każe działać (namiętności ludzkie, które nim poruszają).
Prawa powinny być w zgodzie zarówno z naturą jak i zasadą rządu.
Naturą rządu republikańskiego jest najwyższa władza całego ludu lub jej części,
Naturą rządu monarchicznego władza jednego, który włada według ustanowionych praw,
Naturą rządu despotycznego władza jednego rządzącego według swej woli.
CNOTA
W rządzie monarchicznym i despotycznym nie trzeba wiele uczciwości, bo siła praw i ostra ręka władcy utrzymują państwo.
W państwie ludowym potrzeba czegoś jeszcze, mianowicie cnoty.
Jeśli monarcha zaniedba wykonywania praw, może to szybko naprawić. Natomiast, gdy w rządzie ludowym prawa zostaną zaniedbane, państwo jest zgubione. Grecy nie widzieli innej siły zdolnej podtrzymać rząd ludowy, jak tylko cnota. Dzisiaj mówi się zupełnie, o czym innym (handel, bogactwo). Kiedyś ludzie byli wolni z prawami, teraz chcą być wolni przeciw prawom.
Tak samo jak trzeba cnoty w rządzie ludowym, trzeba jej w arystokratycznym, choć nieco mniej. Lud spętany jest przez prawa, więc nie potrzebuje tak cnoty.
HONOR W MONARCIACH
W monarchiach polityka dokonuje wielkich rzeczy z minimalnym nakładem cnoty. Prawa zastępują miejsce wszystkich cnót. Rozróżnia się zbrodnie istotnie publiczne od prywatnych. Miejsce cnoty politycznej zajmuje honor.
Cnota polityczna jest rodzajem cnoty moralnej, bo zmierza ku powszechnemu dobru. Dzięki honorowi każdy dąży do dobra powszechnego mniemając, że goni tylko za własnym interesem.
Honor może istnieć jedynie w państwach, gdzie ustrój jest stały i prawa określone. Dlatego honor nie jest zasadą państw despotycznych. Tam bowiem wszyscy są niewolnikami.
Tak jak w republice potrzebna jest cnota, w monarchii honor, tak w ustroju despotycznym potrzebny jest lęk.