1. Asceta i rycerz, jako dwie różne średniowieczne postawy
(parenetyczny charakter lit. średniowiecza)
- asceta i rycerz stanowią dwa podstawowe wzorce osobowe propagowane w parenetycznej literaturze średniowiecznej, obok postawy franciszkańskiej; trzeba wspomnieć, że pareneza polega właśnie na propagowaniu pewnych wzorców osobowych, ideałów i wartości, którymi powinien kierować się człowieka danej epoki;
- wzorzec świętego ~ ascety związany jest z bezwzględną dominacją kościoła we wszystkich płaszczyznach działania tamtejszego społeczeństwa: w życiu politycznym i kulturalnym oraz stanowiła o więzi społeczeństwa europejskiego; postawa ascezy wypływa ze średniowiecznego przekonania, iż ciało jest siedliskiem szatana, więc umartwianie się i zadawanie mu bólu jest jedyna drogą na wypędzenie go; często więc widywano procesje ludzi biczujących się i stosujących różne inne techniki wypędzania szatana; czasem przybierało to formy skrajne, tak jak w przypadku Szymona Słupnika, który 27 lat przeżył w małej klatce na wysokim słupie, przeważnie stojąc, co wymagało nie lada samozaparcia i siły woli (lub choroby psychicznej jak ktoś woli); znamienne jest, że potem wielu ludzi, w tym artystów fascynowało się taką postawą, co widać wyraźnie w literaturze, nawet polskiej: Szymon Grochowiak „Święty Szymon Słupnik" („Powołał go Pan / Na słup"); bez żadnych skrajności przedstawiona jest postawa ascety w legendzie o św. Aleksym, która opowiada o człowieku pochodzącym z zamożnej rodzimy rzymskiej, który postanowił w dniu swojego ślubu resztę życia oddać Bogu; wędrował po świecie jako żebrak i zmarł pod domem swojego ojca, przeżywszy tam ostatnie 16 lat swego życia i dopiero po śmierci, udało ustalić się, kim był naprawdę; asceza ta polegała więc na dobrowolnym wyrzeczeniu się dóbr i wygód jakie oferowało mu życia w zamian za poszukiwanie poniżenia, umartwianie się; parenetyczne opisy mają zwykle pewną schematyczność: wskazanie na heroizm i świętość opisywanej postaci, potem zaczyna się biografia: pochodzenia ze szlachetnego rodu, potem pojawia się opis zalet i cnót, następnie jest wyrzeczenie się dóbr, jakimi obdarowało go życie, opis ascetycznego życia i śmierć połączona z szeregiem cudów;
- rycerz jest drugim propagowanym wzorcem osobowym: kierował się on następującymi zasadami - hasłami: Bóg, Honor i Ojczyzna; utworami prezentującymi postawę rycerza były „chansons de geste", a w śród nich najbardziej znana „Pieśń o Rolandzie"; opowiada ona o wyprawie wojennej króla Franków Karola Wielkiego do Hiszpanii, aby pomóc w walce z saracenami; w czasie powrotu ze zwycięskiej walki, tylna straż dowodzona przez hrabiego Rolanda, siostrzeńca króla, zostaje zaatakowana i rozbita; zanim się to stało, Roland miał możliwość przywołania pomocy z użyciem rogu, ale uważał to za hańbiący czyn i postanowił bronić się bez pomocy, ale gdy okazuje się, że siły wroga wiele razy przewyższają siłę jego wojska, intensywnie zastanawia się na wezwaniem pomocy, aby zabici zostali pomszczeni; jednak gdy broniących zostaje mała garstka, postanawia bronić się do ostatka, dokonując nadludzkich czynów (wręcz groteskowych) i wg wszelkich zasad rycerskich - umiera; cechami rycerza są: konsekwentność w realizacji czynów i idei, takich jak obrona ojczyzny, nawet w obliczu śmierci; Roland jest wzorem wszelkich cnót rycerza średniowiecznego (choć nie wzywanie pomocy można nazwać głupotą): odwagi, męstwa, wierności wobec króla i ojczyzny, dbałości o honor;
2. Rycerz, święty, kochanek jako bohaterowie
charakterystyczni dla literatury średniowiecza
- rycerz, święty i kochanek są typowymi bohaterami literatury średniowiecznej;
- rycerz jest opisany w „chansons de geste", takich jak „Pieśń o Rolandzie" (punkt 1), „O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu";
- asceta, uważany za świętego (taki był ich żywot) występują w hagiografii (punkt 1)
- natomiast kochanek opisany jest w utworach rozrywkowych, takich jak romanse w stylu „Dzieje Tristany i Izolda"; opisuje on historię Tristana, wysłanego po Izoldę, przeznaczoną na małżonkę króla Marka; jednak służąca Bargien przez omyłkę daje Tristanowi i Izoldzie napój miłosny, przeznaczony oryginalnie dla Marka i Izoldy; resztę powieści stanowi opis przygód dozgonnej i ślepej miłości tych dwojga; w obliczu miłości, wszelkie inne sprawy tracą na ważności; wszystko, po wielu przygodach kończy się pomyślnie: król Marek okazuje się dobroczyńcą i po śmierci kochanków umożliwia i wieczny wspólny spoczynek; w tym utworze, kochanek jest zakochany tragicznie, to znaczy nigdy nie może poślubić ukochanego, ze względu na okoliczności, ale małżeństwo z przymusu z inną osobą, nie zmienia uczucia; nie mogąc żyć ze sobą, nie szczędzą wysiłków, aby spotykać przy każdej okazji; koniec jest również tragiczny: tu Tristan został wygnany i poślubia inną Izolda; śmiertelni ranny, prosi o ostatnie widzenie z ukochaną, co udaje się, ale zazdrosna żona Tristana, doprowadza go do śmierci, zanim zobaczy się z ukochaną; gdy przybywa Izolda, Tristan już nie żyje i ona również umiera;
- cechy miłości i kochanków w średniowieczu: miłość jest tragiczna (nie ma spełnienia w małżeństwie) i trwa do końca życia: gdy jeden umiera, to samo dzieje się z drugim; miłość przez kochanków wynoszona jest ponad inne wartości; uczucie jest silniejsze od rozumu i nie poddaje się logicznemu rozumowaniu; jest ono potęgą olbrzymią, przynoszącą tak radość, jak i cierpienie przy rozłące; historia uczucia kończy się tragicznie, śmiercią obojga, ale tryumfuje po śmierci (gałązki głogu, które wyrastają z grobów i splatają się);
3. „Bogurodzica" - najstarsza pieśń polska, świadectwo języka staropolskiego
- „Bogurodzica" jest polską pieśnią narodowo-religijną, pierwszą tego rodzaju w języku polskim; jest anonimowa; przez długi czas miała charakter hymnu narodowego, i takiż zachowała aż do XVI wieku; nieznany autor wykazał się swoim talentem i umiejętnością poetycką w najstarszej części utworu, tzn. w pierwszych 2 zwrotkach, która uznawana jest za arcydzieło średniowiecznej poezji polskiej;
- poza charakterem hymnu, jest to także modlitwa, co wynika ze znaczenia powtarzających się słów Kyrielejson, co jest odpowiednikiem polskiego „Panie, zmiłuj się" oraz zwroty do Matki Boskiej;
- zwrotki kolejne posiadają różną tematykę; pierwsza jest apostrofą do Matki Boskiej i polega na skierowaniu się do niej przez wiele różnych określeń; w drugiej pojawiają się prośby do osoby z pierwszej, o zwrócenie uwagi, natchnienie myśli, wysłuchanie modlitwy (co jest dość typowe we wstępie do każdego utworu, z tym, że odwołania zwykle były do Boga); potem pojawiają się bardziej konkretne prośby: o pobożne życia, otrzymanie łask, życie wieczne;
- ze względu na czas powstania, tzn. w czasie rodzenia się pisanego języka polskiego, jest to bardzo ważny dokument historii języka, głownie jeżeli chodzi o strukturę zdania oraz archaizmy: sławiena, Gospodzin, zwolena, spuści, przebyt; ciekawe i znamienne jest, że następne części utworu są młodsze i mogą stanowić podstawę do wnioskowania o ewolucji słownictwa i struktur zdaniowych (choć te, ze względy na poetycki charakter mogą być zakłócone);
4. Przedstaw i omów najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego
- język polski jest dość młody, zwłaszcza w piśmie (ok. 700 lat), ale nawet tak krótki czas zatarł wiele śladów polskiej literatury, ostało się tylko kilka bardzo sędziwych pism:
- Bogurodzica stanowi bardziej zapis języka, niż zabytek piśmiennictwa, gdyż jak się uważa, została spisana dopiero w kilkadziesiąt lat od powstania (punkt 3)
- w XIV i XV wieku pojawiają się dwa zbiory kazań, jedne Świętokrzyskie, których papier zistał ponownie wykorzystany na okładkę innego rękopisu; zostały one odnalezione kilka wieków później w bibliotece petersburskiej; te kazania skierowane były raczej do ludzi bardziej wykształconych; drugi zbiór adresowany bardziej do ludzi prostych, zwany jest gnieźnieńskimi; oba te zbiory stanowią cenne źródło informacji o rozwoju języka polskiego
- jest również druga pieśń religijna, porównywana z „Bogurodzicą" - „Lament świętokrzyski", która opowiada o użalaniu się Matki Boskiej pod krzyżem umęczonego Chrystusa;
- są także dwa psałterze: floriański i puławski oraz większy utwór, tzn. Biblia królowej Zofii;
- trzeba jeszcze wspomnieć o pojawiających się nazwach geograficznych terenów polskich, pochodzące z IX wieku i występujących w tekstach łacińskich („Geograf Bawarski" który opisuje średniowieczną Europę; „Dagome index" które jest oddaniem Państwa Polskiego pod opiekę Kościoła; Kroniki Thietmara, które opisują wojny polsko-niemieckie); ważnym zabytkiem jest też pierwsze całe zdanie po polsku z Księgi Henrykowskiej, opisującej dzieje klasztoru;
5. Scharakteryzuj filozoficzne poglądy średniowiecza,
jaki wpływ wywarły na kształt ówczesnej literatury
- w średniowieczu mamy trzy wielkie teorie filozoficzne, odwołujące się do roli człowieka i świata pod panowaniem Boskim, które w jakiś sposób porządkują wartości rządzące życiem człowieka, wszystkie jednak podporządkowują świat Bogowi (teocentryzm)
- scholastyka św. Anzelma: podporządkowany wierze, ale starał się tłumaczyć prawdy religijne (dogmaty, orzeczenia i inne uznane przez kościół treści) drogą spekulacji rozumowych, ale z góry zakładał, iż wszystkie te prawdy są prawdziwe; do dowodzenia stosował zasady opisane przez Arystotelesa, ale przystosowane do spraw wiary; twierdzi także, że do właściwego poznania prawdy, niezbędne są rozum i wiara, ale to z wiary, należy dojść do zrozumienia, a nie na odwrót;
- augustynizm: św. Augustyn uznaje równorzędność istnienia ducha i ciała, Boga i stworzenia, uczucia, woli i rozumu; najwyższym celem człowieka ma być poznanie Boga i własnej duszy (czyli rozważanie zawieszenia człowieka między światem zwierząt a aniołów, które wiązało się z uczuciem wewnętrznego rozdarcia) co miało odbywać się intuicyjnie, a nie rozumowo; zauważał sprzeczności targające człowiekiem (dusza i ciało), dlatego na przykład stosowano ascezę w imię rozwoju duszy;
- tomizm: św. Tomasz z Akwinu rozdzielając rozum i wiarę przedmiotem ich badań ustalił filozofię (pierwszy) i teologię(drugi); uważał, istnienie Boga za prawdę, którą należy rozumowo dowieść; neguje rozdział człowieka na duszę i ciało zakładając jedność fizyczną istoty ludzkiej; jest tu także zawarte przekonanie o istnieniu hierarchii bytów i jednoznacznym określeniu przez Boga naturalnego miejsca człowieka w tej hierarchii (którego to miejsca człowiek cnotliwy nie próbuje zmieniać, bo mogłoby to naruszyć ład świata i idealną harmonię istnienia człowieka), co zgodne jest z feudalną koncepcją państwa średniowiecznego;
- franciszkanizm: św. Franciszek z Asyżu wprowadza ideę radosnej wiary, wspartej wszechogarniającą miłością do człowieka i całego stworzenia; naczelne zasady to miłosierdzie, ubóstwo i braterstwo; stworzył on ideę odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa
6. Wobec Boga i świata: modele postaw w utworach średniowiecznych
(patrz punkt 5)
- w średniowieczu występuje wiele różnych postaw wobec świata i, co najważniejsze, Boga, bowiem zawsze jest on uznawany za postać panującą nad światem, a więc człowiek musi się jemu podporządkować;
- scholastyka uznaje, że człowiek powinien zająć się dowodzeniem prawd religijnych poprzez wiarę;
- augustynizm („Wyznania" św. Augustyna) pokazuje człowieka, jako istotę zawieszoną między zwierzętami i aniołami oraz dodatkowo rozdartą wewnętrznie przez sprzeczne uczucia pochodzące z ciała i duszy;
- uważa, że istota ludzka została przez Boga umieszczona w hierarchii świata raz na zawsze i nie powinna jej zmieniać, aby nie naruszyć ładu świata (etyka tomizmu tego zabraniała)
- franciszkanizm („Kwiatki św. Franciszka") opisuje radosną wersję wiary, opartej na miłości do stworzenia i miłosierdziu, ubóstwie oraz braterstwie;
- dominowały postawy całkowicie poddane postaciom z Biblii: „Bogurodzica" jest właściwie apostrofą do Matki Boskiej i prośbą do niej o spełnienie modlitwy;
- „Pieśń o Rolandzie" prezentuje postawę rycerza, podporządkowaną Bogowi, własnemu honorowi oraz ojczyźnie i jest to właściwie postawa tyrtejska, ale rozbudowana o zestaw zasad moralnych, którymi ma się on kierować oraz cały złożony rytuał, każdej prawie czynności (od pasowania do śmierci);
- „Boska Komedia" Dantego opisuje pielgrzymkę do zaświatów, dokonując właściwie podsumowania całej wiedzy średniowiecznej
7. Polskie XV-wieczne wiersze obyczajowe
- przerabiane w szkole wiersze, które można zaliczyć do tego działu, są właściwie tylko trzy, z czego właściwie tylko jeden ściśle odnosi się do obyczajowości;
- Przecław Słota „O zachowaniu się przy stole" jest poradnikiem towarzyskim, pouczającym o zachowaniu się podczas jedzenia, gdyż pewnie obyczaje rycerskie w Polsce pozostawiały wiele do życzenia; po standardowej apostrofie do Boga, autor wyśmiewając nieumiejętność zachowania się, pokazuje, jak powinny wyglądać uczty: nie należy zajmować się tylko własnym apetytem i nie interesować się innymi osobami, zwłaszcza, jeżeli są to kobiety; tym należą się szczególne względy, gdyż należy im podawać co lepsze kąski i zabawiać rozmową; natomiast panie powinny starannie skrywać łakomstwo i jeść małymi kąskami;
- drugim wierszem, jest „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią", opowiadająca o rozmowie tytułowej postaci ze śmiercią, która przedstawiana była jako rozkładające się ciało kobiety z kosą w ręku; trzeba powiedzieć, że Polikarp wiele razy prosił Boga w swych modlitwach o możliwość zobaczenia śmierci; przy tej rozmowie, wyjawiła ona zasady swojego działania, a dokładnie to, że każdego ona kiedyś zabierze, bez względu na pozycję w hierarchii (pod tym względem ludzie są równi), ale już na pewno zajmie się grzesznikami i to w pierwszej kolejności;
- jest także „Satyra na leniwych chłopów" która pokazuje konflikt między chłopem a feudałem, dotyczący pańszczyzny (obejmującej tylko jeden dzień w roku, a i tak będący dla chłopów nieznośnym obciążeniem, od którego starają się uchylić); uchylanie od pracy odbywa się na wiele chytrych sposobów: używanie gorszych zwierząt i sprzętu, który się bez przerwy psuje, odchodzenie bez przerwy na bok, aby dokonać jakiś niezbędnych napraw, a poza wszystkim, chłopi przychodzą na pole Pana dopiero w południe; na końcu wiersza, pojawia się podziw autora dla niebywałej chytrości kmieci
8. Przedstaw historiografię średniowieczną
- jest jedną z ciekawszych dla nas działalności pisarskich średniowiecza, gdyż przybliża nam kształt życia i historię tego okresu; można podzielić na kilka różnych kierunków:
- pierwsze zapiski historyczne związane oczywiście są z kościołem, a dokładnie najpierw z katedrami biskupimi, a potem zakonami; pierwsze rozsyłały do lokalnych parafii karty pergaminowe z zapisanymi datami świąt ruchomych (tablice paschalne), na których robiono zapiski dotyczące ważniejszych świąt lokalnych oraz na marginesach notowano ważniejsze wydarzenia w życiu państwa (wyprawy, najazdy, śmierć króla i obiór nowego); potem z tych zapisków tworzono tak zwane annały, które były skrupulatnie przechowywane i niektóre zachowały się do dzisiaj (oczywiście po łacinie)l na ich podstawie pisane były potem kroniki;
- największymi dziełami polskiej historiografii są trzy wielkie kroniki: „Kronika polska" Galla Anonima, która nie jest bardzo wiarygodnym źródłem (ale na pewno ważnym i interesującym), gdyż gdzie niegdzie, braki w informacjach uzupełniane były fantazją autora dla zachowania ciągłości wydarzeń, oraz wpływ na to miała stronniczość autora, gdyż musiał on brać pod uwagę swoje poparcie polityczne; pisana była z przeznaczeniem dla ludzi bardziej wykształconych; była ona niestety niepopularna politycznie i narażała się przeciwnikom Krzywoustego; ogólnie rzecz biorąc, zajmuje się ona wychwalaniem czynów Krzywoustego i porównywaniem go do niedoścignionego wzorca, jakim był Chrobry;
- druga „Kronika Polska" Wincentego Kadłubka jest olbrzymim dziełem artystycznym, w dużej części opartym na antycznej konwencji dialogu; informacje czerpał autor z roczników, do których miał łatwy dostęp; dzięki swojemu wykształceniu zagranicznemu, mógł wykazać się wielkim kunsztem artystycznym, który skrupulatnie wykorzystał, kierując się poradami Cycerona, który twierdził, że historię należy upiększać, a nie tylko podawać; poza tym celem takiego utworu ma być dydaktyka, czyli przekazywanie pewnych postaw i zachowań; to wszystko jednak jako oprawa czegoś tak ścisłego jak historia utrudnia nieco interpretację; pisane oczywiście po łacinie;
- i największe polskie dzieło historyczne: Kroniki Jana Długosza; jest to najbardziej dogłębnie opracowana historia Polski, oparta nie tylko na źródłach polskich, ale także zagranicznych, co dało możliwość porównania i dogłębnej analizy; jednak nie jest to dzieło obiektywne, gdyż pisane wg zasad nienaruszalności autorytetu Kościoła i przekazywania zasad moralnych; jeżeli jakieś wydarzenia nie zgadzały się z tymi założeniami, Długosz przekręcał je lub po prostu pomijał; nie bawił się na szczęście w artyzm, co było mu z resztą zarzucane, tak jak prosta i barbarzyńska wręcz łacina; poza opisem historii prezentował czytelnikowi własne spojrzenie na świat, przekonania (nie lubił czechów, Krzyżaków uznawał za wrogów), krytykował zepsucie obyczajów, ekscentryzm wyższych sfer i zajmowanie się tylko rozrywkami;
- do historiografii można zaliczyć niewątpliwie na historycznych zdarzeniach oparte „chansons de geste", które jednak nie zajmują się bezpośrednio przekazywaniem prawdy historycznej;
9. Dwa nurty średniowiecznej literatury świeckiej
(wymień, scharakteryzuj, podaj przykłady)
(patrz punkt 7 - jest to w rzeczywistości dokładnie to samo)
10. Średniowieczne tematy i motywy w literaturze romantycznej
- romantycy na wiele sposobów nawiązują do epoki średniowiecza:
- często zdarza się, że akcja utworów dzieje się w średniowieczu: „Konrad Wallenrod" A. Mickiewicza
- u polskich romantyków głęboko zakorzenił się ideał rycerza, który powodował problemu moralne bohaterów tego okresu; przykładem jest właśnie „Konrad Wallenrod", gdzie tragizm głównej postaci polega na zastosowaniu niehonorowego podstępu; także wadzenie się z Bogiem w wykonaniu Konrada w „Dziadach" jest nie rycerskie, a którymi się ideałami stara się kierować; podobnie wygląda sprawa z Kordianem Słowackiego, który nie może zabić cara, gdyż jest to morderstwo władcy, który jest przecież nadrzędny wobec rycerza; zwrócenie uwagi na postawę rycerza związanie jest związane z poszukiwaniem nowych wzorców postępowania, odpowiednich dla stanu, w jakim znalazła się Polska (Słowacki wykorzystał np. historię o Winkelriedzie, który poświęcając się, zdołał uczynić w walce wyłom dla swoich kompanów - „Polska winkelriedem narodów")
11. Średniowieczne formy teatralne. Wymień i scharakteryzuj.
- w średniowieczu uprawiano trzy różne formy teatralne, przeznaczone zwykle dla ogółu narodu;
- misteria: prezentowały zwykle jakiś fragment historii biblijnej, często opatrzonej jeszcze jakimiś dodatkowymi informacjami (legendami), w dość luźnej formie i z założeniem, że każdy doskonale orientuje się w okolicznościach przedstawionych wydarzeń; z czasem misteria rozrosły do olbrzymich rozmiarów i mogły trwać nawet kilka dni; znamienną cechą misterium jest to, że grają tylko mężczyźni
- dramaty liturgiczne są krótką formą teatralną ściśle związaną z kościelnymi obrzędami liturgicznymi, ale nie będące formalną częścią obrzędu; wykorzystywane były między innymi w święto wielkanocne i przedstawiały przybycie trzech Marii do groby zmartwychwstałego Chrystusa;
- moralitety są utworami moralizującymi, czyli dydaktycznymi, przekazującymi pewne wartości i zasady życia; bohaterami moralitetów był po prostu zwykły człowiek (co miało nadać utworowi cechy uniwersalne, przypowieściowe), usytuowany między niebem i piekłem, dokonujący wyboru drogi życiowej i toczący wewnętrzną walkę między siłami doba i zła; walka odbywała się pomiędzy alegorycznymi przedstawieniami tych sił; jej zakończenie zależało od dokonanego wyboru: kończyło się nagrodą lub karą; czasem dotyczyło to ogólnych wartości takich jak dobro i zło, cnota i występek, wiara, pych i zawiść, a czasem dotyczyło konkretnych sytuacji w życiu (rodzina, obyczaje, religia); mogły służyć również celom satyrycznym lub panegirycznym (wychwalaniu czyichś czynów przez wyolbrzymienie);
12. Podaj przykłady średniowiecznej literatury hagiograficznej i omów jej cechy
- hagiografia, czyli żywoty świętych obejmują sporą część dorobku literackiego średniowiecza, co wiązało się z dominacją Kościoła i tematów z nim związanych oraz zainteresowaniem dydaktyczną rolą literatury, a żywoty świętych idealnie nadawały się do propagowania pewnych postaw (ascetyzmu głownie);
- najbardziej znane utwory to: „Legenda o św. Aleksym" (patrz punkt 1); opowieść taka ma kilka zasadniczych części składowych: składa się z prologu, w którym opisuje przyczyny, dla których opisuje biografię świętego; potem jest opis jego narodzin, cudownego dzieciństwa i młodości (pierwsze objawy wspaniałości), małżeństwa (związane już ze ślubami czystości); potem następują: ucieczka ascety z domu, pierwsze cuda czynione za życia, prześladowania, męczeńska śmierć i cuda pośmiertne (dzwony, uzdrowienia);
13. „Legenda o św. Aleksym" - średniowieczny schemat literacki
(patrz punkt 1 i 12)
- schematyczność polega na korzystaniu z pewnego, dobrze określonego wzorca literackiego, który dokładnie określa każdy element opisu; praktycznie wszystkie hagiografie opierały się na takim schemacie, tak jak „Legenda o św. Aleksym";
16. Odwołując się do utworów średniowiecznych (polskich i zachonioeuropejskich)
spróbuj odtworzyć hierarchię wartości i mentalność człowieka tamtej epoki
- wg wszelkich teorii opisujących stosunki człowiek-świat-Bóg, ten ostatni umieszczany jest na najwyższym miejscu, jako korona wszechświata i nikt nie próbował w średniowieczu tego podważać
- najważniejszą filozofią, mającą największy wpływa na życie przeciętnego człowieka był augustynizm, który porządkował hierarchię ludzi i uniemożliwiał im przemieszczanie się wzdłuż tej drabiny bytów, to było oczywiście związane również ze strukturą państwa feudalnego, które podlegało ścisłemu podziałowi hierarchii; stąd płynie wniosek, iż każdy człowiek był komuś podporządkowany (król bądź cesarz jako najwyższy człowiek w hierarchii państwowej był podporządkowany papieżowi, a ten podlegał Bogowi), oraz, że większość stanów miała jakiegoś wasala (no może poza chłopami, stanowiącymi większość ówczesnego społeczeństwa, jednak leżącymi najniżej w hierarchii społecznej)
- czyli po podległości religijnej Kościołowi i jego zasadom, w hierarchii ważności stał feudał danego osobnika i na kolejnym poziomie istniało już prywatne i zawodowe życie; każdy człowiek jednak musiał pamiętać o śmierci (memento mori) i odpowiednim do niej przygotowaniu;
- mimo tych wszystkich ograniczeń nakładanych przez religię, obyczajowość i filozofię, ludzie, posiadając wiedzę o krótkości życia na ziemi, umieli z niego korzystać: bawić się, ucztować itp.
17. Pojęcie ascety. Sylwetka św. Aleksego
(patrz punkt 1)
18. Motyw tańca śmierci - przestroga czy pocieszenie?
- motyw tzw. danse macabre, jest bardzo popularny w średniowieczu;
- polegał on na zobrazowaniu upersonifikowanej śmierci, jako rozkładającego się ciała kobiety, która zapraszała do tańca po kolei każdego człowieka, nie zależnie od jego położenia w hierarchii i zamożności, który to taniec obrazował więc wszechpotęgę śmierci wobec ludzi, oraz równość wszystkich wobec śmierci; w przedstawieniach tańca śmierci brały zwykle udział 24 osoby uszeregowane wg hierarchii;
- w Polsce mamy nawet jeden utwór, obrazujący taniec śmierci, jest to „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią"; (patrz punkt 7)
- podsumowując po kątem tematu: motyw tańca śmierci jest jednocześnie przestrogą, że każdy przecież kiedyś zakończy swój żywot doczesny (chociaż niby pociesza idea wiecznego życia po śmierci), więc należy się spieszyć z realizacją wszystkich swoich zamierzeń, póki starczy żywota; oraz jest pocieszeniem, że ostatecznie wobec śmierci wszyscy są równi: tak król jak i chłop, ale jednocześnie ta równość jest przestrogą, że jednak trzeba być uczciwym, aby dostać się do nieba;
19. Omów rodzaje religijności w średniowieczu
(„Legenda o św. Aleksym", „Pieśń o Rolandzie", „Bogurodzica")
- poza wspólną cechą wszystkich tych utworów - uznawania Boga za jedynego i jednocześnie wszechwładnego nad światem - pojawiają się różnice, polegające na różnych sposobach wyrażania wiary w życiu bohaterów tych utworów:
- św. Aleksy pokazuje ideę życia jako ascety, zgodnie z augustynizmem, czyli całkowitego poświęcenia ciała (życie jak żebrak, wędrowanie po świecie, życie w biedzie) dla rozwoju ducha; wszystko po to, aby nie dopuścić do zagnieżdżenia się szatana w ciele; jest to postawa bierna;
- Roland jest ideałem rycerza, który na pierwszym miejscu w życiu stawia oczywiście Boga, ale w życiu kieruje się wieloma pozytywnymi ideałami, takimi jak religijność, cnoty (dobro, zdrowa moralność), co stawia go zawsze w czołówce ludzi dobrych; tę postawę możemy określić jako aktywną
- Bogurodzica jest modlitwą (patrz punkt 3), więc trudno mówić tu o rodzaju religijności, ale możemy zauważyć kilka ważnych spraw: rozpoczyna się pochwalną apostrofą do Marki Boskiej, a potem pojawia się prośba o wysłuchanie modlitwy, która prosi dalej o takie rzeczy jak pobożne życie i życie wieczne;
- ogólnie rzecz biorąc, jest kilka średniowiecznych postaw religijnych, ale wszystkie uznają teocentryzm;
20. Artysta i jego dzieło w średniowieczu
- w średniowieczu występuje dość dziwne podejście artysty do własnego dzieła, które nie pojawia się nigdy później; polega ono na stwierdzeniu, iż poeta pisze ku chwale Boga i dla dobra ludzkości, oraz dla chwały samego dzieła, a nie autora; utwór był pisany dla jego dydaktycznej i artystycznej wartości; pojawił się także pomysł szerokiego czerpania i bezpośredniego cytowania cudzych dzieł, co dziś nazwalibyśmy łamaniem praw autorskich, ale w tedy autorzy ci ukrywali się za swoim dziełem i cytowanie było powszechne (ale i tak zwykle podawano źródła);
- poeta miał być odkrywcą prawd boskich, a poezja miała za zadanie ujawniać nadrzędny sens istnienia człowieka i świata, oraz kształtować chrześcijańskie wzorce osobowe;
21. Wizerunek Boga w epoce średniowiecza
- ogólnie rzecz biorąc, jako że Kościół był nadrzędną siłą w średniowieczu, to wg jego zasad, Bóg był nadrzędną istotą rządzącą nad światem, istotą wszechmocną (choć nie wiem co to znaczy, bo stwierdzenie „może wszystko" jest logicznie bez sensu), istotą która stworzyła ten świat i człowieka na swoje podobieństwo i dała mu władzę nad ziemią i wszelkim stworzeniem na ziemi; poza tym pojawiły się trzy filozoficzne koncepcje, porządkujące stosunki Bóg, człowiek i reszta stworzenia:
- (patrz punkty 5 i 6) scholastyka stwierdzała, że prawdę o istnieniu Boga należy rozumowo (ale przez wiarę) udowodnić; augustynizm zawieszał człowieka miedzy aniołami i zwierzętami, a za cel życia uważał rozumowe poznawanie świata, Boga oraz sensu ich istnienia; tomizm stwierdzał, że Bóg wybrał każdemu człowiekowi miejsce w drabinie bytów (hierarchii) i że człowiek nie powinien próbować nawet sprzeciwiać się decyzji Boga, bo mogło by to, poza gniewem Boga, wywołać destabilizację społeczeństwa; franciszkanizm nakazywał kochać wszelkie boskie stworzenie, gdyż jest ono (z założenia i wg Biblii) dobre.