OŚWIECENIE - CHARAKTERYSTYKA EPOKI

Nowe myśli zapoczątkowali Francuzi, Anglicy, Holendrzy. Rozwój przypada na XVIII w. Jednym z pierwszych uczonych był Kartezjusz. W "Rozważaniach o metodzie" stwierdził, że najważniejszym czynnikiem jest rozum. Wszystko niezgodne z rozumem odrzucał: "cogito ergo sum" (myślę więc jestem). Okres ten nazwano oświeceniem, ponieważ przywiązywał szczególną wagę do siły rozumu, jako światła rozjaśniającego poznanie świata. W związku z docenianiem rozumu odczuwano potrzebę szerzenia oświaty i wpajania w społeczeństwa przekonania o konieczności powszechnej edukacji. Najpopularniejszym kierunkiem był racjonalizm i deizm, który uznawał Boga za stwórcę świata, ale odrzucał jego ingerencję w sprawy ludzkie. Głównymi ideami oświecenia były: krytycyzm, utylitaryzm (użyteczność)

• Nazwa

Oświecenie przypada w krajach europejskich na wiek XVIII, choć korzeniami tkwi w stuleciu poprzednim. Nazwa jest związana z przeświad­czeniem o szczególnej misji, jaką epoka ta miała odegrać w dziejach kultury euro­pejskiej. Oświecenie to inaczej „wiek rozumu", „wiek filozofów", bo właśnie ro­zum ludzki miał być naturalnym światłem wskazującym drogę poznania świata i człowieka po okresie ciemności, za jaki uznano barok. To właśnie w epoce oświe­cenia gwałtownie rozwinęła się filozofia, nauka, dokonywały się wielkie przemiany społeczne, polityczne i ustrojowe. Za kolebkę oświecenia uważa się trzy kraje za­chodnioeuropejskie: Anglię (koniec XVII w.), Holandię i Francję (XVIII w.)

• Gatunki literackie

Bajka - krótka powiastka wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty. Zawiera pouczenie lub moralistyczne uogólnienie przedstawione wprost lub zasugerowane. Przedstawione wydarzenia stanowią przesłankę dydaktyczną. Wniosek nosi nazwę morału. Bajka wyrosła z literatury ludowej. Za twórcę gatunku uważa się Ezopa z VI w. p.n.e. Wyróżniamy bajkę narracyjną (wierszowane opowiadanie) i epigramatyczną (pozbawioną elementów epickich).

Satyra - gatunek poetycki obejmujący utwory piętnujące przejawy życia społecznego, obyczajowego i politycznego. Służy celom ideowym, polemicznym i dydaktycznym. Ukształtowała się w literaturze rzymskiej (Horacy, Lucyliusz). Wyróżniamy satyrę konkretną i abstrakcyjną.

Poemat heroikomiczny - parodia starożytnego eposu bohaterskiego. Ma charakter żartobliwy i satyryczny. Cechą gatunku jest komizm osiągany przez kontrast między rangą bohaterów a sposobem ich działań oraz złamanie zasady decorum - pisanie patetycznym stylem o rzeczach błahych.

Komedia - utwór sceniczny o tematyce nieograniczonej, charakterze pogodnym. Wykorzystuje komizm - sprzeczność między ukazywaną rzeczywistością, a naszym jej modelem. Komedia klasycystyczna składa się kilku części: ekspozycja, charakterystyka postaci, punkt kulminacyjny, moment napięcia i rozwiązanie akcji.

• Wzorzec osobowy

Tak, jak w każdej epoce, również w oświeceniu wykształcił się charaktery­styczny wzorzec osobowy. Przede wszystkim był to człowiek „oświecony" grun­townie wykształcony, oczytany, zorientowany w najnowszych prądach kulturowo - filozoficznych. Nie lekceważył historii, przeszłości, ale i nie przeceniał ich wartości. Niechętnie odnosił się do autorytetów, obowiązujących obyczajów, konwencji, cecho­wał go antytradycjonalizm zachowań, swoboda myślenia, skłonność do finezyjnego, lekkiego, kunsztownego dowcipu, umiejętność prowadzenia interesującej, eleganc­kiej, pełnej galanterii konwersacji. Człowiek „oświecony" to Europejczyk w pełnym znaczeniu tego słowa, doskonale zna ogólnoeuropejski język konwersacji i kore­spondencji - francuski, oraz oświeceniowe konwencje miłości, „maniery" mówienia, gestykulacji, mody. Jest ciekawy świata, otwarty, tolerancyjny, towarzyski, go­towy na przyjęcie tego, co nowe, nieznane.

• Ideologia

Racjonalizm: Najważniejszym prądem umysłowym oświecenia był niewąt­pliwie racjonalizm (tac. rationalis = rozumowy). Początek racjonalizmowi dał fran­cuski filozof i uczony, Kartezjusz (1596-1650). Według Kartezjusza jedynym źró­dłem rzetelnej wiedzy i kryterium prawdy jest ludzki rozum. Myśl tę rozwinął ho­lenderski filozof Baruch Spinoza (1632-1677), utrzymujący, że prawdą jest tylko to, co można rozumowo określić i uzasadnić. Wynikiem rozwoju racjonalizmu była krytyka wierzeń religijnych, przejawiająca się w ateizmie (pogląd, zgodnie z któ­rym odrzucano istnienie Boga) lub deizmie (traktowanie Boga jako czystej idei, Stwórcy nie ingerującego w dzieje świata, odległego i niepoznawalnego).

Empiryzm: Obok racjonalizmu rozwinął się empiryzm. Za jego twórcę uważa się Francisa Bacona (1561-1626), angielskiego filozofa, prawnika i polityka. We­dług empirystów proces poznawania świata i prawdy powinien być oparty na do­świadczeniu i eksperymencie. Prawdziwe jest więc tylko to, co można potwierdzić praktycznie, na drodze doświadczenia. Empiryzm stał się punktem wyjścia dla inne­go angielskiego uczonego, Johna Locke'a (1632-1704), który wprowadził słynne pojęcie tabula rasa (biała karta). Zgodnie z tym poglądem, umysł każdego człowie­ka jest początkowo podobny do nie zapisanej karty. Dopiero wszystko to, co składa się na życie ludzkie (a więc wychowanie, wiedza, doświadczenie), zostaje utrwalo­ne w umyśle i składa się na indywidualność każdego człowieka. Wynika stąd, że rozum ludzki można dowolnie kształtować, formować. Empiryści twierdzili, że wszelka wiedza ma więc źródło w doświadczeniu zewnętrznym (zmysły) i wewnętrz­nym (refleksja). Wielkie zasługi w umocnieniu racjonalizmu miał angielski mate­matyk, fizyk i filozof, Izaak Newton (1642-1727). Odkrył i określił trzy zasady dynamiki i prawo ciążenia, a także potwierdził odkrycia Mikołaja Kopernika.

Utylitaryzm: W oświeceniu upowszechniła się również postawa ideowa i spo­łeczna, określana mianem utylitaryzmu. Utylitaryzm to dążenie do bycia użytecz­nym i pożytecznym dla innych, do osiągnięcia szczęścia powszechnego, rozumia­nego jako największe szczęście największej liczby ludzi. Zgodnie z utylitaryzmem, społeczeństwo nic powinno dążyć do szczęścia kosztem jednostki, podobnie zresztą jak jednostka nie może być szczęśliwa kosztem całej społeczności. Punktem wyjścia prądów oświeceniowych był niewątpliwie humanitaryzm, akcentowanie godności i wartości każdego człowieka i zwrócenie uwagi na hasło braterstwa, wolności i równości wszystkich ludzi. Wraz ze zmierzchem oświecenia pojawia się na zachodzie Europy prąd przeciwstawiający się racjonalizmowi, czyli irracjonalizm. Irracjonalizm wynikał z przekonania, że w życiu człowieka nie może liczyć się wyłącznie to, co rozumowe, że wiele miejsca powinny zajmować rów­nież: uczucie, intuicja, wiara i instynkt.

• Sztuka

Klasycyzm - w architekturze prąd ten przejawił się ponownym zainteresowa­niem sztuką grecką i poszukiwaniu w niej ideału piękna. Zaczęto budować ściśle we­dług wzorów antycznych, zerwano z nadmiernym zdobnictwem, barokowym chaosem i nieregularnością formy, na rzecz regularnych, uporządkowanych, monumentalnych, poważnych form.

W literaturze klasycyzm przejawił się dbałością twórców o czystość formy, jasność i elegancję języka oraz zaangażowaniem artystów w sprawy społeczne, polityczne, obyczajowe.

Sentymentalizm - kierunek w sztuce, którego głównymi środkami wyrazu sta­ły się: uczuciowość, nastrojowość. Od pół. XVIII w. nurt ten towarzyszył klasycyzmowi. Zwolennicy sentymentalizmu entuzjazmowali się urokami pejzażu wiejskiego, prostotą życia na łonie przyrody. Urządzano ogrody sentymentalne pełne nastrojo­wych zakątków, miejsc wymarzonych do lektury sentymentalnych romansów, ruin, sadzawek, altan ukrytych w malowniczej zieleni. Ale sentymentalizm to także spe­cyficzny sposób bycia, przesadne, nienaturalne, teatralne okazywanie uczuć, czułostkowość, łzawość, tkliwość, przywiązywanie nadmiernej wagi do miejsc i pamią­tek związanych z osobistymi przeżyciami. W modę weszła także ludowość: zabawy towarzyskie wzorowano na zabawach ludowych, często dla potrzeb towarzystwa „przysposabiano" pieśni ludowe. Zwolennicy sentymentalizmu uznali miłość za uczucie najsilniejsze i najważniejsze w życiu. Stąd właśnie ono jest tematem wiel­kich powieści sentymentalnych: J. J. Rousscau Julia, rży// nowa Heloiza, J. W. Go­ethe Cierpienia młodego Wertera. W Polsce sentymentalizm pojawił się w ostatnim dwudziestoleciu XVIII w., a jego ośrodkiem stały się Puławy i dwór Czartoryskich.

Rokoko - nazwa pochodzi od francuskiego rocaille oznaczającego m.in. rodzaj dekoracji, w której na pierwszym planie znajdowały się fantazyjnie skręcone musz­le, małżowiny, grzywy fal, rośliny morskie, płomienie. W architekturze styl rokoka cechuje lekkość, finezja, dbałość o drobiazg, szczegół. Zagościł on na dobre w sztu­ce użytkowej - wystrój wnętrz buduarów, gabinetów, meble, bibeloty, porcelana, wyroby złotnicze. Charakterystyczne cechy literackiego rokoka to: lekkość, wdzięk, operowanie maską, aluzją, groteską, hedonizm, literatura tego rodzaju miała służyć głównie rozrywce.

1. Dydaktyczny charakter bajek Krasickiego

Bajki Krasickiego są dla niego tym, czym dla Kochanowskiego fraszki. Mają one charakter dydaktyczny. Krasicki wyśmiewa ludzkie wady: głupotę i pychę. Służą mu do tego maski, czyli zwierzęta, pod których postaciami kryją się różne postawy ludzkie. Swój program artystyczny przedstawił w bajce pt. "Wstęp do bajek". Bajki nie należy traktować serio, czerpie ona swe tematy z życia ludzi, pokazuje typowe postawy, dotyka prawdy. W bajce "Szczur i kot" stykają się dwie postawy ludzkie: postawa pełna pychy i sprytu. Kot dopada wreszcie szczura, który jest zarozumiały i myśli, że nic mu nie grozi. Bajka pt. "Ptaszki w klatce" pokazuje dwa ptaszki. Jeden z nich był kiedyś na wolności i pragnie na nią powrócić, drugi urodził się w klatce i nie czuje tego co kompan. Każdy pragnie wolności. Bajka nawiązuje do rozbioru Polski. Bohater bajki pt. "Filozof" nie wierzył w Boga, jednak w chorobie zaczyna wierzyć, wręcz uwielbia Boga. Ludzie są zmienni, człowiek jest ułomny. "Jagnię i wilcy" to bajka mówiąca o sile. Silniejsze wilki pożerają bez przyczyny jagnię, które uosabia tu niewinność i kruchość. Wilki symbolizują ludzi silnych i okrutnych. Polska była w owym czasie jagnięciem w stosunku do zaborców. W bajce pt. "Dewotka" autor mówi o powierzchowności wiary. Uważa, że wiara powinna polegać na życiu wg określonych zasad. "Kruk i lis" przedstawia dwie cechy ludzkie odgrywające ogromne znaczenie. Lis to człowiek chytry, skąpy i przebiegły, zaś kruk to uosobienie głupoty i zbytniej ufności. W bajce "Malarze" autor mówi, że nie zawsze dobrze jest przedstawiać świat tak, jak on naprawdę wygląda. Bajki mają charakter ponadczasowy i dydaktyczny, tzn. bawiąc uczą czytelnika. Zawierają wiele zasad i pouczeń żywych do dnia dzisiejszego. Człowiek jest istotą zmienną. Świat zdominowany jest przez siłę, pychę i głupotę, co zmusza do refleksji nad światem i człowiekiem w nim żyjącym

2. Uniwersalizm problematyki poezji Ignacego Krasińskiego

Sposobem przedstawienia wad społeczeństwa były dwa cykle "Satyr". Pierwszy został poprzedzony listem dedykacyjnym "Do Króla", w którym sądząc władcę, Krasicki z pozorną aprobatą przytacza argumenty przeciwników monarchy , by tym bardziej ośmieszyć ich niedorzeczność. Wstępem do tematyki cyklu jest "Świat zepsuty", satyra odwołująca się do prostoty i prawości przodków. Zwraca w niej uwagę duże zagęszczenie realiów mówiące o powszechnym zepsuciu obyczajów.

Krasicki o wiele częściej zwraca swą krytykę przeciwko zdrożnościom modnego życia niż sarmackim przywarom. Stosuje różnorakie środki komizmu satyrycznego obok ironicznej pochwały (np. "Pochwała głupstwa") dowcip paradoksu, karykaturalne wyolbrzymienie, kontrastowe połączenie, nieoczekiwane następstwo wydarzeń itd. W satyrze "Pijaństwo" podnieceni miłośnicy trunku snują wspaniałe plany ratowania ojczyzny, tym czasem zapał kończy się na wulgarnej bójce. Zabawne sytuacje wynikają z małżeństwa modnej damy ze szlachcicem - tradycjonalistą ("Żona modna"), który znęcony posagiem nie przewidywał czekającej go udręki i kosztownego prowadzenia modnego trybu życia.

Mistrzem literackiej miniatury okazał się Krasicki w bajce. W wydanym w 1779 r. tomik "Bajek i przypowieści" występuje zazwyczaj dwóch bohaterów, reprezentujących antytezę prawdy i fałszu (dobra i zła). W wielu bajkach "poznanie prawdy odbywa się w sytuacji dramatycznej. W utworze "Owca i wilcy" owca daremnie powołuje się na prawa moralne, nie obowiązujące drapieżników znajdujących się w "lesie". Krasicki przedstawia świat bezwzględnej przemocy, bezgranicznej głupoty, niedorzecznych dążeń, zgubnych aspiracji. Dla głupców nie ma w nim miłosierdzia, płacą za błędy nieraz najwyższą cenę, jak bryłka lodu, która chciała dorównać kryształowi ("Bryłka lodu i kryształ"), lub szczur, który musiał, że to jemu kadzą podczas nabożeństwa ("Szczur i kot"). Szlachetne owce same sobie gotują zagładę, ratując wilka znajdującego się w pułapce; autor nie żywi dla nich współczucia. O tych ponurych sprawach mówi Krasicki ze spokojem sceptycznego obserwatora, często z wykwintnym dowcipem, który łagodzi pesymistyczną prawdę o świecie. W niektórych bajkach dopatrywano się aluzji do ówczesnych wydarzeń, zwłaszcza do sytuacji po pierwszym rozbiorze ("Jagnię i wilcy", "Ptaszki w klatce"). W istocie "Bajki i przypowieści" mają charakter ogólno ludzki, poruszają problematykę aktualną w każdej epoce, chociaż wyrażają najpełniej ideowe niepokoje ludzi oświecenia.

3. „Powrót posła" - komedia polityczna i obyczajowa

Komedia ta była z założenia komedią krytykującą postawy, tak polityczne jak i obyczajowe; powstała na zmówienie obozu patriotycznego w czasie Sejmu Czteroletniego (przerwa w obradach); jej celem było wpłynięcie na postawę posłów, aby przyjęli Konstytucję; była bardzo popularna w tym czasie;

Intryga miłosna, fabuła (ogół wydarzeń) nie grają większej roli w utworze; wątek miłosny jest wręcz żałośnie schematyczny i uproszczony (dwóch zalotników kontra jedna kobieta); Szarmancki stara się o rękę Teresy z powodu posagu, natomiast drugi, Walery, jako bohater pozytywny, robi to bezinteresownie;

Akcja odbywa się w przerwie obrad Sejmu, w 1790r.; Walery jest posłem na sejm, oczywiście patriotycznym i właśnie przyjechał do domu; Walery i cała jego rodzina Podkomorzych prezentuje obóz patriotyczny, jego program i obyczajowość (idealna matka, wzorowy ojciec-obywatel, wychowany syn, nie zajmują się pomnażaniem majątku, wystarcza im ten, co mają);

Cały utwór jest wypełniony szeregiem dyskusji, rzeczowych, na tematy obyczajowe i polityczne; Podkomorzy będąc orędownikiem reform, w dyskusji wytyka problemy, jakie stwarza szlachta: liberum veto i "złotą wolność szlachecką" uważa za to, co doprowadza do upadku Polski, podobnie jak samowola, prywata i egoizm, który wysysa wszystkie siły życiowe z Rzeczypospolitej; ma nadzieję ujrzeć u schyłku swego życia silną i wyzwoloną z pod obcych wpływów ojczyznę; denerwuje go zachowanie Gadulskiego, który wiele mówi, ale zwykle bez sensu; dziwi się, że Starosta zezwala na wszystkie dziwne zachcianki swojej żony (modnej); na koniec okazuje się, że Podkomorzy nie jest gołosłowny: uwalnia z poddaństwa swoich chłopów, chcąc uczcić małżeństwo Walerego z Teresą;

Walery jest natomiast skontrastowany z Szarmanckim; on razem ze Starostą Gadulskim są przedstawicielami obozu konserwatywnego; Gadulski jest typowym szlachcicem, nie respektującym zasad moralnych, kierującym się rządzą pieniądza (gotowy jest wydać córkę przymusem za mąż, aby tylko nie musieć płacić posagu; cechuje go bezmyślne gadulstwo, zrzędliwość, kłótliwość; Krasiński prezentuje jego brak zainteresowania wiedzą, za to duże zainteresowanie pijaństwem, lenistwem i rozpustą; też jest posłem na sejm (niestety); elekcje, chaos, liberum veto, konfederacje uznaje za święte prawo szlachty, na którym można oczywiście nieźle zarobić; Szarmancki jest człowiekiem, który roztrwonił majątek rodziców na zagranicznych wojażach, toteż chce złapać okazję finansową, jak może być Teresa; gdy dowiedział się, że posagu nie otrzyma, opuścił dom Podkomorzego bez żalu; podróże zagraniczne niczego go nie nauczyły, niczego ciekawego się nie dowiedział.

4. Przedstaw na podstawie wybranych utworów cechy fircyka i damy modnej

- krytykę postaw fircyka i damy modnej znajdujemy w wielu utworach oświeceniowych, ale najdobitniej ukazują te postawy Niemcewicz w „Powrocie posła" (fircyk głównie) i Krasicki w satyrze „Żona modna" (punkt 3)

- Niemcewicz pokazuje nam postać Szarmanckiego, wręcz idealnego fircyka: wychowany i przygotowany został do dworskiego życia, szalenie sobie ceni rozrywkę i zabawę, głównym jego celem życia są kolejne podboje kobiecych serc (chwali się przed Teresą swoimi trofeami: podarkami od kolejnych kobiet); serce Teresy chce podbić w tylko jednak jednym celu: finansowym, ponieważ na zagranicznych hulankach roztrwonił całą fortunę swoich rodziców (bawił się, a nie poznawał świat) - uczucia go więc nie interesują, dla niego ważny jest posag; prezentuje również postawę konserwatywną: wszelkie reformy, te które już weszły i te które mogłaby wprowadzić nowa ustawa budzą w nim odrazę, jako zagrożenie dla jego wolności (finansowej też); dla niego najwyższą wartością są również pieniądze, najlepiej łatwo zdobyte, stąd śmierć ojca jest dla niego błogosławieństwem (spadek); zajmowanie się sprawami kraju uważa na nudne, poza może liberum veto;

- Mamy tu także żonę modną: Starościnę; najważniejsze są ogłada towarzyska (gra pozorów); niby zna języki obce, ale kaleczy Polski naleciałościami francuskimi; w Szarmanckim widzi ideał mężczyzny; jest próżna, ceni sobie bogactwo i rozrywkę; czyta jedynie tkliwe utwory, wprowadzające ją w stan melancholii; z byle powodu dostaje ataków nerwowych z powodu nadmiaru udawania i pozy

5. Sentymentalizm

Sentymentalizm - wiąże się z irracjonalizmem. Został stworzony przez J. J. Rousseau. Głosił on, że człowiek jest dzieckiem natury i powinien kierować się sercem, a nie rozumem. Bohater literacki jest wrażliwy, uczuciowy. Pochodzi z mieszczaństwa lub prostego ludu. Ośrodkiem sentymentalizmu w Polsce były Puławy. Przedstawicielami - F. Karpiński („Laura i Filon"), Maria Wirtemberska (pierwsza polska powieść sentymentalna „Malwina"). Tematykę twórczości stanowi miłość, refleksja i przyroda. Jej cechą jest sielankowość. Często istnieje porównanie: przyroda - stan uczuć. Sentymentaliści uprawiali powieść, lirykę osobistą i dramat. Zadaniem literatury sentymentalnej było kształtowanie więzi międzyludzkich.

Twórców sentymentalizmu fascynowała emocjonalna strona ludzkiej natury, ludzka uczuciowość. Przeciwstawiali cywilizacji naturę, rozumowi serce, a inspiracji artystycznej poszukiwali w tradycji rodzimej, często w ludowej. Dzieło sentymentalne, zgodnie z istotą kierunku, winna cechować czułość. Ulubionym gatunkiem sentymentalistów były : powieść sentymentalna, sielanka, pieśń, elegia. W literaturze klasycystycznej podmiot literacki jest bezosobowym, bystrym obserwatorem. W literaturze sentymentalnej natomiast reprezentuje sferę doznań prywatnych, osobistych, intymnych.

• Bajki Ignacego Krasickiego

Ignacy Krasicki traktował swoje bajki podobnie jak Jan Kochanowski fraszki -zawierał w nich obserwacje otaczającego go świata, krytykował, żartował, wyśmie­wał, ale próbował także naprawiać rzeczywistość, pouczać. Pisał zarówno krótkie bajki epigramatyczne (naśladując Ezopa czy Lessinga), jak i dłuższe, narracyjne, pisane na wzór bajek Francuza La Fontaine'a. Przedstawił w nich wiele aspektów rzeczywistości XVIII-wiecznej Polski, przybliżył współczesnemu czytelnikowi koloryt tamtych czasów. Za życia Krasickiego ukazał się jeden tom bajek, zawierający 107 utworów, zaś po jego śmierci drugi, w którym znalazły się 72 bajki.

Swoistym komentarzem do całego zbioru jest Wstęp do bajek. Poeta stara się w tym krótkim utworze określić istotę bajki jako gatunku, składa również swego rodzaju deklarację ideową i artystyczną. W tym celu najpierw wylicza cały szereg nieprawdopodobnych sytuacji życiowych, będących w zasadzie zaprzeczeniem przy­jętych stereotypów („Był młody, który życie wstrzemięźliwie pędził / (...) stary, który nigdy nie łajał (...)/ celnik, który nie kradł; szewc, który nie pijał"). Dopiero w ostatnich dwóch wersach następuje puenta, żartobliwie dwuznaczna ocena wszyst­kich powyższych stwierdzeń. Krasicki pisze w niej, że „wszystko to być może" wszystkie sytuacje mogą być prawdą, ale... w czasach, w których on żyje należy je opisywać tylko w bajkach - rzeczywistość bowiem jest daleka od ideału.

Bajka Szczur i kot jest atakiem na jedną z najgorszych wad ludzkich, jaką jest pycha. Poeta posłużył się tu tak zwaną maską, alegorią: występujące w wierszu zwierzęta są konwencjonalnymi znakami cech ludzkich. Chwalący się przed ro­dzeństwem szczur to alegoria zarozumialstwa, pychy. Z kolei kot, wykorzystujący chwilę nieuwagi szczura, zwykle utożsamiany jest ze sprytem, drapieżnością, bez­względnością. Bajka zawiera wyraźne pouczenie (morał), że bezmyślna pycha, brak dystansu wobec siebie, brak umiejętności obiektywnej oceny sytuacji może być powodem klęski.

W bogatym zbiorze bajek szczególnie ważna jest ta pt.: Ptaszki w klatce. Krasic­ki poruszył tu problem uniwersalny, ważny właściwie dla każdej żywej istoty: pra­gnienie wolności. Ptaszki w klatce to rozmowa dwóch uwięzionych w klatce czyży­ków. Pierwszy, młodszy, urodził się już w niewoli i nie zna smaku wolności, nie rozumie jej. Akceptuje swe życie w klatce jako coś naturalnego. Nie zgadza się z nim drugi, stary czyżyk. On kiedyś żył na swobodzie, został jednak uwięziony. Nigdy nic przyzwyczai się do niewoli, zawsze będzie pragnął wolności.

Bajka powstała już po I rozbiorze Polski. Krasicki podjął w niej ważny wówczas i bardzo niepokojący patriotów problem „przyzwyczajenia" do niewoli. W czasach, gdy zafascynowana obcą modą i nowymi wzorami młodzież zapominała o tym, że żyje w niewoli, poeta-patriota apelował o pamięć, że najwyższym dobrem i warto­ścią, o którą warto walczyć jest wolność.

W bajce Malarze Krasicki przedstawił skontrastowane ze sobą sylwetki dwóch malarzy portrecistów. Piotr był malarzem dobrym, lecz żył w nędzy, Jan zaś malował bardzo kiepsko, ale pławił się w luksusie. Tę pozorną niedorzeczność wy­jaśniono w puencie. Piotr malował portretowanych takimi, jacy byli w rzeczywisto­ści, Jan natomiast malował „piękniejsze twarze ". Nic więc dziwnego, że spragnieni pochwał i pochlebstw ludzie wybierali Jana. Krasicki ilustruje ogólną prawdę ży­ciową: najtrudniej mówić prawdę, najlepiej jest być pieczeniarzem i schlebiać in­nym, wtedy bowiem można osiągnąć najwięcej.

Innym przykładem zastosowania alegorii jest utwór Jagnię i wilcy. Już pierw­szy wers przynosi morał (,. Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie "), w któ­rym wyrażono przekonanie, że w świecie dominuje prawo silniejszego, że racja stoi po stronic tego, kto ma siłę. Potwierdzeniem tej smutnej prawdy jest opowiedziana w bajce historyjka: niewinne jagnię (alegoria niewinności, słabości, naiwności) zo­staje napadnięte przez dwa wilki (alegoria siły, bezwzględności, okrucieństwa). Gdy usiłuje protestować i pyta .Jakim prawem "?, otrzymuje naprędce wymyśloną odpo­wiedź („Smacznyś, słaby i w lesie") i zaraz zostaje zjedzone.

W bajce Filozof Krasicki ukazuje człowieka wykształconego, przekonanego o własnej wszechwiedzy teoretyka, który odrzuca nawet wiarę w Boga. Jednak gdy spada na niego choroba, nawraca się i zaczyna wierzyć „nie tylko w Pana Boga", ale również w „upity" (duchy, zjawiska będące zaprzeczeniem zdrowego rozsąd­ku). Autor pokazuje, jak bardzo ludzie są chwiejni we własnych poglądach i przeko­naniach. Krasicki zwraca również uwagę, że często teoretyczna wiedza nic wystar­cza w życiu. Natura ludzka sprawia, że popadamy ze skrajności w skrajność, że nic w życiu nic jest ostateczne, zamknięte.

W bajce Dewotka Krasicki wyśmiewa i piętnuje religijną obłudę i fałsz moral­ny społeczeństwa. Dewocja tytułowej bohaterki to pobożność na pokaz, na zew­nątrz. Naprawdę dewotka jest złą, bezlitosną kobietą, potrafi jednocześnie modlić się (.....i odpuść nam winy, jako my odpuszczamy ") i bić swoją służącą. Dezaproba­ta Krasickiego wyrażona jest tym razem wprost: ,, Uchowaj, Panie Boże, takiej po­bożności!".

Bajką narracyjną, udramatyzowaną, jest utwór Kruk i lis. Rozpoczyna ją tzw. promythion, czyli morał wyrażony w sposób bezpośredni i znajdujący się na po­czątku utworu (,, Bywa często zwiedzionym, /Kto lubi być chwalonym "). W bajce tej w sposób alegoryczny (pod postaciami zwierząt znowu kryją się ludzkie cechy) Krasicki ukazuje konfrontację próżności połączonej z zarozumiałością i brakiem samokrytycyzmu (kruk) oraz przebiegłości i przewrotności (lis).

• Satyry

Satyry, podobnie jak bajki, zawierają obraz życia w XVIII-wiecznej Rzeczypo­spolitej. Krasicki obnaża i ośmiesza w nich liczne wady społeczeństwa polskiego: pijaństwo, skłonność do hazardu, zacofanie i ciemnotę szlachty, brak krytycyzmu w stosunku do przejmowanej obcej kultury. Satyry mają często charakter interwen­cyjny, doraźny (Do króla], często są jednak ponadczasowe, szczególnie, gdy jest w nich mowa o wadach (Pijaństwo, Świat zepsutv). Krasicki pisał o celach satyry: ,, Występek karać, oszczędzać osoby", pragnąc być zawsze obiektywnym i sprawie­dliwym, wytykać i ośmieszać wady, a nie drwić z konkretnych osób.

Pierwszą księgę satyr otwiera utwór Do króla. Jest to tak zwana satyra dedyka­cyjna, pozornie sprzeczna z założeniami gatunku (z założenia satyra ma ośmieszać ludzkie wady i przywary). Tymczasem nietrudno się zorientować, że w satyrze Do króla Krasicki „atakuje" Stanisława Augusta Poniatowskiego, do którego utwór jest skierowany. Podmiot liryczny stawia królowi kilka zarzutów, pokrywających się z zarzutami, jakie wysuwali wobec Stanisława Augusta niechętni mu magnaci i szlach­ta przeciwna wszelkim reformom Rzeczypospolitej. Zarzuty dotyczą kolejno: po­chodzenia króla (Poniatowski był tylko szlachcicem, a w dodatku Polakiem), zbyt młodego wieku monarchy (Stanisław August w chwili elekcji miał 32 lata), zbyt łagodnego sprawowania rządów oraz zbyt wysokiego wykształcenia i przesadnej dbałości o naukę oraz kulturę. Zarzuty te są absurdalne, wszystkie wymienione wady należy odczytać jako zalety monarchy. Tak więc satyra Do króla jest w rzeczywisto­ści pochwałą zalet Stanisława Augusta Poniatowskiego i wyrazem poparcia dla j ego polityki wewnętrznej. Dzięki ukazaniu bezsensu zarzutów jest to jednocześnie atak na szlacheckich Sarmatów, na stronnictwo anty królewskie.

Inna satyra Krasickiego, Pijaństwo, poświęcona została krytyce jednej z „naro­dowych" wad Polaków - alkoholizmu. Jest ona zbudowana na zasadzie dialogu, rozmowy toczonej przez dwóch szlachciców. W pierwszej jest mowa o suto zakrapia­nych alkoholem biesiadach, w jakich uczestniczył i o fatalnych konsekwencjach, jakie miały one dla jego zdrowia. Wymowa satyry jest pesymistyczna; ponarzekaw­szy na zgubne skutki zbyt częstego „zaglądania do kieliszka", szlachcic odchodzi, aby ,,napić się wódki". Krasicki ukazuje również typowe cechy Polaków, którzy przy alkoholu zawsze są odważni, chętnie politykują, a przy tym uwielbiają dysku­tować i pod lada pretekstem wywoływać awantury.

Z kolei Świat zepsuty przynosi porównanie czasów współczesnych autorowi z latami minionymi. Okazuje się, że w Rzeczypospolitej dzieje się coraz gorzej. Wartości, jakimi kierowali się w swym życiu przodkowie, dawno się już zdezaktu­alizowały. Przestały więc być „w modzie" uczciwość, honor, wierność małżeńska, prawdomówność, bezinteresowność, prostota, religijność. Ich miejsce zajęły kłam­stwo, podstęp, fałsz, zawiść, wiarołomstwo, rozpusta. Taki brak poszanowania tra­dycji i niszczenie dorobku kulturowego Polski powoduje, że państwo stoi na skraju całkowitego upadku, katastrofy. Krasicki przywołuje tu słynną, znaną już choćby z Kazań Piotra Skargi, alegorię ojczyzny jako tonącego okrętu.

• Monachomachia

Jest to wydany w 1778 r. poemat heroikomiczny. Poemat heroikomiczny jest gatunkiem rozwiniętym już w starożytności, parodiującym epos homerycki. Ośmie­szenie polega przede wszystkim na zderzeniu patetycznego, wzniosłego języka, opi­sów bojów i potyczek z błahą codzienną tematyką. Bohaterami poematów heroikomicznych są najczęściej zwierzęta, a na treść składa się historia wojen, jakie wiodą ze sobą np. żaby i myszy.

Monachomachia to historia konfliktu, jaki wybuchł między dwoma zakonami żebraczymi: karmelitami bosymi i dominikanami. Do tej pory zakony te rywali­zowały ze sobą głównie w jedzeniu i piciu, ale nagle (za sprawą Eris-bogini niezgo­dy) mnisi postanowili spróbować swych sił w dyspucie teologicznej. Uczona dyspu­ta, prowadzona metodami polemiki scholastycznej, szybko przerodziła się w po­wszechną bójkę, a uczone księgi zostały wykorzystane jako narzędzia walki. Dopiero uroczyste wniesienie na salę ogromnego ,.pucharu przesławnego " (vitrum gloriosum) położyło kres walce i zapoczątkowało ponowne pijaństwo. Widać wyraźnie, że Krasicki używa często sformułowań charakterystycznych dla stylu homeryckiego (porównania homeryckie, szczegółowe, dynamiczne opisy potyczek i pojedynków oraz opisy statyczne); na przykład opis pucharu jest wzoro­wany na opisie tarczy Achillesa z Iliady. Głównym celem Krasickiego nic była jed­nak parodia eposów Homera.

Monachomachia jest przede wszystkim próbą ośmieszenia sposobu życia za­konników. Poeta ukazuje „rycerzy w habitach" uwikłanych w ,, wojnę okrutną bez broni, bez miecza", nazywa swych bohaterów ,,wielebnym głupstwem ", ..świętymi próżniakami", obnaża i demaskuje niski poziom moralny i intelektualny zakonni­ków. Krasicki wychodzi z założenia, że „nie habit czvni świętym", o czym sam, jako biskup, doskonale wiedział. Monachomachia ma wyraźną wymowę moralizatorską: osoby duchowne nie mogą być stawiane ponad świeckimi, a na szacunek wiernych zakonnicy muszą zasłużyć sobie pokorą i pracą, a nie lenistwem, obżar­stwem i rozpustą. Nic należy jednak zapominać, że zgodnie z istotą satyry, Krasicki nic atakuje w swym poemacie konkretnych osób, ogranicza się jedynie do wskaza­nia wad i słabości ludzkiego charakteru.

Ukazanie się Wojny mnichów wywołało wielką burzę. Poetę oskarżono o atak na Kościół katolicki i wezwano do odwołania tez zawartych w utworze. Krasicki w od­powiedzi napisał Antymonachomachię, w której jednak, wbrew tytułowi, nic odwo­łał, a jedynie powtórzył główne zarzuty z Monachomachii.

• Julian Ursyn Niemcewicz - „Powrót Posła”

Jest to powstała w ciągu kilkunastu dni, w czasie przerwy w obradach Sejmu Wielkiego (na przełomie października i listopada 1790 r.), komedia polityczna. Ma ona charakter klasyczny, zachowana została zasada trójjcdności: czasu, miejsca i ak­cji, brak jest również scen zbiorowych, całość zaś utrzymana jest w jednej konwencji (zasada jedności estetyki). Powrót posła został napisany na zamówienie obozu re­form, Niemcewicz chciał w ten sposób wpłynąć na opinię publiczną oraz na posta­wę polityczną poszczególnych posłów. Pisarz ukazał konflikt, jaki zaistniał w drugiej połowie i pod koniec XVIII w. w Rzeczypospolitej między sarmackimi konserwatystami a zwolennikami reform. Utwór miał też spełnić ważne zadania polityczne, głównie agitacyjne. Niemcewicz wykazał konieczność i nieuchronność zmian ustrojowych Polski, ośmieszył przed­stawicieli obozu konserwatywnego, chcąc przysporzyć jak najwięcej zwolenników pro królewskiemu i patriotycznemu obozowi reformatorów. W tym celu posłużył się typowym dla komedii politycznej chwytem: ukazał bohaterów jednoznacznie okre­ślonych jako pozytywni (patrioci) i negatywni (konserwatyści). Naturalną konse­kwencją takiej czarno-białej prezentacji świata jest spłycenie sylwetek psycholo­gicznych postaci: bohaterowie ograniczają się przeważnie do wygłaszania monolo­gów i toczenia dialogów, w których prezentują poszczególne poglądy oraz racje polityczne. Oczywiście „dobrzy" są przedstawieni jako prawi i wzorowi obywatele, „źli" zaś - jako kosmopolici, ludzie pozbawieni honoru, myślący tylko o prywat­nych korzyściach. Pozytywni, czyli zwolennicy obozu reform, to: Podkomorstwo, Dobrójscy oraz ich syn - Walery, a także wychowana przez Podkomorzego i jego żonę - Teresa. Z kolei ich przeciwnikami są: ojciec Teresy - Starosta Gadulski, jego „żona modna", czyli Starościna oraz młody oszust i fircyk - Szarmancki. Akcja utworu rozgrywa się w ciągu kilku godzin w dworku Podkomorzego i Podkomorzyny, w czasie przerwy w obradach Sejmu Wielkiego. Do domu przy­jeżdża syn Podkomorzego, Walery - poseł stronnictwa patriotycznego oraz zwolen­nik reform, prywatnie - ukochany Teresy. W domu ojca spotyka goszczących tu sąsiadów: Starostę z żoną oraz Szarmanckiego, przedstawicieli konserwatywnego sposobu myślenia, przeciwników reform i postępu, co jest przyczyną wielu dyskusji i sporów. Pojawia się również intryga miłosna - polujący na posag Szarmancki postanawia zdobyć rękę Teresy, nie cofa się nawet przed oszczerstwem i oszustwem. Ostatecznie wszystko kończy się dobrze, bohaterowie negatywni (Starosta z żoną i Szarmancki) zostają ośmieszeni i skompromitowani, a Walery zdobywa rękę Teresy. Powrót poślą jest również prezentacją postulatów wysuwanych przez postępo­wy obóz patriotyczny. Należały do nich przede wszystkim: zniesienie liberum veto i wolnej elekcji, wprowadzenie dziedziczności tronu, możliwość wejścia w sojusz z Prusami przeciw Rosji, zwiększenie liczby regularnych wojsk oraz ulżenie doli chłopa (końcowa, bardzo wymowna scena, kiedy to Podkomorzy zwraca wolność parze służących).

• Józef Wybicki „Pieśń legionów”

Józef Wybicki napisał tę pieśń w lipcu 1797 roku dla polskich legionistów. Po III rozbiorze Polski część uczestników powstania kościuszkowskiego uciekła za gra­nicę. Wybicki, początkowo w Paryżu, później we Włoszech, w północnowłoskiej miejscowości Reggio, kierował propagandą w głównej kwaterze Legionów. Tu wła­śnie powstała Pieśń Legionów Polskich..., czyli Mazurek Dąbrowskiego. Począt­kowo miała to być żołnierska piosenka napisana i śpiewana w rytmie mazurka. Tekst został napisany językiem prostym, potocznym. Po raz pierwszy Pieśń... odśpie­wano publicznie w dniu 20 lipca 1797 r., w czasie uroczystości ku czci Jana Henryka Dąbrowskiego, twórcy Legionów. Drukiem po raz pierwszy Mazurek Dąbrowskiego został ogłoszony w Warszawie, w 1806 r., w Kalendarzyku kieszonkowym patrio­tycznym. W 1927 r. Mazurek Dąbrowskiego został uznany, w nieco zmienionej wer­sji, za hymn państwowy.

Pieśń Legionów jest manifestem idei niepodległościowej i wyrazem nowych, romantycznych poglądów na naród. Jest to utwór, który zawiera program politycz­ny Legionów i jest wyrazem wiary w rychłe odzyskanie niepodległości. Autor wspomi­na bohaterów narodowych: Dąbrowskiego, Czarnieckiego, Kościuszkę oraz Napo­leona Bonaparte, którego otaczano w Polsce prawdziwym kultem, z którym wiązano ogromne nadzieje na odzyskanie niepodległości. Wiara w odzyskanie niepodległo­ści, w Dąbrowskiego oraz w błogosławieństwo Boże dla zniewolonej ojczyzny to główne przesłanki utworu. Wiele tu słów o mocy polskiego oręża - szabli, pałasza, kosy, będących symbolami polskich powstań niepodległościowych i zrywów naro­dowowyzwoleńczych. Początek utworu, słowa ,,Jeszcze Polska nie umarła, /Kiedy my żyjemy" to wyraz przekonania, że utrata niepodległości jest tylko chwilowa, że wkrótce Polska znowu będzie wolnym i niepodległym krajem.

---