Początek formularza

ZARZĄDZANIE PRZEDSIĘBIORSTWEM

 

Opracowanie: dr inż. Julianna Bartosewicz

 

WYKLAD 1

 

1. Przedsiębiorstwo jako główny podmiot życia gospodarczego

Przedsiębiorstwo ciągle dominuje w życiu gospodarczym. Zasięg jego działania, w zakresie produkcji wyrobów

i świadczenia usług oraz możliwości ciągłego rozwoju, umiejscawia je najwyżej w hierarchii różnego rodzaju współczesnych organizacji.

 

1.1. Geneza i istota przedsiębiorstwa

 

Przedsiębiorstwo powstało na określonym etapie rozwoju gospodarczego. Historycy gospodarczy oraz ekonomiści rozpatrując jego ewolucję sięgają do okresu niewolnictwa i feudalizmu twierdząc, że w tym czasie gospodarstwa nie miały cech typowego przedsiębiorstwa. W starożytnym Egipcie i Rzymie istniejące gospodarstwa niewolnicze były nastawione na zaspokajanie potrzeb właścicieli (patrycjuszy) poprzez produkcję żywności, odzieży, broni. Ich sprzedaż była zjawiskiem niezwykle rzadkim. Obce było wówczas pojęcie kosztów. W okresie feudalizmu, funkcjonowały jednostki gospodarcze w postaci posiadłości  wielkich Panów, na rzecz których pracowali chłopi. Klasztory również prowadziły działalność gospodarczą wytwarzając przedmioty kultu religijnego, wino, lekarstwa itp. Najbardziej charakterystycznym dla tej epoki miejscem pracy były warsztaty rzemieślnicze, prowadzone przez mistrzów, zatrudniających czeladników, uczniów. Typowe przedsiębiorstwa były „produktem” rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych. Według Lisaka J., przedsiębiorstwo powstało z średniowiecznego kramu, składu, sklepu. Rozwój przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych, banków doprowadził na przełomie wieków XVIII i XIX do rewolucji przemysłowej. Funkcjonujące w tym okresie manufaktury, charakteryzujące się niskim technicznie uzbrojeniem pracy, z czasem zostały zastąpione przedsiębiorstwami przemysłowymi, gdzie praca maszyn wyparła pracę ręczną. Z upływem lat następował coraz bardziej pogłębiony techniczny podział pracy. Kolejnym krokiem w rozwoju przedsiębiorstwa było zastosowanie na początku XX w. produkcji potokowej, czyli realizacji określonych operacji technologicznych na przemieszczanych z jednego stanowiska pracy na inne obiekty. Efektem tego działania było dalsze obniżenie kosztów i wzrost wydajności pracy. 

Funkcjonowanie współczesnych gospodarek rynkowych bazuje głównie na działalności różnych podmiotów lub organizacji gospodarczych; zarówno jednoosobowych jak i bardziej złożonych, o zasięgu krajowym i międzynarodowym. Przedsiębiorstwa, obok gospodarstw domowych i rolnych, są podstawowymi podmiotami gospodarki, tworząc trzon całego sytemu gospodarczego. To one w wyniku prowadzonej działalności przyczyniają się do wytwarzania znacznej części dochodu narodowego, wpływając na poziom życia całego społeczeństwa. Warunki funkcjonowania współczesnych podmiotów gospodarczych zasadniczo różnią się od tych, które były charakterystyczne w przeszłości. Liberalizacja gospodarek obok globalizacji, której procesy rozpoczęły się na początku lat 90. i rewolucji technologicznej, bazującej na wyspecjalizowanej wiedzy, stały się paradygmatami działających w dobie coraz silniejszej konkurencji przedsiębiorstw.

 

Pojęcie przedsiębiorstwo jest interpretowane w różny sposób:

 

1)        w ekonomii neoklasycznej - przedsiębiorstwo oznacza podmiot działający w otoczeniu o doskonałej konkurencji, podejmujący racjonalne decyzje w celu maksymalizacji zysku;

2)        w ekonomii ewolucyjnej - racjonalność decyzji przedsiębiorstwa jest ograniczona, z uwagi na niemożność uzyskania pełnych informacji o rynku;

3)        w ekonomii instytucjonalnej - elementem nieodzownym w funkcjonowaniu przedsiębiorstw są tzw. koszty transakcyjne;

(koszty transakcyjne: transferu praw własności; poszukiwania i przetwarzania informacji; zawierania porozumień handlowych i ich późniejszej realizacji; udział wymienionych kosztów w kosztach globalnych przedsiębiorstw ciągle rośnie; czynnikiem ograniczającym jest nieustanne usprawnianie działalności);

4)        teoria zarządzania - przedsiębiorstwo jest podmiotem ukształtowanym według zasady racjonalnej organizacji;

5)        cybernetyka - przedsiębiorstwo jest złożonym systemem, który w swoim funkcjonowaniu przypomina żywy organizm. Składa się ono z wielu podsystemów, wzajemnie oddziałujących na siebie i przenikających się;

6)        socjologia - przedsiębiorstwo jest jednostką organizacyjną, skupiająca różne grupy społeczne, pomiędzy którymi zachodzą interakcje. Socjologia bada stosunki zachodzące między pracownikami, ich zachowanie, stopień integracji;

7)        prawo - przedsiębiorstwo jest podmiotem posiadającym zdolność do czynności w obrocie cywilno-prawnym. W zakresie prawa pozostaje regulacja stosunków zachodzących wewnątrz jednostek organizacyjnych, jak również pomiędzy i innymi uczestnikami rynku.

Powyższe definicje pojęcia przedsiębiorstwo wzajemnie uzupełniają się, a poszczególne dyscypliny nauki artykułują te elementy, które są dla nich najważniejsze. Każda z definicji ma swoje szczególne znaczenie i zastosowanie w danej dziedzinie nauki, ale oznacza to również, że można na nich bazować w innych branżach.

 

Odmienność podejść do definiowania przedsiębiorstwa wynika również z ustroju polityczno-gospodarczego danego kraju. Czynnik ten determinuje stopień swobody decyzyjnej. Przykładem jest usytuowanie i zadania stawiane podmiotom w gospodarce nakazowo-rozdzielczej i gospodarce rynkowej. W pierwszym przypadku, proces podejmowania decyzji ukierunkowany jest wyłącznie zdalnie (centralnie), w przeciwieństwie do decydentów mających pełnię możliwości decyzyjnych na różnych szczeblach zarządzania w drugim przypadku. Występuje odmienność gospodarek rynkowych w zależności od kontynentu i kraju (gospodarki: USA, Japonii, Unii Europejskiej).

Kolejną przyczynę odmienności interpretacji definicji przedsiębiorstwa stanowią intensywnie zachodzące zmiany, zwłaszcza w ostatnich latach wewnątrz i zewnątrz przedsiębiorstwa. Obecnie podmioty gospodarcze wkraczają w obszary działalności, w których dotychczas nie występowały, bądź których w ogóle nie było (komercjalizacja edukacji i służby zdrowia, działalność funduszy emerytalnych) [Kardas, 2008, s.19-22].

 

Inne definicje przedsiębiorstwa:

 

1)        przedsiębiorstwo (Lisak J.) - jednostka gospodarcza z przedsiębiorcą prowadzącym interes na swoje ryzyko, celem osiągnięcia możliwie największego zysku, przy czym gospodarstwo domowe przedsiębiorcy jest oddzielone od majtku przedsiębiorstwa;

2)        przedsiębiorstwo (Schweitzer M.) - jedność (jednostka) techniczna, społeczna i gospodarcza, mająca za zadanie zaspokoić potrzeby innych przy samodzielności decyzyjnej oraz własnym zysku;

3)        przedsiębiorstwo (Nasiłowski M.) - podmiot gospodarczy prowadzący na własny rachunek działalność produkcyjną lub usługową w celu osiągnięcia określonych korzyści. Angażuje się różnorodne czynniki produkcji (pracę, kapitał, ziemię) w celu wytwarzania określonych dóbr lub świadczenia konkretnych usług, które sprzedaje się na rynku innym przedsiębiorstwom, gospodarstwom domowym bądź władzy centralnej czy lokalnej [Sudoł, 2008, s. 36-37].

Według S. Sudoła, definicje przedsiębiorstwa są interpretowane (w zależności od dyscypliny nauki) następująco:

1)        ekonomia neoklasyczna - marginalistyczna koncepcja przedsiębiorstwa;

(działając w rynkowym otoczeniu o doskonalej konkurencji, kierując się motywem maksymalizacji zysku, w przedsiębiorstwie podejmuje się racjonalne decyzje, porównując relacje krańcowych kosztów pozyskania czynników produkcji z krańcowymi przychodami z tych czynników);

2)        współczesne teorie ekonomiczne - począwszy od ekonomii ewolucyjnej, racjonalność decyzji przedsiębiorstwa jest ograniczona. Wynika to z niemożności zdobycia pełnych informacji o przyszłości oraz występujących wewnątrz przedsiębiorstwa sprzeczności między właścicielami, menedżerami i różnymi grupami;

3)        nauki o zarządzaniu - przedsiębiorstwo jest kategorią organizacyjną, jednostką zorganizowaną, szczególny przypadek instytucji, do której odnoszą się sformułowane zasady racjonalnej organizacji;

4)        cybernetyka - przedsiębiorstwo jest układem złożonym, podobnym do organizmu  żywego, który kieruje się kryterium najdłuższego zachowania organizmu przy życiu. Przedsiębiorstwo jest traktowane jak system względnie odosobniony w otoczeniu, w przedsiębiorstwie wyróżnia się wiele podsystemów, wzajemnie oddziałujących na siebie. Ustala się również różne zasilenia organizacji;

5)        socjologia (szczególnie: socjologia pracy, socjologia organizacji, socjologia przemysłu). Rozpatrują przedsiębiorstwa jako kategorię społeczną, interesując się głownie występującymi w nim grupami społecznymi i stosunkami między zatrudnionymi, zachowaniem ludzi i ich motywacjami, stopniem integracji załogi oraz identyfikowania się pracowników z przedsiębiorstwem. Socjologia analizuje także funkcje, jakie przedsiębiorstwo pełni w szerszych stosunkach społecznych;

6)        prawo (głównie: prawo cywilne, prawo handlowe, prawo pracy) - przedsiębiorstwo jest podmiotem posiadającym zdolność do czynności prawnych. Prawo reguluje stosunki między przedsiębiorstwami, a innymi osobami prawnymi i fizycznymi oraz wewnątrz przedsiębiorstwa.

Odmienne definiowanie przedsiębiorstwa w różnych dyscyplinach nauki nie oznacza sprzeczności. W każdej z definicji podkreśla się i uwypukla inne aspekty przedsiębiorstwa. Wszystkie są godne uwagi i możliwe do wykorzystania w praktyce, nawet przez zainteresowanych spoza branży.

 

S. Sudoł uzasadnia różne podejścia do przedsiębiorstwa, w poszczególnych dyscyplinach naukowych, następująco:

1)        inne usytuowanie przedsiębiorstwa w gospodarce narodowej oraz różny zakres jego samodzielności decyzyjnej w zależności od ustroju polityczno-gospodarczego.

Dotyczy to głównie odmienności sytuacji w gospodarce nakazowo-rozdzielczej oraz w gospodarce rynkowej, w której występuje zróżnicowanie w zależności od kraju i kontynentu (USA, Japonia oraz Europa Zachodnia, gdzie występują różnice między gospodarką szwedzką a irlandzką). Odmienności te mają określony wpływ na zadania stawiane przed przedsiębiorstwami i warunki ich działania, a pośrednio na definiowanie przedsiębiorstwa;

2)        bardzo duże zróżnicowanie przedsiębiorstw, w zależności od: wielkości (zatrudniające od kilku do kilkuset tysięcy ludzi); formy własności, statusu prawnego (przedsiębiorstwa państwowe albo prywatne, różne spółki, spółdzielcze i inne), typu (przedsiębiorstwa jedno- i wielozakładowe, międzynarodowe); rodzaju działalności

(przedsiębiorstwa produkcyjne, usługowe, mieszane);

3)        duże przemiany w przedsiębiorstwach, dokonujące się stosownie do potrzeb rozwoju gospodarczego. Pod koniec XX w. przemiany te były szczególnie intensywne. Zanikają jedne formy przedsiębiorstw i powstają inne, dotychczas nieznane [Sudoł, 2008, s. 33-35].

 

1.2. Cechy odróżniające przedsiębiorstwo od innych podmiotów

 

W celu zrozumienia różnicy między przedsiębiorstwem a inną jednostką funkcjonującą w gospodarce, z uwagi na wiele definicji pojęcia przedsiębiorstwo, należy uwzględnić niżej podane cechy przedsiębiorstwa.

 

Przedsiębiorstwo:

 

1)        jest powoływane nie w celu realizacji jednorazowego przedsięwzięcia, lecz do prowadzenia działalności gospodarczej w sposób trwały (przez dłuższy czas);

2)        zaspokaja swoimi wyrobami lub/i usługami potrzeby innych podmiotów gospodarczych i innych instytucji lub osób fizycznych będących jego klientami. Przedsiębiorstwo służy otoczeniu, co ma większe znaczenie obecnie niż w przeszłości;

3)        wymienia produkty lub/i usługi z innymi jednostkami organizacyjnymi lub osobami fizycznymi na zasadzie kupna-sprzedaży, co dotyczy sfery zaopatrzenia przedsiębiorstwa, jak i sfery sprzedaży jego produktów oraz usług;

4)        posiada pochodzące od właściciela czy właścicieli, określone zasoby kapitałowe w postaci środków poniesionych, dóbr materialnych oraz wartości niematerialnych i prawnych, w tym nabytych praw majątkowych, w tym praw do wynalazków, licencji, patentów, wzorów użytkowych i przemysłowych, prawa do wieczystej dzierżawy, prawo własności gruntu, prawa autorskie), a także nazwę i znaki towarowe, know-how oraz reputację firmy (goodwill);

5)        cechuje je samodzielność decyzyjna w zakresie rodzaju i charakteru prowadzonej działalności, stosunków ze światem zewnętrznym oraz w zakresie zaopatrywania się w czynniki produkcji i ich wykorzystywania, a także swojej wewnętrznej o organizacji; jest to jedną z najważniejszych cech przedsiębiorstwa, określana nieraz jako zasada autonomii przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo prowadząc samodzielnie swoją działalność musi uwzględniać obowiązujące normy prawne. Samodzielność decyzyjna dotyczy przedsiębiorstwa jako kategorii ekonomicznej. Jest ona mniej lub bardziej ograniczona w prawnej kategorii przedsiębiorstwa, gdzie występuje jako część składowa przedsiębiorstwa wielopodmiotowego;

6)        swoje koszty i obciążające podatki pokrywa z uzyskiwanych przychodów, co określa się nieraz jako zasadę równowagi finansowej lub samofinansowanie, bez czego nie mogłoby funkcjonować przez dłuższy czas. Swój stan majątkowy wykazuje w bilansie, a wynik finansowy w rachunku strat i zysków;

7)        jest instytucją zarobkującą, tzn. dąży do uzyskania ze swojej działalności określonych korzyści, w tym najczęściej do maksymalizacji dochodowości zaangażowanego kapitału. To odróżnia przedsiębiorstwo od organizacji gospodarczych, których działalność nie jest nastawiona na zysk (organizacje non-profit);

8)        prowadzi działalność na swoje ryzyko. Odpowiada za wszystkie swoje zobowiązania finansowe. Musi liczyć się z możliwością poniesienia strat, a nawet utraty swojego kapitału;

9)        ponosi odpowiedzialność karną za przestępcze działania swoich przedstawicieli (pracowników),

Każde przedsiębiorstwo musi mieć powyższe cechy. Ich brak lub ograniczenie czyni  przedsiębiorstwo nieudolnym. Na przykład, w gospodarce nakazowo-rozdzielczej ograniczenie samodzielności przedsiębiorstwa przez jego jednostki nadrzędne oraz brak możliwości pełnego dysponowania swoim majątkiem powodowały, że przedsiębiorstwo było niepełne i nie ponosiło ryzyka z tytułu powadzonej działalności. Zmiana na gospodarkę rynkową powoduje większe: zasięg, możliwości decyzyjne i rozwój przedsiębiorstwa [Sudoł, 2008, s. 37-39].

 

1.3. Rodzaje i typy przedsiębiorstw

 

W gospodarce każdego kraju występuje duża różnorodność przedsiębiorstw. Różnicowanie przedsiębiorstw nadal postępuje. Sporządzono typologię wielokryterialną, gdyż szereg problemów zarządzania różnie się w nich rozwiązuje.

Podstawowa klasyfikacja przedsiębiorstw bazuje na kryteriach:

          własności,

          formy prawnej,

          notowania lub nienotowania na giełdzie papierów wartościowych,

          rodzaju i zakresu działalności,

          terytorialnego rozczłonkowania, dotyczących przedsiębiorstwa, zakresu internacjonalizacji.

Wyodrębnia się ponadto przedsiębiorstwa wielopodmiotowe, tzn. koncerny i holdingi

 

Klasyfikacja  przedsiębiorstw według kryterium własności

 

Własność przedsiębiorstwa decyduje, kto  jest kapitałodawcą dla niego, kto ma prawo do korzyści z jego prowadzenia (udział w zysku i przyroście wartości firmy) oraz kto ponosi ryzyko finansowe. Własność daje również prawo do decyzji tzn. do zarządzania nim. Zmiana właściciela często wpływa na politykę ekonomiczną prowadzoną przez przedsiębiorstwo i styl zarządzania nim.

Według kryterium własności, przedsiębiorstwa dzieli się na:

          państwowe,

          samorządu terytorialnego,

          spółdzielcze,

          prywatne,

          mieszane.

 

Przedsiębiorstwa państwowe

 

Przedsiębiorstwa państwowe w Polsce dzieli się na:

 

          przedsiębiorstwa skarbu państwa:

a)        przedsiębiorstwa działające na podstawie ustawy o przedsiębiorstwie państwowym z dnia 25 września 1981 r. (Dz. U. Nr 18, poz. 122 z późn. zm.);

b)        przedsiębiorstwa w formie jednoosobowych spółek skarbu państwa, działające na podstawie przepisów kodeksu spółek handlowych;

          przedsiębiorstwa stanowiące własność państwowych osób prawnych;

          przedsiębiorstwa z przewagą kapitału państwowego (skarbu państwa lub państwowych osób prawnych).

 

Przedsiębiorstwa skarbu państwa typu „a” były tworzone decyzjami naczelnych i centralnych organów administracji państwowej oraz wojewodów (stanowiących dla przedsiębiorstw tzw. organy założycielskie). Akt o utworzeniu przedsiębiorstwa określa jego nazwę, rodzaj, siedzibę i przedmiot działania. Przedsiębiorstwo państwowe podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw i uzyskuje osobowość prawną z chwilą dokonania tego wpisu. Struktura organizacyjna określana jest w statucie przedsiębiorstwa. Prawo wyodrębnia przedsiębiorstwa państwowe działające na zasadach ogólnych oraz przedsiębiorstwa użyteczności publicznej (po 1980 r. zostały one w większości przekształcone w przedsiębiorstwa samorządu terytorialnego).

W przedsiębiorstwie państwowym gospodarzem czynników produkcji i decydentem jest dyrektor, powoływany i odwoływany przez organ założycielski.

Odmienna jest sytuacja w przedsiębiorstwie państwowym, które jest zarządzane przy udziale pracowników w ramach tzw. samorządu pracowniczego, wprowadzonego w Polsce w 1981 r. Organami takiego przedsiębiorstwa państwowego są: ogólne zebranie pracowników lub ich delegatów, rada pracownicza i dyrektor przedsiębiorstwa. Regulacje ustawowe podzieliły kompetencje w zakresie zarządzania między organ założycielski a organy przedsiębiorstwa, tj. dyrektora i organy samorządu pracowniczego. Kompetencje poszczególnych organów nie zostały należycie powiązane z odpowiedzialnością ekonomiczną za podejmowane decyzje, co spowodowało rozbieżność tej odpowiedzialności.

Model przedsiębiorstwa państwowego z samorządnością pracowniczą okazał się po pierwszym okresie nadziei, dalece niedoskonały, nieprecyzujący odpowiedzialności za wyniki działalności, hamujący przedsiębiorczość i racjonalność działań w długim okresie. Wymaga on modyfikacji w kierunku wzmocnienia roli dyrektora przedsiębiorstwa oraz organu założycielskiego i sprowadzenia rady pracowniczej, głównie do roli konsultacyjnej czy doradczej.

Znaczna liczba przedsiębiorstw państwowych została przekształcona w jednoosobowe spółki skarbu państwa (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjne). To przekształcenie, określane mianem komercjalizacja przedsiębiorstw, daje większe szanse i ułatwia działalność gospodarczą tego rodzaju jednostek organizacyjnych.

Od momentu przekształcenia spółki te działają na podstawie przepisów prawa handlowego. Utworzenie ich traktuje się jako wstępny krok do prywatyzacji, tj. sprzedaży przez skarb państwa całości lub części ich akcji (udziałów) osobom lub instytucjom prywatnym.

Nadzór właścicielski nad przedsiębiorstwami skarbu państwa, w formie jednoosobowych spółek, sprawuje minister skarbu, występujący w roli zgromadzenia wspólników. Przepisy dopuszczają, aby nadzór właścicielski, w imieniu ministra, sprawowała powołana przez niego rada nadzorcza, w której skład wchodzą również przedstawiciele pracowników. Daje to pozostałym członkom organizacji możliwości utożsamiania się z nią oraz zwiększenia poczucia zawodowej i gospodarczej odpowiedzialności.

W 1991 r. wprowadzono możliwość zarządzania przedsiębiorstwami państwowymi na czas oznaczony przez zarządcę, osobę fizyczną lub prawną (firma zarządzająca), działającego na podstawie zawartego z nim przez organ założycielski (lub ministra skarbu) kontraktu menedżerskiego (umowy o zarządzanie).

 

Przedsiębiorstwa stanowiące własność państwowych osób prawnych powstają w Polsce od 1990 r.

Przedsiębiorstwa samorządu terytorialnego są własnością organów samorządu terytorialnego:

          gmin - określa się mianem przedsiębiorstwa komunalne, ich działalność bazuje na przepisach prawnych dotyczących gospodarki komunalnej;



Dół formularza

---