Każda forma świadomości opiera się jednak na zespole wyobrażeń i stwierdzeń opisowych dotyczących dziedziny życia, którą reguluje. Kulturze techniczno - użytkowej towarzyszy jakaś wiedza ekonomiczna, normom politycznym jakaś wiedza o państwie i rzeczywistości społecznej itd. Ogólnie powiemy więc, że każda forma świadomości społecznej wraz z jej opisowo - wyobrażeniowym uzupełnieniem (treścią) tworzy określony typ świadomości społecznej. Mamy więc do czynienia ze świadomością ekonomiczno - technologiczną, świadomością językową, świadomością obyczajową itd.
Rodzaj świadomości społecznej jest najogólniejszą klasyfikacją w obrębie zjawisk świadomości. W każdym rodzaju świadomości społecznej jest zawarta świadomość historyczna różnych zbiorowości. Cechą charakterystyczną świadomości historycznej jest podzielanie przez członków danej zbiorowości przekonań o faktach i procesach historycznych oraz pewne ich wartościowanie dokonywane zarówno z punktu widzenia moralnego, ideologicznego czy politycznego. Sięga ona korzeni tożsamości narodu, klasy, warstwy.
Wyróżniamy dwa rodzaje doświadczenia społecznego:
Potoczne doświadczenie społeczne, czyli wiedzę o tym, jak osiągnąć pewne rezultaty praktyczne, materialne, na przykład „aby wbić gwóźdź w deskę, należy ...”, „aby uruchomić samochód należy ...”.
Nowe doświadczenie społeczne, czyli wiedzę o tym, jak uzyskiwać systemy twierdzeń, z których można wyprowadzić bardziej skomplikowane dyrektywy; te z kolei mogą zawierać bezpośrednie objaśnienia, jak uzyskać rezultaty uchwytne praktycznie.
O ile potoczne doświadczenie społeczne wynosi się z codziennego życia, z praktyki „normalnego” zaspokajania potrzeb, o tyle naukowe doświadczenie społeczne jest efektem wyspecjalizowanego typu praktyki: praktyki naukowej. Ten rodzaj praktyki kieruje się regułami właściwymi nauce jako formie świadomości, która jest zorientowana na realizację wartości poznawczych. Nauka może być więc postrzegana zarówno jako typ praktyki, jak i jako jej „produkt”, jako forma oraz typ świadomości społecznej.
Praktykę naukową i odpowiadającą jej postać świadomości, czyli świadomość metodologiczną uczonych trzeba odróżniać od innych typów praktyk, w ramach których dochodzi nieraz do powstania twierdzeń wchodzących w zakres nauki i jest to szczególnie ważne - wartościami ostatecznymi są wartości poznawcze i je nauka przede wszystkim realizuje. Na naukę współczesną składa się zatem system reguł metodologicznych oraz twierdzeń tworzonych na podstawie tych reguł
Każda dyscyplina naukowa, czyli wyrażana przedmiotowo część praktyki naukowej, przechodzi generalnie dwa etapy rozwoju:
Fazę przedteoretyczną, gdy jedynie rejestruje się, uściśla i porządkuje doświadczenia potoczne, próbując je uogólnić i poddać procesowi oczyszczania z błędnych twierdzeń bądź mało skutecznych dyrektyw. Nauka przedteoretyczna dostarcza więc wiedzę, która jest porównywalna z doświadczeniem potocznym, a różni się od niego tym, że zrywa z rozproszeniem i przypadkowością obserwacji. Współcześnie tylko nauki przyrodnicze przekroczyły w pełni ten etap.
Fazę teoretyczną, gdy najdokładniej nawet opracowane uogólnienia potoczne nie mogą odpowiedzieć na zapotrzebowanie innych praktyk, z gospodarką na czele. Nauka zostaje zmuszona do odpowiedzi na nowe pytania; proponuje twierdzenia, które przestają już być tylko uogólnieniem wiedzy potocznej. Wytwory praktyki badawczej przybierają charakter teoretyczny, ściśle abstrakcyjny, co znaczy, że rozpoznanie ich skuteczności nie może się odbyć bezpośrednio. Korzystanie z dorobku nauki w praktyce gospodarczej, politycznej, pedagogicznej i innych musi być poprzedzone dodatkowymi badaniami, które przygotują dopiero bezpośrednio praktyczne jej wykorzystanie. Zwiększa to jej społeczny zasięg, gdyż tworzy możliwość wieloaspektowej konkretyzacji i szerokiego wykorzystania ogólnej teorii.
Szczególne znaczenie należy przypisać światopoglądowi i różnicy między nim a nauką, różnicy, której istnienie ma wpływ na funkcjonowanie świadomości społecznej jako całości. Światopogląd jest tą częścią świadomości społecznej, która wyposaża działanie w wartości ostateczne, najwyższe, tworzące system ostatecznych sensów wysiłków ludzkich. Typowymi praktykami powołanymi przez historię do kreowania światopoglądu są praktyka religijna i świecka praktyka ideologio twórcza Tworzą one przekonania organizujące i podporządkowujące sobie przekonania ujawniane w innych typach praktyk, nadając sens życiu ludzkiemu. Istotą więc działań światopoglądotwórczych jest budowanie wizji świata i nadawanie sensu istnieniu jednostki gatunku ludzkiego.
Światopoglądy są względnie niezależne od nauki, ich wartości nie są bowiem czułe na procedury naukowe, takie jak sprawdzanie, wyjaśnianie, przewidywanie. Każdemu jednak działaniu mogą nadać wartość, mogą także stanowić kryterium oceny pracy i wyników pracy naukowej. Światopogląd tylko w szczególnym przypadku może być światopoglądem naukowym: wtedy gdy do wyartykułowania swej wizji świata człowiek używa pojęć naukowych i tworzy ją tak, że jest niesprzeczna z danymi nauki. Tak więc światopogląd świecki, niereligijny, nie musi być koniecznie światopoglądem naukowym. I jeszcze jedna konsekwencja: to, co w jednej epoce jest światopoglądem naukowym, w następnej, wobec rozwoju nauki, nie musi nim być.
Specyficzną konkretyzacją światopoglądu jest ideologia, czyli usystematyzowany zbiór poglądów związanych bezpośrednio z interesami wielkich zbiorowości ludzkich i z ich dążeniami, w którego skład wchodzą zarówno koncepcje rzeczywistości i dyrektywy działania, jak i szczególne systemy wartości i norm. Ideologia wyróżnia wartości , które trzeba osiągnąć, by realizować dążenia i interesy pewnej zbiorowości, oraz przyporządkowuje im normy i dyrektywy.
Z myśleniem światopoglądowym czy ideologicznym jest związane zjawisko mistyfikacji, czyli ukrycia rzeczywistego stanu i funkcji działań oraz ich skutków. Nadawanie sensu światopoglądowego czy ideologicznego zwykłym, codziennym działaniom wyposaża je we własności symboliczne, których nigdy by nie miały bez woli widzenia ich takimi właśnie i bez zgody tych, których to dotyczy.
Formą myślenia mistyfikującego jest mit. Mitem można nazwać taką koncepcję pewnych zdarzeń czy ogólnej rzeczywistości, w której rzeczom martwym przypisuje się właściwości rzeczy żywych. Zdarzenia historyczne, ludzie w nich uczestniczący nabywają właściwości nadnaturalnych, a bogowie lub siły historii stają się partnerami w rozgrywkach między ludźmi, przyjmując ich sposób myślenia i wykorzystując swoją potęgę.
W szczególnym przypadku myślenie mityczne dotyczy zjawisk gospodarczych, społecznych, kulturalnych. Zakłada ono, że przyjęcie pewnych rozwiązań społecznych uruchamia automatyzm rozwoju sytuacji niezależnie od aktualnych warunków. Do takich mitycznych środków niektórzy zaliczają np. bezrobocie jako lekarstwo przeciwko kryzysom lub dobrą ustawę, która od zaraz zmieni nawyki ludzkie, interesy, układy.
Szczególnym typem mistyfikacji jest stereotyp. Stereotyp jest pewnym upowszechnionym i akceptowanym w jakiejś zbiorowości przekonaniem wyrażającym uogólnioną, przyjmowaną przez ludzi bezkrytycznie opinię na temat jakiegoś zjawiska, grupy, procesu społecznego. Stereotypami są np. stwierdzenia: „Polacy są bohaterscy”, „Niemcy są gospodarni” itp. Stereotyp zawiera uogólnienie doświadczeń z jakiejś specyficznej sytuacji czy okresu historycznego. Dlatego też w innych sytuacjach bywa szkodliwy, zmieniając się w uprzedzenie lub wrogość.
Można powiedzieć, że w stereotypie znajduje wyraz pewna wartość, którą bezpośrednio przyporządkowuje się jakiemuś realnemu zjawisku, przedmiotowi, grupie ludzi, jednostce. Dzięki takim wartościom, jak sprawiedliwość, gospodarność, chciwość, grupy społeczne uzyskują uzasadnienie swojej podstawy i trwałość przekonań, co ma zarówno korzystne, jak i niekorzystne efekty.
Koncepcja świadomości społecznej odwołująca się do kategorii wiedzy zakłada oczywiście inny podział form świadomości społecznej. Każda forma jest więc podzbiorem zbioru przekonań konstytuujących świadomości indywidualne, pogrupowane wedle kryteriów bliskości, podobieństwa, a więc wspólnoty opartej na różnych odniesieniach przedmiotowo - praktycznych. Marek Ziułkowski wyróżnia formy świadomości społecznej ze względu na:
Zakres lub odniesienie do pewnych rzeczy i czynności, czyli przedmiot wiedzy,
Treść i rozległość wiedzy (np. magia lub nauka),
Sposoby uzasadniania wiedzy (np. zaklęcie lub procedura laboratoryjna),
Stopień artykulacji (tzn. wyraźne lub mgliste wyrażanie przekonań), który ma wpływ na stopień uświadomienia treści przez odbiorców,
Związek z emocjami (intensywność tego związku jest różna np. w nauce lub religii),
Znaczenie przekazu tradycyjnego (o świadomości historycznej decyduje on w znacznym stopniu, świadomość życia codziennego natomiast kształtujemy w sobie sami),
Sposób przekonywania i zasięg propagowanych treści (np. części przekazu, dzięki językowi, otrzymujemy i nadajemy na codzień, część możemy uzyskać tylko znając matematykę i posiadając komputer.
Oczywiście formy świadomości społecznej są obecnie w socjoepistemach różnych ludzi, lecz nie wszystkie u wszystkich ani tym bardziej w równym zakresie. Weźmy pod uwagę np. naukę, sztukę, religię, ideologię. Struktura świadomości społecznej jest tutaj czymś płynnym, zmiennym, zależnym od tego, czym ludzieżyją i czym się posługują będąc razem. Formy te, jak nauka, są obecnie w różnym stopniu w różnych okresach, czasem wręcz zanikają.
Na koniec wypada poświęcić kilka uwag samej procedurze wyjaśniania historycznego zjawisk świadomościowych w życiu społeczeństw. Jest to procedura badawcza, która musi odpowiedzieć co najmniej na następujące pytania:
Skąd się biorą przekonania rejestrowane i porządkowane podczas diagnozy stanu świadomości badanych zbiorowości ?
Co powoduje, że utrzymują się one w określonej proporcji lub wykazują tendencję do określonej zmiany ?
Dlaczego dana zbiorowość nie reprezentuje innego typu przekonań lub innej ich charakterystyki w ramach typu ?
Które przekonania i dlaczego decydują o specyfice danej zbiorowości ?
Odpowiedź na te pytania stawia socjologia wobec konieczności formułowania różnych typów wyjaśnień. Dominują zaś:
Wyjaśnienia funkcjonalne akcentujące rolę, jaką odgrywa dany typ przekonań w życiu zbiorowości. Rolę tę ukazuje się odnosząc przekonania do działań, a dalej - przez ich skutki - do interesów zbiorowości. Przekonania stają się więc jednym z warunków koniecznych do realizacji jakiegoś interesu.
Wyjaśnienie genetyczne kładące naciska na historyczne dziedziczenie określonych typów przekonań i ich wrośnięcie w kulturę zbiorowości.
Wyjaśnienie przyczynowe poszukujące przyczyn pewnych przekonań oraz ich następców, skutków.
Wyjaśnienie funkcjonalno - genetyczne odwołujące się do odziedziczonych historycznie, czymś wywoływanych przekonań, tworzących jakby pulę możliwości i w okolicznościach sprzyjających realizacji pewnych interesów podlegających selekcji, w wyniku której następuje upowszechnienie się jednych przekonań i zanik innych
NOTATKA
Wyróżniamy dwa rodzaje doświadczenia społecznego:
1. Potoczne doświadczenie społeczne,
2. Nowe doświadczenie społeczne.
Każda dyscyplina naukowa, czyli wyrażana przedmiotowo część praktyki naukowej, przechodzi generalnie dwa etapy rozwoju:
1. Fazę przedteoretyczną, gdy jedynie rejestruje się, uściśla i porządkuje doświadczenia potoczne, próbując je uogólnić i poddać procesowi oczyszczania z błędnych twierdzeń,
2. Fazę teoretyczną, gdy najdokładniej nawet opracowane uogólnienia potoczne nie mogą odpowiedzieć na zapotrzebowanie innych praktyk, z gospodarką na czele.
Światopogląd jest tą częścią świadomości społecznej, która wyposaża działanie w wartości ostateczne, najwyższe, tworzące system ostatecznych sensów wysiłków ludzkich.
Formą myślenia mistyfikującego jest mit. Mitem można nazwać taką koncepcję pewnych zdarzeń czy ogólnej rzeczywistości, w której rzeczom martwym przypisuje się właściwości rzeczy żywych.
Różne typy wyjaśnień:
Wyjaśnienia funkcjonalne akcentujące rolę, jaką odgrywa dany typ przekonań w życiu zbiorowości. Rolę tę ukazuje się odnosząc przekonania do działań, a dalej - przez ich skutki - do interesów zbiorowości. Przekonania stają się więc jednym z warunków koniecznych do realizacji jakiegoś interesu.
Wyjaśnienie genetyczne kładące naciska na historyczne dziedziczenie określonych typów przekonań i ich wrośnięcie w kulturę zbiorowości.
Wyjaśnienie przyczynowe poszukujące przyczyn pewnych przekonań oraz ich następców, skutków.
Wyjaśnienie funkcjonalno - genetyczne odwołujące się do odziedziczonych historycznie, czymś wywoływanych przekonań, tworzących jakby pulę możliwości i w okolicznościach sprzyjających realizacji pewnych interesów podlegających selekcji, w wyniku której następuje upowszechnienie się jednych przekonań i zanik innych.