CZYNNOŚCI PRAWNE
ZDARZENIE PRAWNE to każde zdarzenie, z którymi prawo łączy pewien skutek.
1) niezależne od woli człowieka ( śmierć, narodziny )- w oderwaniu od przyczyny,
2) zależne od woli człowieka
2a) CZYNNOŚCI PRAWNE to takie zdarzenie prawne, za pomocą którego podmiot prawa może w granicach obowiązującego porządku prawnego kształtować stosunki prawne, doprowadzając do ich powstania, zmiany lub ustania. Ujmując rzecz bardziej lapidarnie- takie zdarzenie prawne, które polega na świadomym dążeniu człowieka do osiągnięcia określonego skutku prawnego. Nieodzownym elementem każdej czynności prawnej jest co najmniej jedno oświadczenie woli.
W prawie rzymskim istniały stosunki oparte na prawie:
a) cywilnym,
b) pretorskim
2b) inne działania i zaniechania
Przez czynność prawną można było nabyć lub pozbyć prawo. Nabycie prawa może być:
1) pierwotne- jeśli nabywca nie wywodzi swego prawa od prawa poprzednika,
2) pochodne- jeśli nabywca opiera swe prawa na prawie poprzednika,
NEMO PLUS IURIS IN ALIUM TRANSFERREE POTEST QUAM IPSE HABET- Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, niż sam posiada.
a) ogólne ( successio universalis )- jeżeli ktoś jednym aktem prawnym wchodzi w ogół praw i obowiązków poprzednika,
b) szczegółowe ( successio singularis )- gdy każde prawo musi być nabyte osobnym aktem prawnym,
- o charakterze translatywnym ( nabywca otrzymuje takie samo prawo, jakie miał rozporządzający- np. w przypadku pozbycia )
- o charakterze konstytutywnym ( nabywca otrzymuje inne prawo od tego, jakie miał rozporządzający- np. gdy nabywa od właściciela prawo zastawu lub użytkowania )
Podział czynności prawnych:
1a) jednostronne ( do wywołania skutków prawnych wystarczy oświadczenie woli jednej strony- np. testament pretorski w prawie justyniańskim ),
1b) dwustronne ( do wywołania skutków prawnych konieczne jest oświadczenie woli dwóch stron- consensus- umowa kupna- sprzedaży ),
Należy pamiętać, że chodzi o oświadczenia dwu stron, a nie dwóch osób, bo kilka osób może w danej czynności prawnej stanowić jedną stronę z uwagi na wspólny interes, reprezentowany przez nie w danym stosunku prawnym ( np. kilku lokatorów tej samej kamienicy stanowi w stosunku do wynajmującego jedną stronę ).
2a) inter vivos ( między żyjącymi )- skuteczność następuje za życia osób działających,
2b) mortis causa ( na wypadek śmierci )- skuteczność zależy od śmierci osoby dokonywującej aktu prawnego ( testament ),
3a) konsensualne- gdy do dokonania czynności wystarczy oświadczenie woli strony ( przy czynnościach jednostronnych ) albo stron ( przy czynnościach dwustronnych ), np. kupno- sprzedaż
3b) realne- gdy do danej czynności prawnej wchodzą jeszcze inne elementy poza wydaniem rzeczy ( pożyczka- pożyczkobiorca miał obowiązek przenieść na pożyczkobiorcę własność przedmiotu pożyczki, użyczenie- użyczający ( komodant ) miał obowiązek przekazać biorącemu w użyczenie ( komodatariuszowi ) rzeczy w nieodpłatne używanie ),
4a) formalne ( skuteczność zależy od uroczystej formy )-
Największą rolę odgrywały tu negotia per aes et libram. Charakterystyczną cechą był udział 5 świadków, dojrzałych obywateli rzymskich i osoby trzymającej wagę ( libripens ), tudzież użycie spiżu ( aes ), który pierwotnie stanowił środek wymiany oraz wypowiedzenie ściśle określonych formuł słownych. Do czynności formalnych należały:
- mancipatio,
- in iure cessio,
- stipulatio,
- expensilatio ( kontrakt pisemny ),
4b) nieformalne ( wolę można wyrazić w jakikolwiek sposób )
5a) nieodpłatne ( negotia lucrativa )- nie ma odwzajemnienia się strony drugiej ( darowizna ),
5b) odpłatne ( negotia onerosa )- świadczenia są obustronne ( kupno- sprzedaż ),
6a) prawa ścisłego ( negotia stricti iuris )- oceniane wedle litery lub brzemienia zawartej czynności,
6b) dobrej wiary ( negotia bonae fidei )- podlegające regułom uczciwego obrotu,
7a) rozporządzające ( rozporządzenia ) to takie czynności, której celem i bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie, obciążenie albo zbycie prawa majątkowego, powodująca zmniejszenie jakiegoś aktywu tego, kto dokonał czynności ( konkretnego, pomijamy tu ewentualny dalszy efekt w postaci ekwiwalentu ),
7b) zobowiązujące- takie, które powiększają pasywa osoby dokonującej czynności, osoba ta zobowiązuje się względem innej osoby do świadczenia
Oczywiście istnieją czynności prawne o skutku podwójnym: zobowiązującym i rozporządzającym. Np. umowa przejścia własności rzeczy z majątku zbywcy do majątku nabywcy odbywa się z reguły w drodze dwóch czynności prawnych:
- najpierw zawarta zostaje umowa zobowiązująca ( np. sprzedaż, zamiana ), mocą której jedna strona zobowiązuje się do przeniesienia na stronę drugą prawa własności rzeczy, będącej przedmiotem umowy,
- następnie następuje druga czynność, której celem jest wykonanie tego zobowiązania, a skutkiem- przeniesienie własności ( czyli rozporządzenie ),
8a) przysparzające- takie, których skutkiem i to zamierzonym przez dokonującego czynność, jest przysporzenie korzyści majątkowej innej osobie, może ona polegać na zwiększeniu aktywów danej osoby ( nabycie prawa własności ) czy też zmniejszeniu jej pasywów ( zwolnienie z długu ).
Chodzi ty o korzyść w znaczeniu prawnym, co nie zawsze pokrywa się z korzyścią w sensie gospodarczym ( np. ten, kto wg popularnego określenia sprzedał rzecz "za pół ceny" gospodarczo stracił, jednakże z punktu widzenia prawa nastąpiło na jego rzecz przysporzenie w postaci nabycia prawa własności pewnej sumy pieniędzy ( jednego aktywu ) przy równoczesnej utracie innego aktywu, jakim było prawo własności sprzedanej rzeczy.
Jeśli zestawi się podział czynności prawnych na rozporządzenia i zobowiązania z czynnością przysparzającą, to łatwo zauważyć, że zmienił się kąt patrzenia. Przy rozporządzeniach i zobowiązaniach były brane pod uwagę skutki, jakie czynność prawna wywołuje w majątku dokonującego czynności prawnej, przy przysporzeniu chodzi o skutki, jakie czynność ma wywrzeć w majątku innej osoby.
8b) nie- przysparzające
9a) kazualne ( przyczynowe ), jeżeli jej ważność zależy od prawidłowości causa,
9b) abstrakcyjne ( oderwane )- jeżeli zależności takiej brak,
CAUSA to podstawa prawna albo cel prawny przysporzenia.
a) causa solvendi- celem jest tu zwolnienie się od obowiązku ciążącego na osobie dokonującej przysporzenia ( zmniejszenie jej pasywów ),
b) causa obligandi vel acquirendi- celem przysporzenia jest nabycie prawa lub innej korzyści majątkowej przez dokonującego przysporzenia- zwiększenie aktywów ),
c) causa donandi- dokonuje się danej czynności prawnej wyłącznie po to, aby nastąpiło przysporzenie na rzecz drugiej osoby bez żadnego ekwiwalentu.
Rozważmy następujący przykład: Titus ( sprzedawca ) zawarł z Juliusem ( kupującym ) umowę kupna- sprzedaży rzeczy ruchomej indywidualnie oznaczonej, przy czym zgodnie z wolą stron sprzedaż ma mieć tylko skutki czynności prawnej zobowiązującej, tzn. że przeniesienie prawa własności rzeczy sprzedanej ma nastąpić później w drodze samoistnej czynności prawnej rozporządzającej, w drodze umowy o przeniesienie prawa własności. W umowie tej Titus dokonuje na rzecz Julisua przysporzenia w postaci nabycia przez Juliusa wierzytelności do Titusa o przeniesienia prawa własności rzeczy sprzedanej Przysporzenie nastąpiło acquirendi causa, skoro Titus kierował się zamiarem nabycia wierzytelności o zapłatę ceny kupna. Umowa kupna- sprzedaży jest czynnością kauzalną, więc jeżeli z jakiegokolwiek powodu nie było prawidłowego porozumienia co do causa umowa jest nieważna ( np. Titus miał na myśli sprzedaż, a Julisu mniemał, że chodzi o darowiznę ). W wykonaniu zobowiązania wynikającego z umowy sprzedaży Titus zawiera z Juliusem umowę o przeniesienie własności rzeczy sprzedanej:
- jeżeli umowa ta będzie czynnością kauzalną, to jeżeli nieprawidłowa jest causa ( tzn. nie istnieje zobowiązanie- w przypadku gdy nieważna będzie umowa sprzedaży ), Titus nie przestanie być właścicielem rzeczy i będzie mógł dochodzić jej zwrotu w drodze skargi wydobywczej ( rei vindicatio ) zarówno od swego kontrahenta, jak i osoby trzeciej, której np. Julius zbył rzecz ( oczywiście, o ile osoba trzecia nie stała się właścicielem z mocy innych przepisów ),
- jeżeli umowa ta będzie czynnością abstrakcyjną, to Julius nabyłby własność rzeczy, niezależnie od nieważności umowy sprzedaży, bo prawidłowość causa solvendi nie ma wpływu na ważność umowy o przeniesienie rzeczy. Wówczas Titus będzie mógł żądać zwrotu rzeczy, ale tylko roszczeniem z tytułu nienależnego świadczenia ( roszczenie kondykcyjne ), ale będzie to roszczenie o charakterze obligacyjnym, skuteczne tylko wobec Juliusa, a nie względem osoby trzeciej, która nabyła własność rzeczy i dużo słabsze od rei vindacatio.
Choć czynności abstrakcyjne zawierają w sobie pewien element sztuczności, to uzasadnieniem dla nich jest wzmocnienie pewności obrotu, nabywca nie musi się interesować, w jaki sposób zbywca nabył prawo, gdyż ewentualne wadliwości causa przy tym nabyciu przez zbywcę są dla niego obojętne. Abstrakcyjność czynności prawnych ułatwia szybki obrót.
OŚWIADCZENIE WOLI ( w znaczeniu technicznoprawnym ) to tylko taki przejaw woli, który wyraża w sposób dostateczny zamiar wywołania skutku prawnego w postaci ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego. Jest ono wynikiem procesu, na który składa się:
a) wewnętrzny akt woli,
b) zewnętrzny przejaw tej woli,
Np. nie będzie oświadczeniem woli w sensie technicznym propozycja Juliusa pójścia na spacer skierowana do Octavii.
Czasem w doktrynie ( zwłaszcza niemieckiej ) wyróżnia się:
a) oświadczenie woli sensu stricto: takie, której celem jest zakomunikowanie woli innej osobie,
b) czynności woli- które służą wprost do realizacji woli w kierunku skutku prawnego ( np. objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej następuje w celu nabycia prawa własności ).
Oświadczenie woli może być złożone w sposób:
1) formalny ( uroczysty ),
2) nieformalny ( nieuroczysty ),
- bezpośrednio ( za pomocą pisma, słowa, znaku ),
- przez czynności konkludentne ( facta concludentia )- za pomocą takich czynności, które po rozważeniu wszelkich okoliczności nie pozostawiają żadnej podstawy do powątpiewania o powziętej woli ( np. jeśli dziedzic powołany do spadku nie oświadczył wprawdzie wyraźnie, iż go przyjmuje, ale zajął się zarządem spadku, należy wnosić, że spadek przyjmuje ),
Szczególne sposoby składania oświadczeń woli:
- milczenie- z reguły nie jest wyrazem zgody, tylko tam, gdzie osoba niezgadzająca się powinna była mówić, milczenie uznaje się za wyrażoną zgodę,
- wskazanie palcem,
- skinienia głową,
- list lub przez posłańca, jeżeli forma czynności prawnej nie wymaga osobistej obecności strony,
POBUDKA to motyw skłaniający osobę do powzięcia oświadczenia woli.
Konieczność zachowania formy szczególnej:
1) forma AD SOLEMNITATEM ( pod rygorem nieważności ) to taka forma szczególna, której niezachowanie pociąga za sobą nieważność czynności prawnej. Obowiązek zachowania tej formy wynikać może:
- z ustawy,
- z woli stron,
2) forma AD PROBATIONEM ( dla celów dowodowych ) to forma pisemna, jeżeli jej niezachowanie nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej, lecz ogranicza możność- w razie sporu- skorzystanie z niektórych środków dowodowych,
3) forma AD EVENTUM ( dla wywołania oznaczonych skutków prawnych ) polega na tym, że ustawa uzależnia wywołanie przez czynność prawną niektórych skutków od zachowania formy szczególnej, tzn. mimo niezachowania formy czynność prawna będzie ważna i wywoła skutki prawne, ale nie wszystkie.
Wykładnia oświadczeń woli:
Początkowo wiązano ważność czynności prawnej z zachowaniem formy właściwej dla danej czynności. O ważności rozstrzygano na podstawie obiektywnego znaczenia wypowiadanych słów. Dopiero od czasów późnej republiki, pod wpływem filozofii greckiej, juryści zaczynają kłaść nacisk na zgodność oświadczenia woli z wolą wewnętrzną ( voluntas ).
Przełomowe znaczenie miała tu sprawa spadkowa z 92 r. p.n.e. ( causa Curiana ). Spadkodawca, który był przekonany, że jego żona jest w ciąży, sporządził testament, w którym ustanowił spadkobiercą mające narodzić się dziecko. W testamencie ustanowił również spadkobiercę podstawionego, który miał dziedziczyć w przypadku, gdy dziecko umrze przed uzyskaniem dojrzałości. Po śmierci spadkodawcy, okazało się jednak, że nasciturus nie przyszedł na świat. Heredes legitimi, których reprezentował Quintus Mucius Scaevola, żądali wydania spadku. Natomiast reprezentujący spadkobiercę podstawionego Lincius Crassus domagał się realizacji testamentu, na mocy którego winien dziedziczyć jego klient. Proces wygrała strona reprezentowana przez Crassusa, a wynik procesu jest przykładem zwycięstwa woli indywidualnej nad formalnym interpretowaniem czynności prawnej.
W ostateczności przyjęto, że:
IN CONVENTIONIBUS CONTRAHENTIUM VOLUNTATEM POTIUS QUAM VERBA SPECTARI PLACUIT- W umowach kontrahentów należy uwzględniać raczej wolę niż słowa.
Ponadto oświadczenia woli należy interpretować na korzyść:
a) wolności ( FAVOR LIBERTATIS ),
b) testatora ( FAVOR TESTAMENTI ),
c) dłużnika ( FAVOR DEBITORIS )
W doktrynie rozróżnia się trzy sposoby rozwiązania problemu niezgodności pomiędzy wolą a oświadczeniem:
a) teoria woli- rozstrzyga akt woli,
b) teoria oświadczenia- rozstrzyga przejaw woli,
c) teoria zaufania- przejaw woli decyduje wtedy, gdy wymaga tego bezpieczeństwo obrotu, przede wszystkim ochrona adresata oświadczenia woli, który nie zna nieujawnionego na zewnątrz rzeczywistego aktu woli, tam natomiast gdy powyższe względy nie odgrywają roli ( np. przy testamencie rozstrzyga akt woli ).
WADA OŚWIADCZENIA WOLI to nieprawidłowość, która zaszła w toku procesu, którego głównymi etapami są: akt woli i jego uzewnętrznienie i dotyczy
I) albo powzięcia aktu woli ( wadliwe funkcjonowanie mechanizmu woli ),
1) brak świadomości ( np. oświadczenie woli złożone przez chorych psychicznie, jeżeli nie nastąpiło w czasie lucida intervalla, )
2) brak swobody w wyniku przymusu fizycznego ( COS ABSOLUTE - np. w czasie głosowania na walnym zgromadzeniu członek danej organizacji zostaje siłą zmuszony do podniesienia ręki,
3) BŁĄD CO DO OKOLICZNOŚCI to błąd dotyczący sfery motywacyjnej, co do przeżycia psychicznego, które skłoniło do złożenia oświadczenia woli. Zasadniczo ich nie uwzględniano, z wyjątkiem:
- error in motivis- własnego błędu motywu osoby działającej, jeżeli błąd da się uniewinnić:
- error in substantia/materia gdy dotyczy istotnych właściwości przedmiotu, a z okoliczności wyraźnie wynika, że błąd był jedyną pobudką działania ( np. kupiono ocet w przekonaniu, że jest to wino )
W tych wypadkach nie zachodził błąd w tym znaczeniu, że wola nie pokrywała się z oświadczeniem, gdyż kupiono przedmiot zamierzony, ale błąd leżał już w samej pobudce prowadzącej do powstania woli, w niewłaściwym wyobrażeniu, które wywołało wolę.
- przy czynnościach nieodpłatnych,
4a) DOLUS- podstęp to działanie mające na celu oszukanie drugiej osoby, zachodzi wówczas gdy kontrahent wywołuje fałszywe wyobrażenie o faktycznym stanie rzeczy bądź stan ten zatai lub nie poinformuje drugiego kontrahenta o rzeczywistym stanie rzeczy.
Środki procesowe:
a) actio de dolo ( actio doli )- przysługiwała ona oszukanemu, który już wypełnił powstałe zobowiązanie z oszukańczej czynności, najpierw przeciw sprawcy dokonanego oszustwa, a później przeciw innym nieuczciwym sprawcom szkody z oszustwa o jej wynagrodzenie, jeżeli oszukany nie miał do dyspozycji żadnego innego środka prawnego i aby pretor uznał w poszczególnym wypadku za właściwe udzielenia skargi. Jeśli obie strony dopuściły się podstępu względem siebie, to actio doli nie przysługiwała żadnej. Actio doli była powództwem o charakterze karnym, ponieważ dolus po stronie sprawcy był przestępstwem prawa pretorskiego,
b) exceptio doli- zarzut procesowy przeciw powództwu działającego podstępnie lub jego następcy prawnego o dopełnienie czynności- przysługiwała oszukanemu, jeśli nie wypełnił jeszcze zobowiązań,
- exceptio doli specialis- w przypadku, gdy pozwany powołuje się na to, że powód oszukał go przy zawarciu aktu,
- exceptio doli generalis- w przypadku gdy pozwany powołuje się na to, że żądanie dokonania roszczenia byłoby w danym stanie i w czasie sprzeczne z dobrymi obyczajami. Służył on tam, gdzie wykroczono przeciw zasadom dobrej wiary i uczciwego obrotu ( przeciw bona fides ). Przy iudicia bonae fidei exceptio doli była zbędna.
c) restitutio in integrum- przywrócenie do stanu poprzedniego,
5) VIS AC METUS- bojaźń wywołana groźbą to przymus psychiczny- czynność była opatrzona względną nieważnością, jeżeli:
a) dotyczyła utraty dobra cennego dla osoby zagrożonej ( metus gravis )
b) była bezprawna- np. nie była bezprawną groźba wystąpienia ze skargą sądową, ( metus iniustus ).
Jeżeli jednak wierzyciel grozi dłużnikowi, że zawiadomi magistraturę o popełnionym przez dłużnika przestępstwie, to wprawdzie zachowanie się wierzyciela, który grozi, jest prawnie dozwolone, ale nie może być użyte jako środek presji celem wymuszenia zapłaty długu.
c) zagrożony musiał liczyć na niezwłoczne zrealizowanie tej groźby przed drugiego kontrahenta lub osobę trzecią, ( metus praesens ),
Groźba musiała być tego rodzaju, że mogła przestraszyć odważnego człowieka.
Środki prawne:
a) actio quod metus causa- skarga przeciw osobie dokonującej groźby lub przeciw każdemu, kto odniósł korzyści z czynności zawartej pod groźbą, skargą domagał się pokrzywdzony przywrócenia do pierwotnego stanu i wynagrodzenia szkody. W ciągu jednego roku roszczenia z owej actio skierowane były na 4- krotną wartość ( quadruplum ), a po upływie roku na 1- krotną wartość wyrządzonej szkody,
b) exceptio quod metus causa- zarzut przeciwko grożącemu o dopełnienie zawartej czynności prawnej, jeżeli zagrożony nie wypełnił jeszcze wymuszonego na nim aktu,
c) restitutio in integrum propter metus- przywrócenie do stanu pierwotnego,
II) albo przejawu tego aktu na zewnątrz ( niezgodność pomiędzy aktem woli a jego przejawem ).
1) świadoma ( sprzeczność zamierzona ) przy:
a) zastrzeżeniu potajemnym ( reservatio mentalis )- gdy oświadczający potajemnie zastrzega sobie, że chce coś innego niż oświadcza, nie ma wpływu na ważność czynności,
b) zaświadczeniu nie na serio, w żarcie ( iocus )- gdy z okoliczności towarzyszących oświadczeniu wynika, że nie odpowiada ono woli wewnętrznej oświadczającego ( w czasie zabawy, na scenie )- nie pociąga za sobą skutków prawnych,
c) symulacji ( negotium simulatum )- jeśli strony się porozumiały, iż oświadczenie ich zostało złożone dla pozoru ( np. celem obejścia zakazu darowizny małżonkowie zawierają umowę kupna- sprzedaży ). Akt symulowany jest nieważny, a jeśli chodzi do ukrycia aktu właściwego ( dyssymulowanego ) to ten ostatni jest ważny tylko o tyle, o ile zachodzą wszystkie wymogi jego ważności.:
- bezwzględna- finguje się czynność prawną bez zamiaru zawarcia jakiejś czynności prawnej,
- względna- gdy zostaje zawarta czynność, której się nie chce, podczas gdy naprawdę chce wywołać się skutki prawne innej czynności,
2) nieświadoma ( sprzeczność niezamierzona ):
BŁĄD ( ERROR ) CO DO TREŚCI OŚWIADCZENIA WOLI to mylne wyobrażenie o istotnym stanie rzeczy. Może wpłynąć na ważność aktu prawnego, o ile jest istotny.
BŁAD ISTOTNY to tak błąd, przy którym uzasadnione jest przypuszczenie, iż gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści.
Takimi błędami były:
a) pomyłka- gdy strona nie chce w ogóle tego, co oświadcza ( np. zamiast podpisać list, podpisuje umowę ),
b) error in negotio- błąd dotyczący rodzaju czynności prawnej ( np. błędne przyjęcie oferty kupna za darowiznę lub gdy ktoś podpisywał kontrakt kupna w tym mniemaniu, że chodzi i kontrakt najmu )- takie czynności były zawsze nieważne,
c) error in persona- błąd co do identyczności osoby, z którą miał być zawarty akt prawny lub której miały dotyczyć skutki prawne, np. jeśli błędnie powołano do spadku Stichusa zamiast Publiusa- czynność była nieważna, jeśli przywiązywano do osoby szczególne znaczenie ( np. małżeństwo ),
d) error in corpore- błąd dotyczący identyczności przedmiotu, do którego odnosiło się oświadczenie ( np. zamiast zamierzonego fundus Cornelianus sprzedano fundus Sempronianus ), zawsze powodował nieważność czynności prawnej
e) error iuris- błąd co do istnienia lub treści pewnego przepisu prawnego lub nieznajomości tego ostatniego. Tego błędu nie uwzględniano ( REGULA EST IURIS IGNORANTIAM CUIQUE NOCERE ) z wyjątkiem:
- małoletnich ( do 25 roku życia ),
- kobiet,
- żołnierzy,
- ludności wiejskiej,
f) error in nomine- błąd co do oznaczenia rzeczy ( np. nieporozumienie co do oznaczenia rzeczy )- nie powodował nieważności,
g) error in qualitate- błąd co do jakości ( np. przedmiot ze złota gorszej próby )- nie naruszał z reguły istoty czynności,
Treść czynności prawnej:
CZYNNOŚĆ PRAWNA JEST SPRZECZNA Z USTAWĄ ( CONTRA LEGEM ) jeżeli jej treść zawiera elementy niezgodna z zakazem lub nakazem zawartym w obowiązującym przepisie prawa, o ile przepis ten ma charakter iuris cogentis.
CZYNNOŚĆ PRAWNA W CELU OBEJŚCIA USTAWA ( IN FRAUDEM LEGIS ) to czynność nie objęta zakazem, ale przedsięwzięta w celu osiągnięcia skutku zakazanego przez prawo.
W treści czynności prawnej wyodrębnia się:
1) elementy przedmiotowo istotne ( essentialia negotii )- takie, bez których czynność prawna danego typu nie mogłaby dojść do skutku i które ją indywidualizują pod względem prawnym ( np. przy umowie kupna- sprzedaży- określenie przedmiotu sprzedaży i ceny ),
2) elementy nieistotne ( naturalia negotii )- ich nieobjęcie treścią czynnością prawnej nie ma wpływu na dojście tej czynności do skutku, w braku postanowień w treści czynności prawnej wejdą w życie przepisy ustawy ( na tym polega rola przepisów iuris dispositivi ) lub zwyczaju ( np. przy kupnie- sprzedaży czas i miejsce świadczenia ),
3) elementy podmiotowo istotne ( accidentalia negotii ) - dla danego rodzaju czynności prawnej nietypowe, które jednak z woli stron zostały podniesiono do rangi elementów istotnych,
A) WARUNEK ( CONDICIO ) to zastrzeżenie, mocą którego strona dokonująca czynności prawnej uzależnia powstanie lub ustanie skutku prawnego od zdarzenia przyszłego i niepewnego, niekiedy warunkiem nazywa się również to zdarzenie.
Warunkiem nie były:
- warunki prawne ( condiciones iuris )- przesłanki, od których nie strona, lecz ustawa uzależnia powstanie skutku prawnego,
- warunki dotyczące zdarzeń, które już nastąpiły ( jeżeli Titus umarł ) albo które następują równocześnie ( jeżeli Titus przebywa w Rzymie ), choćby nie były stronie znane
- warunki dotyczące zdarzeń, które nastąpić muszą ( jeżeli Titus umrze )
Jednak wykładnia oświadczenia woli może doprowadzić do stwierdzenia, że zastrzeżenie takie mieści w sobie warunek- np. "Jeżeli Titus umrze, to Julius otrzyma 1000 asów"- oznacza to, że "Julius otrzyma 1000 asów, jeżeli będzie żył w chwili, gdy umrze Titus", co jest już zdarzeniem przyszłym i niepewnym.
- warunki dotyczące zdarzenia niemożliwego lub niemoralnego,
Dołożenie takiego warunku powodowało:
- przy czynnościach inter vivos- nieważność czynności,
- przy czynnościach mortis causa- warunek uważano za niedołożony,
a) potestatywne- których ziszczenie zależy od woli warunkowo uprawnionego ( "jeżeli wejdziesz na Kapitol ),
b) kazualne- zależne od przypadku ( "jeżeli okręt przybędzie z Azji" ),
c) mieszane- zależne częściowo od woli uprawnionego warunkowo, częściowo zaś od przypadku ( "jeżeli poślubisz Klaudię" ),
Jeżeli osoba zainteresowana w sposób nieuczciwy uniemożliwiała spełnienie się warunku, to wówczas przyjmowano fikcję spełnienia się warunku. Np.:
Podczas igrzysk Gaius zobowiązał się użyczyć Titusowi swoje konie na trzy ostatnie gonitwy. Umowa ta miała dojść do skutku pod warunkiem zwycięstwa zaprzęgu Gaiusa w pierwszej gonitwie ( warunek mieszany ). Gaius jednak, obawiając się, że jego konie ścigając się tak często mogły by doznać kontuzji, nie wystawił ich do wzmiankowanej gonitwy, tym samym uniemożliwiając dojście do skutku zawartej wcześniej umowy. W takim wypadku Gaius w sposób nieuczciwy uniemożliwił spełnienie się warunku, tak więc przyjmowano fikcję, iż się ziścił. Wobec tego Gaius jest i tak zobowiązany do użyczenia swoich koni na trzy ostatnie gonitwy.
a) zawieszające ( w wypadku ziszczenia się powstaje skutek prawny )
b) rozwiązujące ( w wypadku ziszczenia się ustaje skutek prawny ). Taki warunek dzieli się na dwa akty woli:
- bezwarunkowy główny,
- uboczny pod warunkiem zawieszającym,
Jeśli więc ziści się to, co zawarto w oświadczeniu woli głównej ( np. kupuję pierścień pod warunkiem rozwiązania umowy, jeśli nie będzie się podobał X ), treść aktu prawnego Rzymianin rozdzieli na dwa akty woli:
- kupuję pierścień,
- zwrócisz mi cenę za pierścień, jeśli nie będzie się podobał osobie X,
a) dodatnie- jeżeli uzależniają skutki czynności prawnej od tego, że nastąpi pewne zdarzenie ( "Czy przyrzekasz dać 100, jeśli Publius zostanie konsulem? " ),
b) ujemne- jeżeli uzależniają skutki czynności prawnej od tego, że pewne zdarzenie nie nastąpi ( "Czy przyrzekasz dać 100, jeśli Publius nie zostanie konsulem?" ),
Pewną trudność sprawiał warunek ujemny potestatywny ( "jeśli nie wejdziesz na Kapitol" ), ponieważ nieziszczenie się można ustalić dopiero ze śmiercią osoby, od której upodobania zależy wypełnienie warunku. Trudność tą uchylała CAUTIO MUCIANA, wedle której warunek uważa się za spełniony, jeśli obciążany tym warunkiem udzieli zapewnienia, że zwróci to co otrzymał, gdyby dokonał czynności, której miał wedle warunku zaniechać.
Czynności prawne nie dopuszczające ograniczenia ich skuteczności przez warunek lub termin ( actus legitimi ):
- objęcie spadku ( hereditatis actio ),
- uwłasnowolnienie spod władzy ojcowskiej ( emancipatio ),
- ustanowienie opiekuna ( datio tutoris ),
- uznanie długu ( acceptilatio ),
- zapis z wyboru ( legatum optionis- servi optio ),
- przysposobienie ( adoptio ),
B) TERMIN ( DIES ) to takie zastrzeżenie dodatkowe czynności prawnej, przez które jej skutek zostaje ograniczony w czasie. Różnica między terminem a warunkiem polega na tym, że przy terminie brak elementu niepewności.
a) dies a quo- termin początkowy, powodujący, że skutki czynności prawnej trwają od pewnego czasu,
b) dies ad quem- termin końcowy, powodujący, że skutki czynności prawnej trwają do pewnego czasu
Sposoby liczenia czasu w prawie rzymskim:
a) compultatio civilis- dzień kalendarzowy stanowił najmniejszą niepodzielną jednostkę, termin kończył się z upływem dnia ostatniego, jedynie tam gdzie chodzi o nabycie prawa, ostatni dzień rozpoczęty uważa się za ukończony,
b) compulsatio naturalis- polegająca na dokładnym zejściu się chwili otwierającej termin z chwilą termin kończącą
c) tempus continuum- liczenie terminu wg nieprzerwanego biegu czasu,
d) tempus utile- liczenie terminu z pominięciem dni, w których z powodu przeszkody fizycznej lub prawnej osoba nie mogła dokonać czynności prawnej,
e) dies interpellat pro homine- termin wzywa za człowieka- z upływem terminu świadczenia stawało się ono wymagalne, wierzyciel nie musiał upominać się o wierzytelność,
f) dies adeictio pro reo est, non pro stipulatore- dołożenie terminu następuje na korzyść dłużnika, a nie wierzyciela- jeżeli był oznaczony termin świadczenia, to zasadniczo przed upływem terminu wierzyciel nie mógł się domagać spłaty długu,
Na tle możliwych połączeń warunku z terminem wyodrębnia się 4 sytuacje:
a) dies certus an, certus quando- w dniu 02.08.345 r.- czysty termin,
b) dies certus an, incertus quando- jeżeli Titus umrze,
c) dies incertus an, certus quando- gdy Titus uzyska pełnoletność,
d) dies incertus an, incertus quando- gdy Titus się ożeni
C) POLECENIE ( MODUS ) to obowiązek dokonania pewnego świadczenia, nałożony na osobę otrzymującą bezpłatnie pewną korzyść majątkową. Może być dołączone tylko do czynności nieodpłatnej. Początkowo nie rodziło żadnych skutków prawnych. Dopiero w prawie justyniańskim można było je wymusić za pomocą:
- actio praescriptis verbis/condictio causa data causa non secuta- powództwa o dopełnienie świadczenia/zwrot niesłusznego wzbogacenia,
- przymusu administracyjnego, gdy wykonanie polecenia leżało w interesie publicznym
Sankcje wadliwej czynności prawnej:
1) nieważność bezwzględna ( negotium nullum )- czynność prawna nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych, jeżeli:
- strona dokonująca czynności prawnej nie ma wymaganej zdolności prawnej lub zdolności do czynności prawnej,
- jeżeli nie zachowano formy ad solemnitatem,
- w wypadku niektórych wad oświadczeń woli,
- jeżeli czynność jest sprzeczna z ustawą, obchodzi ustawę lub z zasadami moralności,
2) nieważność względna ( wywiera skutki prawne, dopóki osoba nie zainteresowana nie wystąpi przeciw niemu ),
W obu przypadkach może ona być:
a1) całkowita,
a2) częściowa
b1) pierwotna ( czynność jest nieważna od samego początku ),
b2) późniejsza ( w każdym innym wypadku ),
3) bezskuteczność zawieszona- gdy do czynności prawnej wymagana jest zgoda osoby trzeciej, czyli osoby, która danej czynności nie dokonuje a zgody tej brak- np. zobowiązania pupila wymagały zatwierdzenia opiekuna, czynności prawne dokonane w cudzym imieniu przez osobę, która nie ma pełnomocnictwa- falsus procurator ),
NEGOTIUM CLAUDICANS- gdy dokonano czynności prawnej bez prawem wymaganej zgody osoby trzeciej, a czynność nie jest z tego powodu od razu nieważna. Nie wywołuje ona zamierzonych skutków prawnych ( tym różni się bezskuteczność zawieszona od nieważności względnej ), staje się w pełni skuteczna z chwilą potwierdzenia, a definitywnie nieważna w razie odmówienia tej zgody.
4) nie występował w prawie rzymskim czwarty rodzaj sankcji- bezskuteczność względna. Względnie bezskuteczne są takie czynności prawne, które tylko w stosunku do oznaczonych osób nie wywołują zamierzonych skutków prawnych, względem innych są zaś w pełni skuteczne.
W prawie rzymskim wykształcił się i nadal jest powszechnie przyjmowany podział praw podmiotowych na bezwzględne ( skuteczne erga omnes ) i względne skuteczne ( inter partes ). Konsekwencją tego podziału jest to, że osoba, której przysługuje prawo względne, a ściślej wierzytelność nie może tej wierzytelności realizować, jeżeli zobowiązany dokona na rzecz innej osoby aniżeli uprawniona takiego rozporządzenia, które godzi w tę wierzytelność, choćby nawet nabywca o tym wiedział, a więc choćby postępowanie obydwu stron nie zasługiwało na aprobatę z punktu widzenia moralnego.
Np. Titus i Julius zawarli umowę, na podstawie której Titus zobowiązał się do sprzedaży i przeniesienia na Juliusa własności nieruchomości. Umowa własności nie przeniosła, ale zrodziła dla Juliusa roszczenie o przeniesienie własności w terminie w niej określonym. W tym czasie Titus, który nadal jest właścicielem tej nieruchomości, zawarł z Maevisuem umowę sprzedaży nieruchomości i od razu przeniósł na niego własność. Wg obecnych przepisów Julius mógłby się domagać uznania umowy zawartej pomiędzy Titusem a Maevisuem za bezskuteczną, jeśli wiedzieli oni o roszczeniu. Jeżeli orzeczona zostanie bezskuteczność względna, to dla Juliusa właścicielem nieruchomości będzie nadal Titus, od którego będzie mógł żądać wykonania pierwszej umowy.
Natomiast w prawie rzymskim Julius mógł wystąpić jedynie ze skargą pauliańską ( actio Pauliana ) w terminie rocznym w celu zwrotu dokonanego umniejszenia na majątku dłużnika. Mógł on pozwać nie tylko samego fraudatora, ale także osoby, które skorzystały na czynnościach fraudacyjnych.
QUOD AB INITIO VITIOSUM EST NON POTEST TRACTU TEMPROIS CONVALESCERE- Co od początku jest wadliwe, nie może uzyskać uzdrowienia z biegiem czasu.
KONWALIDACJA to przyznanie przymiotu ważności czynności prawnej uprzednio nieważnej po spełnieniu dodatkowej przesłanki.
KONWERSJA polega na tym, że w wypadku nieważności konkretnej czynności prawnej przy równoczesnym spełnieniu przesłanek ważności czynności prawnej innego rodzaju przyjmuje się w braku odmiennej woli strony, iż dokonana została tylko ta druga czynność prawna ( np. uznanie nieważnego testamentu za kodycyl ).
PRZEDSTAWICIELSTWO ( ZASTĘPSTWO BEZPOŚREDNIE ),
a) czynne- polega na tym, iż jedna osoba ( przedstawiciel ) dokonuje w imieniu drugiej osoby ( reprezentowanego ) czynności prawnej, a czynność ta, o ile mieści się w granicach upoważnienia przedstawiciela do działania w cudzym imieniu ( umocowanie ) pociąga za sobą skutki prawne bezpośrednio do zastąpionego ( "ja mówię w jego imieniu, że ja chcę" ),
b) bierne- polega na tym, że przedstawiciel odbiera w imieniu reprezentowanego oświadczenia woli składane przez osobę trzecią.
Skutki złożonego lub odebranego przez przedstawiciela oświadczenia woli realizują się bezpośrednio w osobie reprezentowanego.
Przedstawicielstwo opierać się może na:
a) ustawie ( przedstawicielstwo ustawowe ),- np. obowiązek urzędowy nałożony na opiekunów ( tutores ) i kuratorów ( curatores ) w odniesieniu do zarządu majątkiem pupila,
b) oświadczeniu woli reprezentowanego ( PEŁNOMOCNICTWO- mandatum )- w tym wypadku przedstawiciela nazywa się PEŁNOMOCNIKIEM, reprezentowanego- MOCODAWCĄ.
Istnieje także możliwość prowadzania cudzych spraw bez zlecenia ( negotiorum gestio ). Jest to tzw. rzekomy pełnomocnik ( FALSUS PROCURATOR ).
Przedstawicielem nie jest:
a) posłaniec ( nuntius )- osoba, która przenosi gotowe już oświadczenie woli innej osoby do adresata, sama zaś żadnego oświadczenia nie składa ( "on mówi, że on chce" )
b) ZASTĘPCA POŚREDNI- dokonuje on czynności we własnym imieniu, ale na cudzy rachunek ( "ja mówię we własnym imieniu, że on chce " ).
NEMOI ALIENO NOMINE AGERE POTEST- Nikt nie może działać w cudzym imieniu, choć wyjątkowo przedstawicielstwo było dopuszczane, np.
- przy nabyciu posiadania spadku ( bonorum possesio ),
- przy ustanowieniu kierownika przedsiębiorstwa ( institor ),
- przy przejęciu odpowiedzialności przez przewoźników okrętowych ( receptum nautorum ),
Rzymski obrót handlowy mógł się obejść bez przedstawicielstwa dlatego, że:
- istniało niewolnictwo oraz osoby podległe cudzej władzy,
- przy zawieraniu aktów prawnych posługiwano się zastępstwem pośrednim,
DAWNOŚĆ to wszystkie te instytucje prawa cywilnego, które określają skutki prawne będące następstwem niewykonania uprawnień przez czas w ustawie określony:
a) ZASIEDZENIE, które istota polega na nabyciu prawa przez osobę nieuprawnioną wskutek faktycznego wykonania przez nią tego prawa przez określony ustawą okres czasu,
b) PRZEMILCZENIE, prowadzące do nabycia prawa przez daną osobę na skutek niewykonania tego prawa przez uprawnionego ( np. rzeczy znalezione, jeżeli nie zostaną przez uprawnionego odebrane w ciągu roku od daty wezwania go przez właściwy organ od ich znalezienia staję się własnością tego organu lub znalazcy ),
c) PRZEDAWNIENIE prowadzące do ograniczenie możności dochodzenia roszczenia, jeżeli nie było ono realizowane przez czas w ustawie określony,
ZAWIESZENIE BIEGU PRZEDAWNIENIA polega na tym, że przez pewien okres bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a jeżeli już się rozpoczął- że pewnego okresu nie wlicza się do tego biegu:
- co do roszczeń dzieci przeciwko rodzicom w czasie trwania władzy rodzicielskiej,
- co do roszczeń osób nie mających pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko opiekunom lub kuratorom- przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli,
- co do roszczeń jednego małżonka przeciwko drugiemu małżonkowi,
- co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej, uprawniony nie może ich dochodzić,
PRZERWANIE BIEGU PRZEDAWNIENIA polega na tym, że cały okres, który upłynął od momentu przerwania, uważa się za niebyły, po przerwaniu bieg przedawnienia zaczyna się na nowo.
- dla wszystkich roszczeń: każda czynność przed sądem lub jakimkolwiek organem powołanym do rozpoznania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwzięta bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia,
- uznanie roszczenia przez osobę przeciwko której roszczenie przysługuje,
d) TERMINY ZAWITE ( PREKLUZYJNE )- terminy, w ciągu których powinna być dokonana taka czy inna czynność, jeżeli ustawa wiąże z ich niezachowaniem ujemne skutki dla strony.