Czynności prawne w prawie cywilnym.
Czynność prawna to świadome działanie, którego celem jest wywołanie skutków prawnych, czyli, ustanowienie, zmiana bądź ustanie stosunku prawnego. Z zastrzeżeniem przewidzianych przez prawo wyjątków, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny (oświadczenie woli). Tak więc oświadczenie woli osoby dokonującej czynności prawnej może mieć postać inną niż słowna, np. w czasie aukcji- podniesienie ręki.
Ze względu na liczbę podmiotów, które muszą złożyć oświadczenie woli w celu wywołania skutków prawnych, wyróżnia się następujące rodzaje czynności prawnych:
Czynności prawne jednostronne charakteryzują się tym, że dochodzą do skutku przez złożenie oświadczenia woli jednej strony (np. sporządzenie testamentu czy wypowiedzenie umowy);
Umowy dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie wili dwóch lub więcej stron. Mają one największą doniosłość spośród wszystkich postaci czynności prawnych (np. umowa sprzedaży);
Uchwały podobnie jak umowy obejmują oświadczenia woli więcej niż jednego podmiotu. W odróżnieniu jednak od umów do prawnej skuteczności uchwały nie jest konieczne, aby oświadczenia woli wszystkich podmiotów były zgodne. Wystarczy, gdy treść uchwały uzyska aprobatę odpowiedniej większości osób, tworzących zarazem niezbędne quorum zgromadzenia. Odpowiednie przepisy prawne lub statuty korporacji bliżej określają konieczne przesłanki do tego, aby zapadła ważna uchwała (np. organów spółdzielni).
Mając na względzie ochronę interesów samych uczestników czynności prawnych albo innych osób, ustawa wymaga niekiedy zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej. Przez osobę trzecią należy rozumieć podmiot prawa cywilnego, który nie jest uczestnikiem czynności prawnej. Zgoda osoby trzeciej ma charakter oświadczenia woli i to wymagającego złożenia go zainteresowanemu adresatowi. W odróżnieniu od umów oraz uchwał pełni ona jedynie funkcję wtórną. Wyraża się to w tym, że osbie trzeciej przyda jedynie funkcja kontrolna.
Są czynności prawne, które dla swojej skuteczności wymagają złożenia oświadczeni woli innej osobie oraz takie, które wywołują skutki prawne bez złożenia ich innej osobie. System prawny konstruuje różnego rodzaju czynności prawne, które powodują związane z nimi skutki prawne, nawet wtedy, gdy treść ich nie została innym osobom w szczególny sposób uprzystępniona. Należą do nich:
Czynności prawne niewymagające zakomunikowania ich nikomu np. testament własnoręczny (art. 949 KC).
Czynności prawne, które uzyskują skuteczność przez publiczne ich ogłoszenie, a więc nie są one komunikowane indywidualnie określonemu adresatowi, lecz kieruje się je ad incertas personas np. przyrzeczenie zamieszczone w ogłoszeniu publicznym.
Czynności prawne, które wywołują skutek, gdy zostaną zakomunikowane określonym w ustawie organom państwowym lub świadkom, bez potrzeby kierowania ich do osób zainteresowanych wynikającymi z nich skutkami prawnymi.
Do dokonania czynności prawnych realnych konieczne jest- poza oświadczeniem woli- działanie powodujące zmianę faktycznego władztwa nad rzeczą lub innymi przedmiotami materialnymi (por. np. art. 180, 181, 307 § 1, art. 518 § 1 pkt. 1, art. 710 KC). Są to akty dostrzegalne dla otoczenia i dlatego ustawodawca ucieka się do konstruowania czynności prawnych realnych głównie w sytuacjach, gdy sens samego oświadczenia mógłby być niepewny, a także dla zagwarantowania jawności czynności prawnych. Tę ostatnią funkcję pełnią również wpisy do rejestrów publicznych- w szczególności do ksiąg wieczystych, które w wyniku rozwoju techniki prawniczej zastąpiły dawniej wymagane akty wydania rzeczy. To podobieństwo funkcji może skłaniać do posługiwania się terminem „czynność prawna realna” także na oznaczenie takich czynności prawnych, dla których- poza oświadczeniem woli- koniecznym elementem uch skuteczności jest wpis do rejestru publicznego.
Czynność prawna konsensualna nie zawsze dochodzi do skutku przez samo tylko złożenie oświadczenia woli. Niekiedy ustawa wymaga ponadto spełnienia się także innych okoliczności (np. wpisu do ksiąg wieczystych, zgody organu władzy)- wyjąwszy oczywiście zmiany faktycznego władztwa nad rzeczą. Tradycyjnie akcentowanie konsensu w czynnościach prawnych konsensualnych i przeciwstawianie im na tej podstawie czynności prawnych realnych bierze się stąd, że według pierwotnego prawa rzymskiego kontrakty realne prawdopodobnie w ogóle nie zawierały „oświadczenia woli”. Należy podkreślić, że jeżeli przepisy prawne nie uzależniają dojścia do skutku umowy od wydania rzeczy, a jedynie przewidują obowiązek jej wydania w rezultacie zawartej umowy, czynność prawna ma charakter konsensualny.
Cechą charakterystyczną czynności zawieranych na wypadek śmierci jest to, że wywołują one skutki prawne dopiero z chwilą śmierci osoby dokonującej tej czynności (np. testament). Natomiast inne czynności prawne określa się mianem czynności między żyjącymi. Tym zwrotem obejmuje się wszystkie czynności prawne, które wywołują jakieś konsekwencje prawne już z chwilą ich dokonania.
Czynności prawne zobowiązujące polegają na zobowiązaniu się jednej strony (dłużnika) do świadczenia, tzn. do określonego działania lub zaniechania na rzecz innej strony. W zależności od tego, czy z czynności prawnych wynikają zobowiązania tylko dla jednej czy dla obu stron, rozróżnia się czynności prawne jednostronnie albo dwustronnie zobowiązujące. W ramach czynności prawnych dwustronnie zobowiązujących wyróżnia się czynności prawne odpłatne, które charakteryzują się tym, że na ich podstawie obie strony mają uzyskać pewną korzyść majątkową. Inne czynności prawne zobowiązujące są nieodpłatne.
Czynności prawne rozporządzające- zwane także rozporządzeniami- polegają na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmiotowego. Zagadnieniem o skomplikowanej problematyce teoretycznej, a zarazem o dużej doniosłości praktycznej, jest kwestia, w jakim stosunku pozostają czynności zobowiązujące do rozporządzeń. Nie pojawia się ono w czynnościach prawnych, które kreują zobowiązanie do spełnienia innego niż rozporządzenie świadczenia (np. wykonanie jakiejś usługi). Zobowiązujący charakter takich czynności prawnych nie podlega wątpliwości. Z kolei także z mocy konieczności logicznej wyłącznie rozporządzający charakter mają czynności rozporządzające, które zostały dokonane w wykonaniu zobowiązania powstałego z innego niż czynność prawa zdarzenia (np. z czynu niedozwolonego, niesłusznego wzbogacenia, aktu administracyjnego). W sytuacji tego typu brak bowiem w ogóle jakiejś innej czynności prawnej, której można by przypisać skutki rozporządzenia.
System prawa francuskiego wykształcił model czynności prawnej o podwójnym skutku, polegający na tym, że czynność zobowiązująca do rozporządzenia- bez potrzeby dokonania odrębnej czynności rozporządzającej- sama powoduje także skutki rozporządzające. Ostatnio wspomniany model został przyjęty w polskim systemie prawnym i jest w nim modelem preferowanym. Znajduje on normatywny wyraz w wypowiedzianej w KC zasadzie, że z braku odmiennych przepisów szczególnych oraz jeżeli strony inaczej nie postanowiły, czynność prawna zobowiązująca do rozporządzenia wywołuje także skutek rozporządzający. Czynności prawne o podwójnym skutku a więc zobowiązujący- rozporządzającym, odgrywają podstawową rolę w polskim prawie cywilnym. Należy przyjąć, że są to czynności prawne, których treść wyraża decyzję o powstaniu zobowiązania do rozporządzenia. Natomiast z mocy normy względnie wiążącej skutek rozporządzający następuje bez potrzeby dokonania czynności rozporządzającej.
Ktoś kto dokonuje czynności prawnej przysparzającej, realizuję korzystną dla kogoś innego zmianę majątkową, polegającą na tym, że owa osoba nabywa prawo podmiotowe albo zostaje zwolniona z obowiązku lub ciężarów ograniczających jej prawo podmiotowe.
Czynności prawne upoważniające nie mieszczą się w kategorii czynności prawnych przysparzających. Prototypem tych czynności jest pełnomocnictwo. Można powiedzieć, że wyznaczają one innym podmiotom kompetencję do dokonania czynności konwencjonalnych ze skutkiem osoby udzielającej upoważnienia.
Czynności prawne przysparzające, które system prawny konstruuje w ten sposób, że ważność ich uzależnia od istnienie prawidłowej kauzy, nazywamy czynnościami kauzalnymi (przyczynowymi). Natomiast czynności abstrakcyjne „odrywają się” od swojej kauzy, że wywołują skutki przysparzające, chociażby nawet nie istniała prawidłowa kauza stanowiąca podstawę prawną ich dokonania. Fakt ten nie jest wprawdzie pozbawiony doniosłości prawnej, ale konsekwencje jego reguluje inna instytucja prawna, jaką jest bezpodstawne wzbogacenie (art. 405 i n. KC)
Czynność prawna powiernicza zawiera dwa związane ze sobą elementy:
przeniesienie przez powierzającego na powiernika jakiegoś prawa, w następstwie czego powiernik może z niego korzystać względem osób trzecich w pełnym zakresie wyznaczonym treścią tego prawa;
zobowiązanie powiernika wobec powierzającego, że będzie z tego prawa korzystał w ograniczonym zakresie, wskazanym treścią umowy powierniczej- w szczególności, że w określonej sytuacji przeniesie to prawo z powrotem na powiernika.
Bibliografia:
Musiałkiewicz J., Elementy prawa, Ekonomik, Warszawa 2001.
Radwański Z., Prawo cywilne część ogólna, C.H. Beck, Warszawa 2009.
Wronkowska S., Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Ars boni et aequi, Poznań 2007.