plik


ÿþMutacje zaBo|ycielskie Pewne mutacje genów, czsto bdce przyczyn powa|nych chorób, pozwalaj prze[ledzi na przestrzeni tysicy lat migracje i rozwój ludzkich populacji Dennis Drayna 34 ZWIAT NAUKI LISTOPAD 2005 Dwaj m|czyzni w [rednim wieku, miesz- najmniej jedn kopi zmutowanego genu. kajcy w Stanach Zjednoczonych tysice Pocztek ich populacji daB wspólny odle- kilometrów od siebie, nigdy w |yciu si gBy przodek, a jego genetyczna spu[cizna nie spotkali. Maj jednak pewn wspóln nazywana jest mutacj zaBo|ycielsk. cech: tak wydajnie przyswajaj |elazo, |e Genetycy znalezli ju| tysice mutacji ta pozorna, zdawaBoby si, korzy[ mo|e odpowiedzialnych za choroby ludzi, jed- w rzeczywisto[ci obróci si przeciwko nak mutacje zaBo|ycielskie s szczególn nim, gro|c uszkodzeniem wielu narz- grup. Ofiary wielu chorób genetycznych dów, a nawet [mierci. Stan ten nazy- umieraj mBodo, nie osignwszy dojrza- wany jest hemochromatoz dziedziczn Bo[ci pBciowej, co ogranicza przekazywa- i powoduje go mutacja w specyficznym nie bBdnych sekwencji przyszBym poko- genie, przekazana potomstwu przez oboje leniom. Jednak mutacje zaBo|ycielskie rodziców. Jest ona bBdem, który dawno czsto oszczdzaj swych nosicieli i prze- temu pojawiB si w sekwencji nukleotydo- chodz na ich potomstwo. W rezultacie wej DNA u jednego mieszkaDca Europy. niektóre choroby uwarunkowane tymi bB- Od tamtego czasu mutacja rozprzestrze- dami upowszechniaj si, jak wspomnia- niBa si w[ród potomków tego czBowie- na hemochromatoza dziedziczna, anemia ka, których tylko w USA |yje obecnie sierpowata czy mukowiscydoza. Dlacze- okoBo 22 mln. S w[ród nich równie| go ewolucja utrwaliBa pozornie szkodliwe dwaj wspomniani m|czyzni, którzy za- mutacje, zamiast si ich pozby? Poni|ej pewne byliby zaskoczeni, sByszc o swoim przedstawi ten mechanizm, którym kie-  pokrewieDstwie . Wszyscy oni maj co rowaBa si przyroda. LISTOPAD 2005 ZWIAT NAUKI 35 Naukowcy badajcy mutacje bdce  skBadnik ukBadu odpowiedzialnego Wiek mutacji zaBo|ycielskiej mo|na przyczyn chorób dziedzicznych maj za powstawanie skrzepu. Okazuje si, okre[li na podstawie dBugo[ci haploty- nadziej, |e znajd prosty sposób okre- |e ka|dy przypadek hemofilii zwizany pu, który z upBywem czasu staje si coraz [lania, kto mo|e by nimi zagro|ony i w jest z wyrazn pojedyncz mutacj w krótszy [ramka na stronie 38]. Wyj[cio- jakim stopniu, oraz |e wymy[l metody sekwencji DNA tego genu, ale wystpu- wym haplotypem zaBo|yciela jest w rze- zapobiegania im i ich leczenia [ramka jc w ró|nych jego miejscach  bada- czywisto[ci caBy chromosom zawiera- na stronie 39]. Odkrycie, |e mutacje zaBo- cze znalezli ich setki. jcy mutacj. Potomek otrzymuje go od |ycielskie mo|na uzna za pozostawio- W kilku jednak przypadkach chorob swojego protoplasty wraz ze  zdrowym ne w czasie [lady ludzko[ci, bo pozwala- mo|e powodowa cigle ta sama muta- chromosomem (bez mutacji), pochodz- j one antropologom [ledzi przeszBo[ cja. Mutacje na ogóB powstaj w dwojaki cym od jego partnera. Dwa takie chro- ludzkich populacji i ich wdrówek w sposób  w tzw. gorcych miejscach lub mosomy, po jednym od ka|dego z rodzi- [wiecie  to niezwykBy  produkt ubocz- wBa[nie jako mutacja zaBo|ycielska. Gor- ców (tzw. chromosomy homologiczne), ny tych wysiBków. ce miejsce to wra|liwy punkt genomu ulegaj rekombinacji, przypadkowo  para zasad, bdca pojedynczym ele- wymieniajc midzy sob pewne frag- Wyjtkowe mutacje mentem sekwencji DNA, w którym szcze- menty DNA, podobnie jak mieszaj si ZROZUMIENIE NIEZWYKAEJ ROLI mutacji gólnie Batwo powstaj bBdy. I tak achon- karty dwóch talii podczas tasowania. zaBo|ycielskich oraz odczytanie infor- droplazja, czsta forma karBowato[ci, Po jednej rundzie rekombinacji muta- macji, które one nios, wymaga krót- zwykle pojawia si jako wynik mutacji cja nadal pozostanie wewntrz bardzo kiego wprowadzenia. Mutacje powsta- w pozycji 1138 w genie FGFR3, znajdu- dBugiego odcinka DNA pochodzcego od j w wyniku przypadkowych zmian w jcym si na krótkim ramieniu ludzkiego zaBo|yciela, tak jak po jednym przeBo|e- DNA. Wikszo[ tego typu uszkodzeD chromosomu 4. Osoby z mutacjami, któ- niu i tasowaniu oznaczonej karcie cigle jest oczywi[cie naprawiana albo dziec- re powstaBy w gorcych miejscach, zwy- bd towarzyszy karty znajdujce si ko z ich powodu umiera tu| po narodze- kle nie s ze sob spokrewnione, dlatego obok niej w konkretnym miejscu wyj[cio- niu i dlatego nie dziedzicz ich kolej- ró|nice w ich DNA s takie same jak w wej talii. Ka|da nowa runda przeBo|enia i ne pokolenia. Jednak pewne mutacje, przypadku innych obcych sobie ludzi. tasowania sprawi jednak, |e coraz mniej te, które powstaj w komórkach linii Mutacje zaBo|ycielskie, które s bdzie w ssiedztwie kart, które otaczaBy zarodkowej, s przekazywane dalej, przekazywane w niezmienionej for- j na pocztku. Podobnie haplotyp, który niekiedy z bardzo powa|nymi konse- mie od pokoleD, ró|ni si caBkowicie zawiera zmutowany gen, po ka|dej kolej- kwencjami zdrowotnymi dla potom- od mutacji powstajcych w gorcych nej rekombinacji bdzie krótszy. stwa, które je otrzymuje. Mutacje w miejscach. W ka|dym przypadku zwi- MBoda mutacja zaBo|ycielska, powiedz- ró|nych ludzkich genach powoduj zanym z mutacj zaBo|ycielsk zmie- my, taka, która powstaBa kilkaset lat ponad tysic chorób. niona sekwencja znajduje si w wik- temu, u ludzi |yjcych obecnie powinna Mutacje zaBo|ycielskie pasuj do szym fragmencie DNA takim samym, zatem znajdowa si w [rodku dBugiego kategorii mutacji linii zarodkowej, ale jaki miaB jej protoplasta. (Badacze opi- haplotypu. Z kolei bardzo stara mutacja s nietypowe. Chorobami dziedzicz- suj ten fenomen jako  identyczny z zaBo|ycielska, na przykBad sprzed kilku- nymi zwykle rzdz dwie ogólne zasa- pochodzenia ). Ów charakterystyczny dziesiciu tysicy lat, tkwi zapewne w dy. Przede wszystkim ró|ne mutacje fragment DNA  -kompletny zapis znaj- bardzo krótkim haplotypie. w jednym genie mog by przyczyn dujcej si w nim informacji genetycz- Gen, którego uszkodzenie prowadzi tej samej choroby. W rezultacie w ró|- nej, charakterystycznej dla wszystkich do rozwoju hemochromatozy, jest tylko nych rodzinach, w których wystpuje potomków danego przodka-zaBo|yciela jednym z wielu w kolekcji poznanych ta sama choroba, zwykle odpowiadaj  nazywa si haplotypem. Co wicej, mutacji zaBo|ycielskich. Dobrze zbada- za ni odmienne mutacje. Na przykBad analiza geograficznego wystpowania li[my ju| wiele innych mutacji wyst- hemofilia, bdca zaburzeniem krzep- takiego haplotypu pozwala na odnale- pujcych u Europejczyków oraz kilka nicia krwi, jest spowodowana muta- zienie miejsca powstania mutacji zaBo- nowszych, wystpujcych w populacji cj w genie kodujcym czynnik VIII |ycielskiej i [ledzenie migracji ludzi. póBnocnoamerykaDskich Indian, Azjatów i Afrykanów [ramka na stronie 40]. Zdu- miewajce jest to, jak bardzo si one roz- powszechniBy  s setki, a mo|e nawet Przegld / Zapisane w sekwencji tysice razy czstsze ni| typowe mutacje n Mutacje zaBo|ycielskie to szczególna grupa mutacji genetycznych we fragmentach DNA, powodujce choroby. Wikszo[ mutacji które s identyczne u osób je posiadajcych. Wszyscy ludzie z mutacj zaBo|ycielsk odpowiedzialnych za choroby pojawia maj wspólnego przodka-zaBo|yciela, u którego ta zmiana w DNA pojawiBa si si w genomie z czsto[ci raz na kilka po raz pierwszy. n tysicy lub milionów narodzin, jednak Mierzc dBugo[ odcinka DNA, który zawiera mutacj zaBo|ycielsk, i ustalajc, kto obecnie j ma, naukowcy mog w przybli|eniu oszacowa dat pierwszego mutacje zaBo|ycielskie mog dotyczy jej pojawienia si i obecny stopieD jej rozprzestrzenienia. Dane te dostarczaj informacji nawet kilku procent populacji. o migracjach poszczególnych grup ludzi w przeszBo[ci. Ta anomalia  czy| ewolucja nie powin- n W miar jak odrbne populacje mieszaj si, zmiany w sekwencjach DNA powodujce na pozby si tych szkodliwych genów, choroby, kojarzone obecnie z konkretn grup etniczn, bd wykrywane bardziej zamiast je preferowa  jest cennym przypadkowo. W przyszBo[ci medycyna powinna siga do analiz DNA, by okre[li tropem, prowadzcym do wyja[nienia, ryzyko choroby zagra|ajcej danej spoBeczno[ci. dlaczego mutacje zaBo|ycielskie utrzyma- 36 ZWIAT NAUKI LISTOPAD 2005 SLIM FILMS ( poprzednie strony ) ODLEGAY PRZODEK KONTRA NOWICJUSZE Je[li grupa pacjentów cierpicych na t sam chorob ma identyczn mutacj w jakim[ punkcie genomu, to jak lekarze maj odró|ni, czy jest to mutacja zaBo|ycielska, czy te| powstaBa w tzw. gorcym miejscu? Otó| jest na to sposób: nale|y zbada sekwencj otaczajc rejon mutacji. Przyjmijmy, |e u wszystkich pacjentów zmiana w sekwencji DNA polegaBa na zastpieniu tyminy (T) adenin (A) (czerwony, poni|ej). Je[li A byBoby mutacj zaBo|ycielsk, to otaczajca je sekwencja u wszystkich pacjentów powinna by taka sama  pacjenci odziedziczyliby peBn sekwencj od tego samego odlegBego przodka. Jednak je[li A byBo mutacj w gorcym miejscu, pojawiajc si spontanicznie we wra|liwym na bBdy odcinku DNA, sekwencja otaczajca mutacj powinna wykazywa tak|e inne ró|nice (|óBty) w miejscach, gdzie DNA ma tendencj do mutowania bez wywoBywania choroby. Przyczyn anemii sierpowatej, wywoBywanej przez znieksztaBcone erytrocyty (zdjcie na górze), jest zwykle mutacja zaBo|ycielska. Z kolei achondroplazj, pewn form karBowato[ci (zdjcie na dole), wywoBuj mutacje pojawiajce si w gorcym punkcie genomu. ZmiennoÊç typowa dla populacji Niezmieniona G AT T C A C A G G T C T C T AT C C G A AT C G AT T C C A T sekwencja Mutacja G AT T C A C A G G T C T C A AT C C G A AT C G AT T C C A T G AT T C A C A G G T C T C A AT C C G A AT C G AT T C C A T Chromosomy G AT T C A C A G G T C T C A AT C C G A AT C G AT T C C A T z mutacjà G AT T C A C A G G T C T C A AT C C G A AT C G AT T C C A T za"oÝycielskà G AT T C A C A G G T C T C A AT C C G A AT C G AT T C C A T G AT T C T C A G G T C T C A AT C C G A AT C C AT T C C A G Chromosomy G AT T C A C A G G T C T C A AT C C G A AT C C AT T C C A G z mutacjà w goràcych G AT T C T C A G G T C T C A AT C C G A AT C G AT T C C A T miejscach G AT T C A C A G G T C T C A AT C C G A AT C C AT T C C A T Mutacja By si w populacji i rozprzestrzeniBy po gen sprawia, |e dana osoba przyswaja wanego genu uBatwia nosicielowi prze- caBym [wiecie. |elazo znacznie efektywniej, ni| gdyby |ycie infekcji pierwotniakiem wywoBu- Odpowiedz nie powinna by dla miaBa dwie prawidBowe kopie tego genu. jcym malari (Plasmodium). Jednak nikogo zaskoczeniem: w pewnych oko- Dziki temu nosiciele tej mutacji maj dwie kopie skazuj go na cierpienie i liczno[ciach mutacje zaBo|ycielskie s przewag nad reszt populacji, gdy die- przedwczesn [mier. Obecnie mutacj korzystne. Wikszo[ z nich jest rece- ta jest uboga w |elazo. przyczyniajc si do rozwoju anemii sywna  jedynie osoba, której genom Prawdopodobnie najlepiej pozna- sierpowatej mo|na odnalez w piciu zawiera dwie kopie tej samej wersji nym przykBadem takiej  dwuznacznej ró|nych haplotypach. Wynika z tego, |e zmienionego genu, po jednej od ka|de- mutacji jest mutacja odpowiedzialna pojawiBa si ona niezale|nie pi razy, go z rodziców, zachoruje. Znacznie wik- za anemi sierpowat. PojawiaBa si u piciu ró|nych zaBo|ycieli. (Cho szy procent ludzi majcych tylko jedn ona wielokrotnie w Afryce i na Bliskim zwykle anemia sierpowata jest powo- kopi tak zmienionego genu bdzie jego Wschodzie, w rejonach wyniszczanych dowana przez mutacj zaBo|ycielsk, nosicielami. Przeka| gen swoim dzie- przez malari. Pojedyncza kopia zmuto- w niektórych przypadkach mo|e by ciom, ale sami nie do[wiadcz |adnych objawów choroby. Co wicej, pojedyn- DENNIS DRAYNA uzyskaB licencjat w 1975 roku w University of Wisconsin-Madison, a w cza kopia genu z mutacj zaBo|ycielsk 1981 doktoryzowaB si w Harvard University. Sta| podoktorski odbyB w Howard Hughes w pewnych warunkach daje jego nosicie- Medical Institute w University of Utah, a nastpnie przez 14 lat pracowaB w firmie bio- lowi przewag w walce o przetrwanie. technologicznej w San Francisco Bay Area, w której zidentyfikowaB u ludzi wiele genów Na przykBad nosiciele mutacji odpo- bdcych przyczyn zaburzeD sercowo-naczyniowych i metabolicznych. W 1996 roku wiedzialnej za dziedziczn hemochroma- przeszedB do National Institutes of Health, gdzie obecnie jest szefem sekcji zajmujcej si toz s zabezpieczeni przed niedoborem gBuchot i innymi zaburzeniami komunikowania si. Jego pocztkowe zainteresowania |elaza powodujcym anemi (co w prze- badawcze dotyczyBy genetyki zaburzeD komunikacji  pracowaB w o[miu krajach na czte- szBo[ci byBo czstym zagro|eniem |ycia), rech kontynentach, poszukujc tam rodzin z tego typu zaburzeniami. W czasie wolnym gdy| biaBko kodowane przez zmutowany lubi uprawia wspinaczk górsk w równie odlegBych miejscach. LISTOPAD 2005 ZWIAT NAUKI 37 O-AUTORZE ALISON KENDALL ( ilustracja ); GOPAL MURTI Photo Researchers, Inc. ( górne zdjcie ); WELLCOME PHOTO LIBRARY ( dolne zdjcie ) tak|e wynikiem spontanicznej mutacji w obszarze genomu, szczególnie wra|li- KRÓTSZY Z WIEKIEM wym na powstawanie bBdów). Czsto[ mutacji zaBo|ycielskich w Wyjtkowo Batwo rozpoznawalny obszar chromosomu  haplotyp  który otacza populacji jest regulowana przez dwie mutacj zaBo|ycielsk, jest krótszy w ka|dym nowym pokoleniu dziki temu, |e przeciwstawne siBy  z jednej strony kto[ fragmenty chromosomów homologicznych mieszaj si podczas procesu zwanego z dwiema kopiami zmutowanego genu rekombinacj. W poni|szym przykBadzie |óBty chromosom jest miejscem powsta- prawdopodobnie umrze, zanim wyda na nia mutacji zaBo|ycielskiej w genomie zaBo|yciela, a odpowiadajcy mu niebieski u [wiat potomstwo, z drugiej  z pojedyncz drugiego rodzica jest niezmieniony. Gdy zaBo|yciel wytwarza plemniki lub komórki kopi ma wiksze szanse na prze|ycie ni| jajowe, midzy chromosomami zachodzi rekombinacja, polegajca na wzajemnej osoby niemajce |adnej. Prowadzi to do wymianie odpowiednich fragmentów. Potomstwo dziedziczy jedynie nowe, wymie- wytworzenia tzw. doboru stabilizujcego, szane chromosomy, które zawieraj mutacj i pozostaB cz[ haplotypu zaBo|yciela kiedy korzystny efekt zwiksza czsto[ (|óBty obszar). Taki proces powtarza si we wszystkich pokoleniach i prowadzi do pojawiania si zmutowanego genu, a skracania haplotypu. szkodliwy tBumi jego wystpowanie. Ewo- lucja daje i zabiera, dlatego mimo upBywu Normalny Chromosom czasu geny utrzymuj si w populacji na chromosom z mutacjà wzgldnie staBym poziomie. Naukowcy nadal nie wiedz, jak prze- Miejsce mutacji wag nad innymi daj niektóre mutacje zaBo|ycielskie swoim nosicielom, jednak Za"oÝyciel staBa obecno[ takich zmutowanych genów przemawia za istnieniem konkret- nych korzy[ci. Na przykBad najnowsze Rekombinacja odkrycie mo|e wyja[ni utrzymywanie si czynnika V Leiden (mutacji w genie Przeniesienie na nast´pne kodujcym czynnik V), który jest odpo- pokolenie wiedzialny za wspóBdziaBanie kolejnych skBadników ukBadu krzepnicia krwi. Ta mutacja zaBo|ycielska, obecna u-4% Euro- Mutacja pejczyków, prowadzi do rozwoju zakrze- Potomek picy, objawiajcej si nieprawidBowym nosiciel krzepniciem krwi. W 2003 roku Bryce A. Kerlin wraz ze wspóBpracownikami z Blood Center of Southeast Wisconsin i Medical College of Wisconsin wykazali, |e nosiciele tej mutacji s odporni na bak- Przeniesienie na nast´pne teryjn infekcj krwi, zwan posocznic pokolenie (inaczej seps). W czasach, gdy nie zna- no jeszcze antybiotyków, byBa ona ogrom- Mutacja nym zagro|eniem |ycia, zreszt tragiczne przypadki notuje si tak|e dzi[. Wnuk nosiciel Geny rozrzucone po [wiecie JU{ NA DAUGO PRZED POJAWIENIEM SI nowoczesnych [rodków transportu muta- cje zaBo|ycielskie pokonywaBy olbrzymie odlegBo[ci. Niekiedy  podró| taka obej- Rekombinacja przez mowaBa dziesitki, a nawet setki, poko- wiele pokole’ leD. Anemia sierpowata przedostaBa si z Afryki na zachód, do Ameryki, na statkach niewolniczych oraz na póBnoc, Mutacja do Europy. Ustalono, |e mutacja zaBo- |ycielska powodujca gBuchot, która Nosiciel wystpuje czsto w genie GJB2, od obecnie chwili pojawienia si w staro|ytno[ci na Bliskim Wschodzie przebyBa dwie drogi: jedn wzdBu| wybrze|a Morza Zródziemnego do WBoch i Hiszpanii, a drug dolinami Renu i Dunaju na póBnoc 38 ZWIAT NAUKI LISTOPAD 2005 ALLISON KENDALL Europy. Mutacja zaBo|ycielska w genie ne rozmieszczenie i czsto[ wystpowa- niejce populacje pochodz od tej jed- ABCA4, powodujca [lepot, pojawiBa nia wspiera archeologiczne i antropolo- nej. Dodatkowo, oprócz potwierdzenia si najprawdopodobniej w Szwecji oko- giczne dowody na to, |e populacja ludzi wcze[niejszych przypuszczeD, wariant Bo 2700 lat temu i rozprzestrzeniBa na wspóBczesnych pierwotnie |yBa w Afry- genu, który nie pozwala na rozpozna- poBudnie i zachód Europy. ce i przed mniej wicej 75 tys. lat jaka[ wanie smaku PTC, uBatwia odpowiedz Jednak najbardziej spektakularnym maBa jej grupa rozprzestrzeniBa si na na jedno z najbardziej kontrowersyj- przykBadem takiej migracji jest prawdo- pozostaBe pi kontynentów. Jest to tzw. nych pytaD wspóBczesnej antropologii: podobnie genetyczna zmienno[ nasze- hipoteza  po|egnania z Afryk , zakBa- czy przodek Homo sapiens, zasiedlajc go zmysBu smaku. OkoBo 75% ludno[ci dajca, |e czBowiek nowoczesny anato- kul ziemsk, krzy|owaB si z bardziej [wiata substancja zwana fenylotiokar- micznie powstaB w jednym miejscu na archaicznymi hominidami |yjcymi bamidem (PTC) wydaje si okropnie tym kontynencie. Wszystkie obecnie ist- w Europie i Azji? gorzka, jednak pozostaBe 25% |adnej goryczy w niej nie wyczuwa. Wraz ze wspóBpracownikami z National Institu- Wczoraj geny, jutro leki tes of Health i innych instytucji odkryli- [my niedawno, |e za powstanie wersji Zdolno[ do identyfikowania mutacji zaBo|ycielskich zapewne znajdzie praktyczne genu kodujcej receptor nierozpoznaj- zastosowanie w medycynie. Wiedza o takich mutacjach mo|e na przykBad pomóc cy PTC jest odpowiedzialna kombina- lekarzom w ustaleniu, którzy pacjenci powinni zosta poddani testom na dan choro- cja trzech ró|nych zmian. Praktycznie b. Obecnie, by okre[li ryzyko wystpienia niektórych chorób i zaplanowa dalsze wszyscy, którzy nie czuj smaku PTC, postpowanie, lekarze mog jedynie odwoBa si do danych dotyczcych pochodzenia s potomkami jednego czBowieka, w etnicznego pacjenta. I tak wikszo[ przypadków anemii sierpowatej stwierdza si którego genie po raz pierwszy pojawi- u osób majcych afrykaDskie korzenie. Jednak w miar jak ludno[ [wiata mie- By si takie zmiany. (ZmysB odczuwania sza si coraz bardziej, trudniej okre[li geograficzne miejsce pojawienia si konkretnego gorzkiego smaku istnieje po to, by chro- rodu czy ustali to|samo[ etniczn jakiej[ osoby. Pochodzenie etniczne przestaje by ni nas przed poBkniciem toksycznych dobr wskazówk diagnostyczn, dlatego lekarze, próbujc okre[li ryzyko choroby substancji pochodzenia ro[linnego, ale lub przyczyny objawów obserwowanych u pacjenta, bd bardziej polega na indywi- jakie korzy[ci miaBby nie[ gen uniemo|- dualnych testach DNA. Znajdowanie mutacji zaBo|ycielskich obecnie, gdy populacje liwiajcy odczuwanie danego smaku? ludzkie pozostaj genetycznie zró|nicowane, pomo|e w przyszBo[ci zidentyfikowa Podejrzewamy, |e wersja genu  pozba- specyficzne geny odpowiedzialne za liczne schorzenia. wiona umiejtno[ci czucia smaku kodu- Rzeczywi[cie, znane mutacje zaBo|ycielskie mo|na traktowa jako szczególny przy- je tak zmieniony receptor dla PTC, |e padek znacznie wikszej grupy wariantów w naszym DNA, które s przyczyn chorób. mo|e on rozpoznawa inne, jeszcze nie- Cho nie wiemy jeszcze, jak wiele ich istnieje, takie warianty s prawdopodobnie bar- zidentyfikowane trujce zwizki). dzo stare. Jak usiBowali[my to pokaza w artykule, takie kojarzone z chorobami warian- Mutacja powodujca brak danego ty byBy prawdopodobnie korzystne dla ludzi |yjcych w dawnych czasach i dlatego s smaku tkwi w niezmiernie krótkim, obecnie czste w populacji. Jednak spotkanie naszych starych genów, pochodzcych rodowym fragmencie DNA. U niektó- z odlegBych czasów, z nowoczesnym [rodowiskiem i stylem |ycia mo|e prowadzi do rych nosicieli jest to ledwie 30 tys. par chorób, które z czasem si upowszechni. zasad, co oznacza, |e mutacja zaBo|y- Badania genetyczne zyskaj na randze w praktyce medycznej, poniewa| te liczne cielska jest szczególnie stara  praw- warianty mutacji prawdopodobnie predysponuj nas do zapadania na ró|ne choroby, dopodobnie ma ponad 100 tys. lat. nie tylko rzadkie, dziedziczne. PrzykBadem takich genetycznych wariantów mogBy by Badania przeprowadzone w zeszBym te, które pomogBy nam syntetyzowa cholesterol, jednak teraz wpBywaj na podwy|- roku, którymi objto caBy [wiat, wyka- szenie jego poziomu, lub te, które umo|liwiBy oszczdn gospodark solami, a obec- zaBy |e na obszarze subsaharyjskiej nie prowadz do wra|liwo[ci na sól i podwy|szonego ci[nienia krwi. Rozpoznanie Afryki istnieje siedem ró|nych wersji specyficznych profili genetycznych zwizanych z czstymi dzi[ zaburzeniami mo|e genu zwizanego z PTC. Jednak tylko oznacza, |e genetyka przechodzi od marginesowej specjalno[ci medycznej, tropicej podstawowa jego wersja, umo|liwiaj- rzadkie i maBo znane dolegliwo[ci, do kluczowej w zapobieganiu, diagnozowaniu i ca odczuwanie smaku PTC, i gBówny monitorowaniu chorób. wariant, pozbawiajcy tego smaku odnajdowane s z du| czsto[ci poza afrykaDsk populacj. Z pozosta- Bych piciu wariantów jeden wystpuje sporadycznie w nieafrykaDskich popu- lacjach, ale nigdy u rdzennych miesz- kaDców Nowego Zwiata, Indian, pod- czas gdy pozostaBe cztery spotyka si wyBcznie w Afryce. ANALIZOWANIE PRZYNALE{NOZCI ETNICZNEJ jest obecnie szybkim sposobem stosowa- Mutacja uniemo|liwiajca rozpozna- nym przez lekarzy do ustalenia ryzyka niektórych schorzeD. W miar jak DNA wspóBcze- wanie PTC jako gorzkiej substancji do- snego czBowieka coraz bardziej si miesza, ta sama sekwencja DNA bdzie informowa starcza wielu danych o wczesnych lekarza o predyspozycjach pacjenta do pewnych chorób. migracjach naszych przodków. Jej obec- LISTOPAD 2005 ZWIAT NAUKI 39 LARRY WILLIAMS Corbis Owe archaiczne hominidy mogBy histony, które s biaBkami oddziaBu- z du| doz prawdopodobieDstwa jcymi z DNA i odpowiadaj za jego mie wBasny wariant genu kodujcego upakowanie w zwart, widoczn pod receptor rozpoznajcy PTC, wyselek- mikroskopem w czasie podziaBu komór- cjonowany w odpowiedzi na toksyny ki struktur przypominajc ksztaBtem wystpujce w lokalnej florze. Je[li te serdelek. Histony i kodujce je geny s hominidy miaBy potomstwo z osobnika- praktycznie takie same u wszystkich, dla- mi nale|cymi do H. sapiens, to odna- tego uznali[my za nieprawdopodobne, lezliby[my ró|ne warianty tego genu w by to one byBy odpowiedzialne za hemo- populacji europejskiej, zachodnioazja- chromatoz. Zajli[my si wobec tego tyckiej i poBudniowo-zachodnioazjatyc- pozostaBymi trzema genami. kiej. Jednak uderza ich brak. Zatem Dwa z nich byBy identyczne u osób DOBÓR STABILIZUJCY sprawia, |e poten- analiza mutacji zaBo|ycielskich u ludzi cierpicych na hemochromatoz i nie cjalnie szkodliwy gen utrzymuje si w puli |yjcych wspóBcze[nie dowodzi, |e ró|niBy si niczym od genów ochotni- genowej. W rejonach, gdzie plag jest rozno- przed dziesitkami tysicy lat, podczas ków z grupy kontrolnej. W trzecim szona przez komary malaria, posiadanie poje- afrykaDskiego exodusu, nie doszBo do genie, obecnie okre[lanym jako HFE, dynczej kopii zmutowanego genu hemoglobiny skutecznego krzy|owania H. sapiens z dziaBa ochronnie  osoby z tak mutacj cz- odkryli[my mutacj, która wystpuje [ciej prze|ywaj zaka|enie. Jednak ci, którzy innymi gatunkami ludzi. u ludzi chorych, ale wyraznie brakuje odziedziczyli dwie kopie zmutowanego genu, jej u tych, którzy nie maj kBopotów choruj na anemi sierpowat i |yj znacznie W poszukiwaniu protoplasty z nadmiernym przyswajaniem |ela- krócej. Konkurencyjne mechanizmy prowadz JEZLI BLI{EJ PRZYJRZYMY SI haplotypowi za. OznaczaBo to, |e znalezli[my gen do osignicia w populacji stabilnego poziomu mutacji powodujcych anemi sierpowat. powodujcemu dziedziczn hemo- zawierajcy-mutacj zaBo|ycielsk, któ- chromatoz, zrozumiemy, |e analiza ra przyczynia si do rozwoju hemochro- genetyczna obecnej populacji i zapisy chromatoz maj wspólnego, dawno matozy dziedzicznej. historyczne mog dostarczy nowych zmarBego przodka oraz |e gen odpowie- Nasze odkrycie dotyczce muta- informacji na temat przyczyn i przebie- dzialny za rozwój tej choroby najpew- cji zaBo|ycielskiej odpowiedzialnej gu tej szczególnej choroby. W latach niej tkwi wewntrz tego odcinka. za hemochromatoz sprowokowaBo osiemdziesitych, zanim zidentyfiko- Gdy w latach dziewidziesitych natychmiast kilka pytaD. Kto byB zaBo- wano gen odpowiedzialny za t przy- nasza grupa badawcza zajmowaBa si t |ycielem? Kiedy i gdzie |yBa ta osoba? padBo[, genetycy zauwa|yli, |e prawie hipotez, przeprowadzili[my u 101 cho- Poszukiwanie odpowiedzi na te ka|dy czBowiek z objawami hemochro- rych na hemochromatoz dokBadn ana- pytania staBo si mo|liwe dopiero dzi- matozy ma na chromosomie 6 prak- liz genów, które udaBo si nam znalez ki poBczeniu siB genetyków oraz antro- tycznie identyczny fragment sekwen- w odpowiednim regionie chromoso- pologów i historyków. Nasze badania cji DNA. ByBo to szokujce odkrycie, mu 6. Jednocze[nie analizowali[my wykazaBy, |e dziedziczna hemochro- poniewa| wikszo[ chorych nie byBa DNA 64 zdrowych osób z grupy kontrol- matoza wystpuje w caBej Europie, ze sob spokrewniona i spodziewano nej. U wikszo[ci pacjentów stwierdzili- jednak zdecydowanie cz[ciej na póB- si raczej jakich[ przypadkowych ró|- [my tak sam dBug sekwencj  kilka nocy kontynentu. Co wicej, mutacja nic w dowolnym miejscu wspomnia- milionów par zasad  ale u niektórych zaBo|ycielska jest obecna praktycznie u nej sekwencji. Ten niezwykBy odcinek caBkowit zgodno[ wykazywaB znacznie wszystkich pacjentów pochodzcych z DNA u[wiadomiB naukowcom, jak bar- krótszy fragment. Gdy przyjrzeli[my mu póBnocy, ale u mniej ni| dwóch trzecich dzo prawdopodobne jest, |e wszystkie si bli|ej, odkryli[my, |e rejon ten za- ze wschodu i poBudnia. Oznacza to, |e osoby cierpice na dziedziczn hemo- wiera 16 genów. 13 z nich kodowaBo pozostaBe 30% populacji albo ma jak[ Interesujce mutacje zaBo|ycielskie Zmutowany gen Choroba Miejsce powstania mutacji Migracja Potencjalna korzy[ z jednej kopii HFE Hemochromatoza Daleka póBnocno-zachodnia Europa Przez poBudniow i wschodni Europ Ochrona przed niedokrwisto[ci CFTR Mukowiscydoza PoBudniowo-wschodnia Europa Przez zachodni Odporno[ na biegunk i Bliski Wschód i póBnocn Europ HbS Anemia sierpowata Afryka i Bliski Wschód Do Nowego Zwiata Ochrona przed malari FV Leiden Zakrzepica Zachodnia Europa Po caBym [wiecie Ochrona przed posocznic ALDH2 Toksyczno[ Daleka wschodnia Azja Przez póBnocn i zachodni Azj Ochrona przed alkoholizmem alkoholu i prawdopodobnie zapaleniem wtroby typu B LCT Tolerancja laktozy Azja Przez zachodni i póBnocn Eurazj Umo|liwia spo|ywanie mleka udomowionych zwierzt GJB2 GBuchota Bliski Wschód Przez zachodni i póBnocn Europ Nieznana 40 ZWIAT NAUKI LISTOPAD 2005 ALISON KENDALL inn mutacj w HFE, albo cierpi na caB- kiem inny rodzaj zaburzeD zwizanych NIEZALE{NE POCHODZENIE z wchBanianiem |elaza. DokBadniejsza analiza genetyczna Wszyscy ludzie chorzy na anemi sierpowat maj tak sam mutacj. Prawdopo- próbek pobranych od ludzi z póBnocno- dobnie jednak ta zmiana w sekwencji DNA powstaBa w piciu ró|nych haplotypach, zachodniej Europy ujawniBa, |e najcz- co [wiadczy, |e mutacja ta pojawiaBa si w przeszBo[ci niezale|nie pi razy. Chorzy [ciej mutacja zaBo|ycielska wystpuje mog mie haplotyp charakterystyczny dla obszaru Senegalu, Beninu, Bantu, krajów w Irlandii, zachodniej Wielkiej Brytanii arabskich i Indii oraz niedawno odkryty haplotyp typowy dla rejonu Kamerunu. 8% oraz po drugiej stronie KanaBu La Man- czarnoskórych Amerykanów jest nosicielami co najmniej jednej kopii zmutowanego che, we francuskiej Bretanii. Taki wzór genu, przyczyniajcego si do rozwoju anemii sierpowatej. rozmieszczenia tej mutacji niemal ideal- nie pokrywa si z obecnym rozmieszcze- niem ludno[ci pochodzenia celtyckiego. Celtowie zamieszkiwali Europ Zrod- kow ponad dwa tysice lat temu. Cz[ z nich zostaBa wyparta na póBnocny zachód w wyniku ekspansji imperium Kraje arabskie i Indie rzymskiego, podczas gdy inni wymie- szali-si z mieszkaDcami poBudniowej Europy i pozostali w pierwotnym miej- scu. Czy wobec tego mutacja zaBo|yciel- ska odpowiedzialna za hemochromato- Senegal Benin z pojawiBa si w Europie Zrodkowej, a nastpnie przenie[li j migrujcy nosi- ciele? A mo|e pojawiBa si na póBnocy? Kamerun Odpowiedz przyniosBy dodatkowe bada- nia sekwencji DNA otaczajcej miejsce mutacji na chromosomie 6. WspóBczesny halotyp jest do[ dBugi, Bantu mo|na zatem przypuszcza, |e mutacja zaBo|ycielska jest caBkiem mBoda, pojawi- Ba si prawdopodobnie zaledwie od 60 do 70 pokoleD temu, a wic przed okoBo 800 laty. Tak wczesna data sugeruje, |e zaBo|y- ciel |yB w Europie Zrodkowej, a mutacja rozprzestrzeniBa si na póBnoc i zachód razem z jego potomkami wypieranymi przez Rzymian. Jednak imperium rzym- skie upadBo przed rokiem 800, jest wic bardzo prawdopodobne, |e nasza muta- cja zaBo|ycielska pojawiBa si w póBnoc- no-zachodniej Europie, a dopiero potem mu. Poza potwierdzeniem hipotezy |ycielskich i otaczajcych je haploty- rozprzestrzeniBa na poBudnie i wschód  po|egnania z Afryk analiza muta- pów bez wtpienia poka| wicej gene- razem z potomkami zaBo|yciela. cji zaBo|ycielskich ujawniBa wspólne tycznych relacji, co pozwoli na nowy Antropolodzy, w szczególno[ci Luigi pochodzenie ró|nych innych pozornie wgld w kwesti, skd pochodzimy i w Cavalli-Sforza, ju| wcze[niej badali niespokrewnionych ze sob grup  na jaki sposób znalezli[my si w miejscu, inne rodzaje wariantów DNA, aby [le- przykBad najnowsze badania prowadzo- w którym obecnie |yjemy. Takie badania dzi migracj populacji. Jednak mutacje ne przez Davida B. Goldsteina z Duke ujawni tak|e zaskakujce pokrewieD- zaBo|ycielskie wprowadzaj obecnie do University wykazaBy niespodziewany stwa, co zapewne przyczyni si do gBb- badaD DNA now jako[: wyskalowanie genetyczny zwizek midzy Celtami i szego zrozumienia wspólnych korzeni dBugo[ci haplotypu pozwala na okre[le- Baskami. Dalsze badania mutacji zaBo- drzewa genealogicznego czBowieka. n nie daty powstania mutacji, a dziki osza- cowaniu czsto[ci haplotypu w populacji JEZLI CHCESZ WIEDZIE WICEJ mo|na mierzy geograficzne rozprze- strzenianie si potomków zaBo|yciela. Po|egnania z Afryk. Ian Tattersall; Zwiat Nauki, VI/1997. Natural Selection and Molecular Evolution in PTC, a Bitter-Taste Receptor Gene. S. Ka|dy z nas nosi biochemiczne Wooding, U.-K. Kim, M. J. Bamshad, J. Larsen, L. B. Jorde i D. Drayna; American Jour- [wiadectwo potwierdzajce, |e wszy- nal of Human Genetics, tom 74, nr 4, s. 637-646; 2004. The Great Human Diasporas: The History of Diversity and Evolution. Luigi Cavalli-Sforza; scy ludzie s tak naprawd czBonkami Addison-Wesley, 1995. jednej rodziny, powizanymi ze sob Omówienie International Haplotype Map Project na stronie National Human Genome wspólnym dziedzictwem naszego geno- Research Institute: www.genome.gov/10001688 LISTOPAD 2005 ZWIAT NAUKI 41 ALISON KENDALL

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
BIOLOGIA mutacje, klonowanie, rośliny i zwierzęta transgeniczne
MUTACJA
ABC Jak założyć i prowadzić własną firmę
Jak założyć własną firmę
Jak założyć pocztę na własnym serwerze
Na własny rachunek Jak założyć firmę test (Działam aktywnie)
MUTACJA PUNKTOWA
WSFiZ MIT Założycielski
MUTACJA CHROMOSOMOWA
infor jak zalozyc zlobek
Biologia Mutacje
Jak samodzielnie założyć sklep internetowy Witold Wrotek

więcej podobnych podstron