65274

Rozwój społeczny

Pewien rodzaj procesów kierunkowych stanął w centrum zainteresowania socjologów już w XIX wieku. Nazywamy je procesami rozwoju. Charakteryzują się, w porównaniu z innymi procesami kierunkowymi, dwiema jeszcze dodatkowymi cechami: a) kierunek procesu jest pozytywny, tzn. z upływem czasu zwiększa się poziom pewnej zmiennej lub kompleksu zmiennych, ze względu na które proces rozpatrujemy (np. rośnie liczba ludności - mówimy o rozwoju demograficznym; zwiększa się produkt globalny społeczeństwa - mówimy o rozwoju gospodarczym; rośnie liczba przestępstw - mówimy o rozwoju przestępczości itp.), oraz b) kierunkowa sekwencja zmian społecznych jest uruchomiona, popychana przez mechanizmy wewnątrzspołeczne (inaczej: immanentne, endogenne, czyli zamknięte w ramach rozważanego systemu). Przeciwieństwem czynników endogennych są egzogenne, czyli leżące poza systemem społecznym: np. zmiany klimatyczne, katastrofy przyrodnicze, epidemie chorób itp. Procesów wywołanych przez takie czynniki nie nazwiemy rozwojem, lecz raczej procesami reaktywnymi, adaptacyjnymi. Modelem myślowym dla procesów rozwojowych był wzrost organizmu biologicznego, od stanu zalążkowego (zakodowanej w organizmie, w genach tendencji), aż do osobnika dojrzałego. Pisząc o społeczeństwie, ciągle odwoływano się do metafory organicznej i wskazywano na dokonujące się także w społeczeństwie kierunkowe procesy różnicowania się struktur i funkcji - od prostoty do złożoności, od amorficznośd do artykulacji, od chaosu do zorganizowania.

Odróżniamy rozwój jednoliniowy (unilinearny), gdy sekwencja zmian biegnie zawsze tym samym, jednym torem, po regularnej, wyznaczonej jakby z góry trajektorii (tak postrzegali historię ewolucjoniśd, od Herberta Spencera do Talcotta Parsonsa), oraz rozwój wieloliniowy (multilinearny), gdy różne sekwencje zmian mają jedynie zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w różny sposób, różnymi torami czy trajektoriami, w zależnośd od konkretnych warunków historycznych czy kulturowych danego społeczeństwa (tak na przykład traktowali rozwój społeczeństwa tzw. neoewolucjoniśd w XX wieku).

Szczególną odmianą rozwoju różniącą się w swoim przebiegu od liniowego, choć w ostatecznym efekae osiągającą podobne skutki, jest rozwój skokowy: po okresie kumulowania się zmian ilośdowych, cząstkowych, dochodzi do pewnego progu nasycenia, po którego miniędu występuje zasadnicza zmiana jakośdowa. Z kolei nawarstwiają się znów zmiany cząstkowe, ilośdowe, by po pewnym czasie dotrzeć do następnego progu. Tak na przykład ujmował rozwój społeczeństwa w swojej dialektycznej koncepcji Karol Marks, który sądził, że biegnie on zawsze od wspólnoty pierwotnej, przez niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm do komunizmu, a pomiędzy tymi fazami dochodzi do przełomowego nasilenia nagromadzonych napięć czy sprzecznośa, co przez rewolucję - prowadzi do narodzenia się jakośdowo nowej, kolejnej formacji społecznej. Inny przykład to zaproponowany w teorii „rewolucji naukowych przez filozofa amerykańskiego Thomasa Kuhna obraz rozwoju

nauki', w którym paradygmaty naukowe, cechujące się gromadzeniem w rutynowych badaniach coraz bogatszych danych empirycznych i eksperymentalnych, w pewnym momende ulegają radykalnej zmianie prowadzącej do zmiany całego obrazu świata, pojawienia się nowego paradygmatu.