img069 (12)

6. Rozwój społeczny

Poszczególne rodzaje procesów psychicznych, których rozwój omawin no dotychczas, były wyodrębnione w zależności od pełnionej przez nic funkcji. I tak: zajmowaliśmy się kolejno poznawaniem, mową i emocja mi, jako procesami zdobywania, przekazywania i wartościowania infoi macji. Nie jest to oczywiście jedyne możliwe do zastosowania kryterium klasyfikacji; innym jest rodzaj sytuacji, w jakich przebiega funkcjonowa nie człowieka. Szczególnie ważną, a zarazem bardzo szeroką ich klasę stanowią sytuacje społeczne. Można je określić¹ jako takie, w których be/ pośrednio lub pośrednio występują inni ludzie.

Specyficzną cechą sytuacji społecznych jest to, że ich elementy - uczesl niczące w nich osoby- z reguły w z aj emnie na siebie wpływa j ą. Prawidłowa regulacja stosunków z otoczeniem społecznym oznacza więc utrzymywanie równowagi między przystosowywaniem się do jego wymagań a oddziaływaniem na nie. Zmiany zachodzące w tym zakresie wraz z wiekiem składają się na rozwój społeczny.

Wiele szczegółowych zagadnień związanych z procesem przystosowywania się do środowiska społecznego poruszono, omawiając rozwój mowy i rozwój emocjonalny. Teraz rozważymy je w sposób bardziej całościowy, uwzględniając zarazem drugi aspekt rozwoju społecznego, jaki stanowią zmiany w zakresie nawiązywania przez dziecko kontaktów z innymi ludźmi.

Choć z obiektywnego punktu widzenia człowiek już od chwili swych narodzin wpływa na innych i podlega ich wpływom, fakt ten nie od razu odzwierciedla się w jego zachowaniu. W pierwszych tygodniach życia dziecko nie w pełni (jeśli w ogóle) dostrzega specyficzny charakter bodźców społecznych. Nie wiąże ich obecności z własnym zachowaniem, nie naśladuje widzianych zachowań, nie nawiązuje kontaktów. Postęp

W lym zakresie następuje jednak bardzo szybko. Na przykład dziecko trzymiesięczne wyraźnie już angażuje się w interakcje społeczne, zwłaszcza / matką, w drugim półroczu 1. roku życia wykonuje czynności naśladowcze, a pod koniec niemowlęctwa potrafi już traktować mimikę bliskich sobie osób dorosłych jako źródło informacji zwrotnych na temat własnego za-i howania. Poczynając od wieku poniemowlęcego, zaczyna robić znaczne postępy w zakresie opanowywania funkcji społecznej przedmiotów - używania ich zgodnie z nadanym im przez ludzi przeznaczeniem. Sprawia to, że „społecznymi” stają się dla dziecka i takie sytuacje, w których ludzie występują nie bezpośrednio, lecz poprzez swoje wytwory. Wraz z rozwo-jem myślenia wyobrażeniowego, a potem pojęciowego, na dziecko zaczynają wpływać nie tylko aktualnie działające bodźce społeczne, lecz także wcześniej obserwowane zachowania ludzi, uzyskane od nich informacje, sformułowane przez nich reguły czy normy itd. Oddziałują one nie tylko na postępowanie dziecka, lecz także na jego myślenie, poglądy, postawy, emocje. Zarazem - dzięki doskonaleniu się działania i wzrostowi aktywności dziecka - coraz rozleglej szy, trwalszy i bardziej znaczący staje się jego wpływ na otoczenie. Tak więc w toku rozwoju zakres sytuacji społecznych, w których człowiek uczestniczy, niepomiernie się rozszerza.

i 0_początkach rozwoju społecznego można mówić w chwili, gdy dziecko zaczyna odróżniać ludzi od rzeczy i inaczej się względem nich zachowywać. Ten proces różnicowania stopniowo postępuje - dziecko jest w stanie dostrzegać coraz więcej aspektów zachowania się ludzi, może na tej podstawie porównywać ich między sobą i dostrzeżone różnice uwzględ- ° niać w swych reakcjach. Tak więc dzięki bogaceniu się percepcji społecznej następuje różnicowanie się zachowań społecznych^ Od omówienia tego podstawowego zagadnienia zaczniemy nasze rozważania. W dalszej kolejności zajmiemy się rozwojem kontaktów społecznych, a następnie ogólnymi prawidłowościami procesu socjalizacji, rozumianego jako przystosowywanie się do wymagań społecznych.

6.1. Rozwój percepcji społecznej jako podstawa różnicowania się zachowań społecznych

Trudno o jednoznaczną odpowiedź na pytanie, od kiedy dziecko zaczyna odróżniać bodźce społeczne od niespołecznych. Dzieje się to w stosunkowo wczesnym okresie wieku niemowlęcego, ale moment ten można loka-

155

1

Por. S. Mika (1987), Psychologia społeczna dla nauczycieli, Warszawa, WSiP, s. 10.