65287

mającymi służyć osiągnięciu tych wartości. A dokładniej: takimi normami, które mają praktyczne szansę realizacji. Otóż bywa tak, że poprzez system wartości kultura narzuca wszystkim członkom społeczności jakieś wspólne cele. Na przykład w kulturze amerykańskiej: sukces materialny, wysoki standard żyda, szczęśliwe życie rodzinne. I równocześnie poprzez system norm wskazuje pożądane sposoby osiągania tych celów. Znów odwołując się do kultury amerykańskiej, są to takie normy jak: zdobywanie edukacji, wytężona i zdyscyplinowana praca, awans zawodowy. Ale dla pewnych znacznych segmentów społeczeństwa (np. ludnośa murzyńskiej czy innych mniejszośa etnicznych) normy te mogą być nierealistyczne, w tym sensie, że dostęp do edukacji jest utrudniony, występuje dyskryminacja zawodowa, a awans zawodowy jest ograniczony do pewnego pułapu, który rzadko komu udaje się przekroczyć. Dla takich grup narzucane wartośd i realistyczne normy pozostają w sprzecznośd. To jest właśnie stan anomii. Merton twierdził, że wytwarza on presję w kierunku dziaiań przestępczych to znaczy realizowania tych samych społecznie oczekiwanych celów alternatywnymi, nieuzna-nymi w społeczeństwie sposobami*.

Trzeda forma sprzecznośd w obrębie systemu aksjo-normatywnego, to znany nam już dobrze konflikt ról: rozbieżność oczekiwań społecznych związanych z rozmaitymi pozycjami społecznymi (statusami) zajmowanymi równocześnie przez jednostkę. Przykład: konflikt obowiązków rodzinnych i zawodowych.

Forma czwarta - to konflikt w obrębie jednej roli, czyli w ramach jednej pozycji społecznej, między segmentami roli, a więc oczekiwaniami kierowanymi przez różnych partnerów', członków kręgu społecznego, zajmujących w stosunku do danej pozycji statusy peryferyczne. Przykład: dyrekcja zakładu żąda od robotnika podwyższenia wydajnośd, a koledzy z brygady utrzymania tempa pracy na zwyczajowym poziomie (por. diagram 1 Ob).

Jeszcze inna, piąta sprzeczność występuje w obrębie pojedynczego segmentu roli, gdy oczekiwania jednego, konkretnego partnera są wewnętrznie niespójne. Nazywamy to ambiw^ralencją normy. Przykład: pacjent oczekuje od lekarza osobistej troski, współczucia dla jego derpień, delikatnośd, a równocześnie chce być wyleczony, co może wymagać bardzo bolesnej i udążliw^rej terapii lub ryzykownego zabiegu operacyjnego, przy czym lekarz musi zachować zimny, profesjonalny dystans.

Kolejna, szósta możliwość to konflikt pomiędzy podsystemami normatywnymi, gdzie to samo zachowanie jest odmiennie regulowane, na przykład przez prawo i moralność. Mówimy tu o antynomii normatywnej. Tzw. „mały kodeks karny" wprowadzony w Polsce bezpośrednio po w^rojnie wymagał na przykład donoszenia na członków własnej rodziny, co stało w jaskraw^rej sprzecznośd z moralnymi zasadami lojalnośd i solidarności rodzinnej. Inny przykład to sytuacja, gdy moralność lub prawo zabrania pewnego postępowania, mocno zakorzenionego w zwyczaju. Wielka Brytania była niedawno terenem wielkiej publicznej debaty na temat „polowań na lisa", masowego zwyczaju związanego z okrutnym rozszarpywaniem zwierzęda przez psy. W Meksyku zdelegalizowane od dawna walki kogutów do dzisiaj pozostały powszechną, choć praktykowaną w ukryciu rozrywką.

Odmienny typ antynomii występować może w obrębie pojedynczego podsystemu normatywnego, gdy zawarte w nim reguły wymagają równocześnie przed wstaw nego sposobu postępow'ania: jedne czegoś zabraniają, a inne na to zezwalają, lub jeszcze gorzej -nakazują to. Zdarza się to zwłaszcza na terenie prawa, gdzie ogromna liczba i różnorodność